Цені мінулага: пісьменьнікі і спэцслужбы

Павабная бляндынка і МІ5

Адна з апошніх кніжак, якую я прачытаў у мінулым годзе — найноўшы раман брытанскага пісьменьніка Іэна Мак’юэна (Ian McEwan) «Sweet Tooth».

У рамане — шпіёнска-амурны сюжэт. Кніжка пачынаецца тым, што апэтытную бляндынку Сэрэну, сьвежую выпускніцу ўнівэрсытэту з дыплёмам матэматыка, прымаюць на працу ў МІ5 (Military Intelligence, Section 5) — брытанскую контравыведку. Месца дзеяньня — Лёндан і ваколіцы, час дзеяньня — пачатак 1970-х.

Пасьля нецікавага пэрыяду стажыроўкі Сэрэна атрымлівае першае сур’ёзнае заданьне — прапанаваць маладому і пэрспэктыўнаму пісьменьніку Томасу, што працуе выкладчыкам літаратуры, творчую стыпэндыю ад фіктыўнага літаратурнага фонду, які адмыслова дзеля гэтай мэты заснавала МІ5. Брытанская контравыведка пастанавіла пранікнуць у інтэлектуальныя колы, каб змагацца з сусьветным камунізмам празь фінансавую падтрымку мастакоў і пісьменьнікаў, якія, паводле ацэнкі экспэртаў МІ5, у сваёй творчасьці пашыраюць каштоўнасьці Захаду.

Сэрэна, пераканаўшы Томаса прыняць стыпэндыю, звышпраграмна закахалася ў яго. А Томас, адказваючы ёй узаемнасьцю, пры фінансавай падтрымцы МІ5 (пра сапраўдную крыніцу стыпэндыі ён, зразумела, нічога ня ведаў), напісаў раман, які ня тое што не пашыраў каштоўнасьцяў заходняй цывілізацыі, але быў антыўтопіяй, скіраванай супраць брытанскай рэчаіснасьці. Каб было яшчэ горай, гэты раман атрымаў прэстыжную літаратурную прэмію. Як здагадваецеся, у Сэрэны і Томаса ўзьніклі пэўныя жыцьцёвыя складанасьці ў сувязі з гэтымі літаратурна-амурнымі паваротамі лёсу...

Калі хочаце ведаць, чым гэта закончылася, прачытайце кніжку Мак’юэна самі. Я тут пра іншае. Чытаючы раман, я ўвесь час меў адчуваньне дэжавю — пра нейкі такі сюжэт я ўжо калісьці-дзесьці чуў. Мак’юэн гэтага ўсяго ня выдумаў. Такія рэчы або падобныя адбываліся на гэтым сьвеце насамрэч. Урэшце мне прыгадалася...

Оруэл, Кэстлер, Мілаш і CIA

Пад канец мінулага стагодзьдзя брытанская журналістка і гісторык Фрэнсіс Стоўнар Саўндэрз (Frances Stonor Saunders) апублікавала досьлед «Хто плаціў дудару: ЦРУ і культурная халодная вайна» («Who Paid the Piper: The CIA and the Cultural Cold War»). Кніжка Саўндэрз была прысьвечаная галоўным чынам дзейнасьці гэтак званага Кангрэсу ў падтрымку культурнай свабоды (Congress for Cultural Freedom), заснаванага антыкамуністычнымі інтэлектуаламі левага кірунку ў 1950 годзе. Кангрэс, як аказваецца, у 1950-х і 1960-х быў тайна фінансаваны ЦРУ, якое вяло «халодную вайну» таксама на культурным фронце. Праз свой адмысловы фонд ЦРУ пампавала грошы ў Кангрэс у падтрымку культурнай свабоды, каб арганізаваць на Захадзе канфэрэнцыі ды падтрымліваць мастакоў і пісьменьнікаў, якія асабліва шчыравалі ў культурным і інтэлектуальным супрацьстаяньні камунізму. ЦРУ таксама фінансавала розныя пэрыядычныя выданьні ў ЗША і Эўропе, вядомыя сваім высокім інтэлектуальным профілем і антыкамуністычнай пазыцыяй: «Partisan Review», «Kenyon Review», «New Leader», «Encounter». Сярод аўтараў, якія так ці інакш атрымлівалі грошы з фонду ЦРУ, былі такія вядомыя постаці заходняй літаратуры і культуры, як Джордж Оруэл (1903-1950), Артур Кёстлер (1905-1983), Ганна Арэнт (1906-1975) і Чэслаў Мілаш (1911-2004).

