Я шукаю аўтэнтычнасьці на сцэне

Гэта манадрама «Ja j u poli verboju rosła» на падставе навэлы «Казка пра каліновую жалейку» ўкраінскай пісьменьніцы Аксаны Забужка, якую на падляскую мову пераклаў Ян Максімюк. Спэктакль пры вялікай прыхільнасьці гледачоў ставіўся ёю ўжо два дзясяткі разоў як на самой Беласточчыне, так і ў розных гарадах Польшчы. Паўсюды беларускую акторку зь Беластоку просяць выконваць яе ролю па-падляску, хоць яна падрыхтавала і польскамоўную вэрсію спэктаклю. Сёлета Ася Стэльмашук-Троц паставіла яшчэ лялечна-акторскі спэктакль «Majoviênie» для малодшых дзяцей, таксама па-падляску.

З ПОЗІРКАМ У БУДУЧЫНЮ

Ян Максімюк: Ася, вы ўсё яшчэ стаіце на пачатку сваёй акторскай кар’еры, але ўжо трывала запісаліся ў гісторыі беларусаў Падляшша, і то падвойным радком, калі можна так сказаць. Летась вы паставілі першы беларускі прафэсійны тэатральны спэктакль на Падляшшы. Гэта першы радок. І вы паставілі першы беларускі спэктакль на падляскай мове (некаторыя кажуць, на падляскай гаворцы). Гэта другі радок у кнізе гісторыі беларускай меншасьці ў Польшчы. Як вы сябе пачуваеце ў такой падвойнай гістарычнай ролі?

Ася Стэльмашук-Троц: Гэта завялікія словы пра маю гістарычную ролю. Мне ўсяго здаецца, што я іду па новай дарозе. Можна сказаць, што і па зусім новай дарозе, па якой дагэтуль яшчэ не ішлі. Пакуль што я цешуся сваімі маленькімі посьпехамі. А як я сябе пачуваю? Перш за ўсё я думаю пра тое, каб гэта ня быў адначасова апошні прафэсійны беларускі спэктакль на Беласточчыне, а пачатак нашай тэатральнай дзейнасьці. Таму я думаю пра будучыню больш, чым пра тое, што было. І лічу, што яшчэ будзе час, каб гэтаму ўсяму даваць розныя назвы і рабіць падсумаваньні. Пакуль што я думаю толькі пра будучыню.


Трэйлер спэктаклю «Ja j u poli verboju rosła».

ЛЯЛЬКІ І ЛЯЛЕЧНІКІ

Максімюк: Да гэтага спэктаклю мы яшчэ вернемся, а цяпер давайце па парадку. Калі вам прыйшла ў галаву думка паступіць у тэатральную школу? І ці вы адразу хацелі паступіць у акадэмію лялечнага тэатру ў Беластоку, ці, можа, вы раней спрабавалі паступіць у «нармальную» акторскую школу, дзе-небудзь у іншым месцы?

Стэльмашук-Троц: Я нарадзілася і выхавалася ў Беластоку, і ў тутэйшую тэатральную акадэмію я хадзіла на спэктаклі. Такім чынам я дазналася, на чым палягае адметнасьць лялечнага тэатру. Там давалі спэктаклі ня толькі для дзяцей, але і для дарослых, як лічу, на высокім узроўні. Таму лялечны тэатар быў маім мэтанакіраваным выбарам. Я належала да той меншасьці студэнтаў, якая выбрала лялечны тэатар адразу. Большасьць студэнтаў трапляе ў акадэмію ў Беластоку пасьля таго, як іх не прынялі ў тэатральную школу ў Варшаве, Кракаве або іншым горадзе.

Можна сказаць так: акторства — усюды адно, але лялечны тэатар дае дадатковую мэтафару формы, якая праяўляецца ці то праз ляльку, ці то праз маску, ці то празь іншыя прадметы, якімі карыстаецца актор-лялечнік.

Сцэна са спэктаклю «Ja j u poli verboju rosła».

Максімюк: Я бачыў спэктаклі беластоцкага тэатру, дзе паказвалі толькі лялькі, дзе былі відаць адначасова лялькі і акторы, і дзе былі акторы ў масках, але бязь лялек. На чым насамрэч палягае спэцыфіка лялечнага тэатру?

Стэльмашук-Троц: Сучасны тэатар лялек можна было б назваць па-іншаму: тэатар формы. Чаму? Таму што сучасны тэатар лялек не хавае актора. І ён дае актору дадатковую мэтафару для ягонага выказваньня, у матэрыяльным выглядзе. Мне тут прыходзіць на думку прыклад спэктаклю «Споведзь у дрэве», у якім на сцэне выступае актор-чалавек, які ўвасабляе народнага разьбяра, і лялькі, выразаныя гэтым чалавекам у дрэве, якія ўчыняюць над ім суд. Актор-разьбяр увесь час знаходзіцца на сцэне і выступае, так сказаць, за сябе, а вось тыя выразаныя лялькі агучваюцца акторамі, якіх гледачам не відаць. І гэта, па-мойму, нешта вельмі спэцыфічнае. Цяжка было б паказаць у звычайным драматычным тэатры так выразна сцэну, у якой творы судзяць свайго творцу.