Відаць, ніхто ніколі ня знойдзе задавальняльнага адказу на пытаньне, наколькі заходнія інтэлектуалісты і пісьменьнікі, якія публікавалі свае артыкулы ў «Partisan Review» ці «Encounter» або выступалі на канфэрэнцыях, арганізаваных Кангрэсам у падтрымку культурнай свабоды, усьведамлялі сабе, адкуль насамрэч паходзілі грошы на гэтыя выданьні і захады ды хто выбіраў аўтараў і ўдзельнікаў гэтага антыкамуністычнага крыжовага паходу. То бок хто замаўляў музыку, якую трэба было выконваць, і хто плаціў дудару...

Можна таксама паставіць і такое пытаньне: а калі пісьменьнікі і здагадваліся, хто плаціць ім ганарары, то ці можна іх дакараць за іхны антыкамунізм? Калі яны пісалі толькі тое, што хацелі, і выказвалі погляды, якіх сапраўды прытрымліваліся, дык ці яны сапраўды былі пешкамі ў чыёйсьці гульні?

Урэшце, Джордж Оруэл сёньня нам важны не таму, што ім спрабавалі маніпуляваць спэцслужбы, а таму, што ён пакінуў па сабе «Homage to Catalonia», «Animal Farm» і «1984».

Шымборска, Улодэк, Сламчынскі і UB

Безумоўна, самым каштоўным паплечнікам любога рэжыму зьяўляецца ня той, чыю падтрымку можна купіць за грошы або схіліць да яе шантажом і запалохваньнем, а той, хто такую падтрымку ахвяруе па сваёй уласнай волі. На гэта перадусім разьлічваў камунізм, як у самім СССР, так і ў набытым савецкай імпэрыяй пасьля Другой сусьветнай вайны «сацыялістычным лягеры». Практычна ў кожнай краіне Сярэдняй Эўропы, якая ўступіла пасьля 1945 году на шлях пабудовы камунізму, «інтэлектуальнае забесьпячэньне» гэтай пабудовы абапіралася на аўтэнтычную падтрымку пісьменьнікаў і мастакоў. Так было прынамсі да 1956 году, калі шмат у каго зь іх расплюшчыліся вочы.

Віслава Шымборска (1923-2012), польская ляўрэатка Нобэлеўскай літаратурнай прэміі за 1996 год, на пачатку свайго творчага шляху апублікавала два зборнікі вершаў, якія поўнасьцю ўсхвалялі сталінскую рэчаіснасьць Народнай Польшчы. На сьмерць Сталіна Шымборска напісала верш, які канчаўся такой страфою (прабачце літаральны пераклад, бяз рыфмы):

Вось Партыя — чалавецтва зрок.
Вось Партыя — сіла народаў і сумленьне.
Нічога зь Ягонага жыцьця ня пойдзе ў забыцьцё.
Ягоная Партыя расхінае цемру.

«Я напісала гэта ад шчырага сэрца, сёньня гэта немагчыма зразумець», — так паэтка на схіле свайго жыцьця тлумачыла польскім журналістам узьнікненьне вершу на сьмерць Сталіна.

Шымборска пакінула тастамэнт, у якім частку грошай, якія атрымала разам з Нобэлеўскай прэміяй, прызначыла на паэтычную прэмію (прэмія імя Віславы Шымборскай) ды на штогадовую стыпэндыю для маладых творцаў. Стыпэндыя мае насіць імя Адама Ўлодка (1922-1986), паэта, за якім Шымборска была замужам у 1948-1954 гг.

Першы стыпэндыят стыпэндыі імя Адама Ўлодка меўся быць абвешчаны пры канцы мінулага году, але Інстытут кніжкі ў Кракаве — дзяржаўная ўстанова, якую Шымборска ўчыніла выканаўцам гэтай часткі свайго тастамэнту — адмовіўся гэта зрабіць. Чаму? У інтэрнэце быў апублікаваны ліст, які Адам Улодэк напісаў у студзені 1953 году тагачасным спэцслужбам — вядомым у Польшчы пад абрэвіятурай UB (поўная назва: Urząd Bezpieczeństwa Publicznego). Ліст па сутнасьці быў даносам на блізкага знаёмага Ўлодка і Шымборскай — Мацея Сламчынскага, вядомага літаратара і перакладчыка «Уліса» Джэймса Джойса ды ўсіх твораў Уільяма Шэксьпіра на польскую мову. Журналіст Мацей Гаўлікоўскі, які апублікаваў гэты ліст Улодка з 1953 году, аргумэнтаваў, што «стукач» сталінскай эпохі ня можа быць патронам літаратурнай стыпэндыі для маладых творцаў у сёньняшняй Польшчы. У «Фэйсбуку» аргумэнтацыю журналіста падтрымалі некалькі тысяч чалавек.