БЕЛАРУСКІ БАГАЖ У АКАДЭМІІ

Максімюк: А калі вы зразумелі, што вам трэба быць ня толькі акторкай, але і беларускай акторкай, гэта значыць, артысткай, якая возьме на сябе, акрамя ролі на сцэне, яшчэ публічную ролю прадстаўніка культуры беларускай меншасьці ў Польшчы і, так сказаць, амбасадара гэтай культуры?

Стэльмашук-Троц: Падляская беларускасьць была для мяне натуральнай справай. Калі я здавала ўступны экзамэн у Тэатральную акадэмію, я сьпявала падляскую песьню. Потым, калі я здавала экзамэны і рыхтавала этуды падчас навучаньня, я таксама карысталася сваёй беларускай культурнай спадчынай...

Максімюк: Прабачце, што перапыняю... Беларускі «культурны багаж» дапамагаў вам у польскай тэатральнай школе?

Стэльмашук-Троц: Так, адназначна.

Максімюк: А як да гэтага вашага «багажу» ставіліся прафэсары? Яны лічылі, што гэта нешта істотнае для тэатру?

Стэльмашук-Троц: Яны шанавалі гэта. Калі яны не разумелі нечага з таго, што я рабіла, я ім тлумачыла. Вось той прыклад з уступнага экзамэну, які я згадала... Экзамэн у тэатральную школы — адзін з найбольшых стрэсаў у жыцьці. Я падрыхтавала да экзамэну песьні і вершы па-польску. На экзамэны прыйшоў старэйшы студэнт акадэміі, каб падтрымаць навічкоў на духу і дапамагчы ім. Ён папрасіў мяне паказаць тое, што я падрыхтавала для экзамэнацыйнай камісіі. Я яму засьпявала песьні па-польску, якія падрыхтавала. А ён мне кажа: у гэтых песьнях увогуле не чуваць, што ў цябе ёсьць голас. Вось гэта быў для мяне жахлівы стрэс. А тады мая сяброўка, полька з Ломжы, кажа мне: Ася, а чаму б табе не засьпяваць на экзамэне белым голасам?

Максімюк: Што значыць «белым голасам»?

Стэльмашук-Троц: Гэта спосаб, якім выконваюць традыцыйныя, народныя песьні. І я засьпявала белым голасам традыцыйную песьню з Падляшша...

Максімюк: Помніце, якую?

Стэльмашук-Троц: «Oj rozchodivsie naš pan hospodar po polu»...

Максімюк: І што сказаў той студэнт?

Стэльмашук-Троц: Ён сказаў: Waw!!! Вось гэта добра! Сьпявай яе! Забудзь пра тыя польскія песьні...

Сцэна са спэктаклю «Ja j u poli verboju rosła».

ДОМ І ШКОЛА

Максімюк: Давайце пакапаем крыху глыбей. Якім чынам вам захацелася быць беларускай у Польшчы? Я, натуральна, ведаю вашых бацькоў і іхную ангажаванасьць у беларускія справы на Беласточчыне. Канкрэтна з вашым бацькам мне давялося засноўваць ў пачатку 1990-х беларускую палітычную партыю, Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне. А вось вы — зь якімі беларускімі арганізацыямі даводзілася мець дачыненьне вам? І як у вас было зь беларускай мовай — вы яе вынесьлі з дому, са школы?

Стэльмашук-Троц: У нас дома заўсёды гучала беларуская песьня, мы хадзілі на беларускія канцэрты і імпрэзы. Мае бацькі размаўлялі са сваімі родзічамі па-беларуску. Ну а мы, гарадзкія дзеці, я і два браты, выхоўваліся ўжо ў польскай прасторы. Я сказала б так: культурная частка дому была па-беларуску, а вось звычайнае жыцьцё адбывалася на польскай мове.

Максімюк: А з братамі вы размаўляеце выключна па-польску?

Стэльмашук-Троц: Калісьці толькі па-польску, а цяпер па-польску і па-беларуску. Гэта залежыць ад кантэксту.

Максімюк: А вось пытаньне, якое, магчыма, нецікавае для беларусаў у Менску, але напэўна зацікавіць людзей зь Беласточчыны. Зь якой вёскі вашы бацькі? То бок, як там гавораць?