Фармальна Адам Улодэк ня быў тайным інфарматарам спэцслужбы. Ён не падпісаў ніякай дэклярацыі аб супрацоўніцтве, ён ня браў ад UB ніякіх грошай. Ягоны ліст польскім чэкістам наконт Мацея Сламчынскага — хутчэй праява «грамадзянскай заклапочанасьці і пільнасьці», да якой заклікалі ўлады ўва ўсіх камуністычных краінах, каб выкрыць ворагаў новага палітычнага ладу. Адам Улодэк быў прыхільнікам новага ладу і выканаў, так бы мовіць, свой «грамадзянскі абавязак».

Улодэк выйшаў з партыі ў 1957 годзе. Хрушчоўская адліга расплюшчыла яму вочы. Пасьля, будучы ўжо беспартыйным, ён страціў усе свае намэнклятурныя функцыі, якія раней меў у аддзеле пісьменьніцкага саюзу ў Кракаве. Шымборска выйшла з партыі толькі ў 1966 годзе.

Дарэчы, Сламчынскага ў 1953 годзе польскія чэкісты схілілі — мабыць, не без шантажу і запалохваньня на падставе інфармацыі, атрыманай ад Улодка —да падпісаньня дэклярацыі аб супрацоўніцтве са спэцслужбамі, але яшчэ ў тым самым годзе пісьменьніку ўдалося выблытацца з гэтай пасткі. Сламчынскі пераехаў у іншы горад і перастаў кантактаваць са спэцслужбай. Фактычна з чалавека, які меў сачыць за іншымі, ён ператварыўся ў таго, за кім сталі сачыць іншыя.

Як сёньня трэба ацаніць паводзіны Ўлодка і Сламчынскага? Хто зь іх быў больш вінаваты? Бо тое, што абодва яны былі да пэўнай ступені ахвярамі, для мяне не падлягае сумневу.

А што з Шымборскай і яе паэтычнай падтрымкай сталінізму? Ніхто ў Польшчы ня бачыць сёньня ў гэтым сапраўды сур’ёзнай праблемы, але нейкі цень усё ж застаецца...

Сакрат Яновіч і SB

Драматычна склаўся лёс у Сакрата Яновіча, найбольш вядомага беларускага пісьменьніка ў Польшчы. У 1958 годзе, калі яму быу усяго 21 год, Служба бясьпекі (SB — Służba Bezpieczeństwa) завэрбавала яго як свайго тайнага інфарматара. Ягоным заданьнем было зьбіраць і перадаваць спэцслужбе інфармацыю пра журналістаў у «Ніве» і дзеячоў Беларускага грамадзка-культурнага таварыства. Ён пагадзіўся на супрацоўніцтва, так бы мовіць, «ад чыстага сэрца» — каб ахоўваць і бараніць ад меркаваных ворагаў тыя даброты сацыялістычнай дзяржавы, якія яна пасьля 1956 году шчодра ахвяравала беларусам у Польшчы: сярод іншага тыднёвік «Ніва», навучаньне беларускай мове на Беласточчыне, фінансавую падтрымку беларускаму літаратурнаму руху.

«Я пайшоў на супрацоўніцтва не таму, што мне так заманулася, але таму, што ў той час мы, беларусы на Беласточчыне, атрымалі ад улады вельмі многа ў параўнаньні з даваенным часам, калі ўлады ўсё беларускае зьніштожылі», — так пісьменьнік тлумачыў сваё рашэньне аб супрацоўніцтве з SB слухачам Радыё Свабода ў інтэрвію з 2007 году, калі ён публічна прызнаўся ў гэтым супрацоўніцтве на хвалі люстрацыйнага працэсу ў Польшчы.

Чаму ён не прызнаўся раней, адразу пасьля таго, як абваліўся камунізм?

«Перш за ўсё таму, што я гэта не лічыў нейкай сур’ёзнай справай, а лічыў чымсьці малаважным. Напэўна, быў яшчэ перакананы, што няма перад кім вызнавацца, бо пакаленьне беларусаў, якое тады існавала, напрыканцы 1980-х і на пачатку 1990-х — гэта была моладзь, няздольная зразумець мінулы час», — адзначыў Сакрат Яновіч у згаданым інтэрвію.

Магчыма, моладзь не зразумела б. Я сам адчуваю, што мог бы гэтага не зразумець у 1989 годзе, калі зьбіраў подпісы за Сакрата Яновіча як беларускага кандыдата ў Сэнат, або ў 1990 годзе, калі мы засноўвалі беларускую палітычную партыю на Беласточчыне, першым кіраўніком якой стаў якраз Сакрат Яновіч. А мне тады было ўжо больш за 30 гадоў. А што казаць пра маладзейшых...

У 2007-м, калі мне было амаль 50, я ўжо, здаецца, зразумеў значна больш. Нават тое, што Сакрат Яновіч падманваў нас і сябе самога, калі казаў, што ягонае супрацоўніцтва з SB у 1958-1970 гг. было для яго нечым малаважным. Я ў гэта ня веру. Ён выблытаўся з гэтай пасткі, і ўсё ягонае пазьнейшае жыцьцё было, калі можна так сказаць, хрэстаматыйным прыкладам адкупленьня грэху маладосьці. Але цень, безумоўна, застаўся і далей азмрочвае ягонае жыцьцё...

У 2007 годзе, калі беластоцкія польскамоўныя газэты — «Gazeta Współczesna», «Kurier Poranny» і мясцовы дадатак да «Gazety Wyborczej» — апублікавалі як сэнсацыю прызнаньне Яновіча ў супрацоўніцтве з камуністычнымі спэцслужбамі і пісалі пра гэта зь непрыхаваным задавальненьнем (беларуса ж выкрылі!) на працягу некалькіх тыдняў, я напісаў ліст у справе гэтага прызнаньня і паслаў яго па электроннай пошце ў гэтыя тры выданьні. Я напісаў там сярод іншага тое, што адзначыў тут вышэй: Сакрат Яновіч поўнасьцю адкупіў сваю віну, стаўшы ў 1970-1980 гг. дысыдэнтам і асобай пад пільным наглядам камуністычных спэцслужбаў, якія моцна пастараліся, каб сьпіхнуць яго на ўзбочыну грамадзкага жыцьця ды закрыць яму магчымасьці знайсьці хоць якую-небудзь істотную працу ў Беластоку. Але ніводнае са згаданых выданьняў не апублікавала ні фрагмэнту з майго ліста (ліст зьявіўся адно ў беластоцкім беларускім месячніку «Czasopis»). Зразумела, польскія газэты не былі абавязаныя публікаваць мой допіс. Дый гісторыі пра адкупленьне грахоў менш цікавыя для чытачоў, чым апісаньні самых грахоў. Аднак шкада, што ў такой моцна хрысьціянскай краіне, як Польшча, матыў пакаяньня бачыцца як нешта малаістотнае...

Бомба на ўзроўку?

Дзіўная справа: у такіх краінах, як Польшча, былая ГДР ці Чэхія, архівы колішніх камуністычных спэцслужбаў сталі даступнымі для шырэйшага карыстаньня — калі не для ўсёй публікі, дык хоць бы для дасьледчыкаў і журналістаў. І людзі ў гэтых краінах збольшага дазналіся пра тое, хто зь іхных пісьменьнікаў і мастакоў супрацоўнічаў са спэцслужбамі і «стукаў» на сваіх калегаў ў часы камунізму. У нейкім вельмі істотным сэнсе ў краінах былога сацлягеру прайшоў працэс самаачышчэньня.

А вось на постсавецкай прасторы на гэты конт — поўнае маўчаньне. І то ня толькі ў Беларусі, Украіне ці Расеі, але і ў балтыйскіх краінах, у якіх спрабавалі рабіць гэтак званую люстрацыю. Чаму?

Калегі з украінскай службы нашага радыё сказалі мне, што ўсе архівы ўкраінскага КДБ нехта на пачатку 1990-х выправіў цягнікамі ў Маскву, так што ўкраінцы, нават калі б і хацелі, ніякай люстрацыі правесьці ня могуць.

А што з архівамі беларускага КДБ? Хто і калі, ды ці наогул, атрымае да іх доступ?

Праблема супрацоўніцтва беларускіх пісьменьнікаў са спэцслужбамі ў савецкія часы — гэта, калі скарыстацца мэтафарай Васіля Быкава, «бомба на ўзроўку, якая чакае сваёй пары».

Палякі хацелі ведаць, хто зь іхніх пісьменьнікаў быў тайным супрацоўнікам спэцслужбаў. Таму й даведаліся. І Польшча ад гэтага не завалілася.

А вось наконт беларусаў — я ня ўпэўнены, ці хочам мы даведацца і ці трэба нам гэтыя веды наогул. На савецкіх беларускіх пісьменьнікаў мы ўсё яшчэ глядзім як на той невялікі астравок беларускага слова, які спрабаваў супрацьстаяць накатам чарговых хваляў русіфікацыі. Кажучы інакш, мы шмат што гэтым пісьменьнікам выбачаем толькі за тое, што яны пісалі па-беларуску. А вось ці зможам выбачыць ім, калі ўрэшце надыдзе пара бомбы, прыхаванай у менскіх архівах КДБ?