Стэльмашук-Троц: Мой тата з Дублян, гэта побач памежнага пераходу ў Баброўніках. Мама нарадзілася ў Беластоку, але яе бацька паходзіць з Алексіч.

Максімюк: Ведаю, гэта адтуль, адкуль паходзяць браты-гісторыкі Антон і Яўген Мірановічы. Гэта каля самай моўнай мяжы, за якой пачынаюцца падляскія гаворкі. У Рыбалах, па другі бок гэтай мяжы, ужо гавораць па-падляску. А ў Алексічах дзекаюць і цекаюць. Значыць, вы чулі натуральную беларускую гаворку ў сям’і. А што далей? У школе вы вывучалі беларускую літаратурную мову?

Стэльмашук-Троц: Я помню, што перад школай я хадзіла на беларускія сустрэчы, якія арганізавалі малым дзецям у доме спадара Віктара Стахвюка. Але ў школе ў Беластоку, куды я пайшла, яшчэ не было беларускай мовы. Гэта мой малодшы брат і яго аднагодкі — якія нарадзіліся ў 1990 — былі першымі, якім пашанцавала пайсьці ў беларускі садзік, а потым у школу і гімназію, дзе навучалі беларускай мове. Так што бачыце, у мяне няма фармальнай беларускай адукацыі — толькі тое, што я набыла ў хаце і што сама прачытала ў кніжках. Потым, калі мой брат хадзіў у школу, дзе заняткі беларускай мовы вяла спадарыня Аліна Ваўранюк, вакол гэтай школы згуртавалася вельмі актыўнае беларускае асяродзьдзе. Я была ўжо ў ліцэі, але хадзіла на тыя сустрэчы і брала ўдзел у розных паездках і школьных спэктаклях, якія мне дапамаглі глыбей усьвядоміць свае культурныя карані і традыцыю. Гэта для мяне стала вельмі важнай адукацыяй і інсьпірацыяй на далейшае жыцьцё... А крыху пазьней я далучылася да Зьвязу беларускай моладзі (ЗБМ), бо я ўсё ж была гады тры старэйшая за найстарэйшых вучняў у той школе. Я шукала аднагодкаў...

Сцэна са спэктаклю «Majoviênie».

ХЛОПЦЫ З-ПАД ГАЙНАЎКІ І БЕЛЬСКУ

Максімюк: Што беларускае вы рабілі ў Зьвязе?

Стэльмашук-Троц: Гэта быў ужо іншы пошук беларускасьці, больш мэтанакіраваны. Мы, натуральна, хадзілі ў турыстычныя рэйды па роднай зямельцы, але мы і дапамагалі ў арганізацыі фэстывалю «Бардаўская восень» у Бельску. Але перш за ўсё — мы былі групай неразлучных сяброў...

Максімюк: А як вы паміж сабою гаварылі?

Стэльмашук-Троц: Усе заўсёды гаварылі «па-свойму», значыць, па-падляску. Ну бо амаль усе ў Зьвязе былі з ваколіц Бельску і Гайнаўкі...

Максімюк: Дык вы там былі як белая варона, якая адна дзекала і цекала?

Стэльмашук-Троц: (сьмяецца) Так, я і мой брат, які потым таксама прыйшоў у ЗБМ...

Максімюк: Значыць, падляскай мове вы навучыліся ў Зьвязе, ад сяброў? І, такім чынам, да сваёй мовы з Дублян і Алексіч вы дадалі яшчэ адну, з-пад Бельску і Гайнаўкі?

Стэльмашук-Троц: Так. Хоць калі я хадзіла на заняткі з настаўніцай Алінай Ваўранюк, я ўжо ведала, што ёсьць такая падляская гаворка ці мова, таму што там частка людзей таксама гаварыла па-падляску. А ў ЗБМе «па-свойму» гаварылі амаль усе...

Ася зь сябрамі ў спэктаклі «Majoviênie».

ТЭАТАР У ШЧЫТАХ

Максімюк: Нічога дзіўнага. Наша моўная сытуацыя прыблізна такая: на кожных 10 беларусаў Беласточчыны прыпадае 7, якія размаўляюць ў сям’і на падляскай гаворцы, 2 — на беларускай гаворцы, а 1 — па-польску... А скажыце нам, як у Зьвязе беларускай моладзі зьявілася ідэя заснаваць Цэнтар адукацыі і прамоцыі беларускай культуры ў вёсцы Шчыты паміж Бельскам і Гайнаўкай? І як вам асабіста прыйшла ў галаву думка заснаваць тэатральную сцэну — Сцэну Шчыты — у гэтым Цэнтры? Гэтая ж вёска знаходзіцца, кажучы па-падляску, u čorta na vysranci, або, па-ангельску, in the middle of nowhere...

Стэльмашук-Троц: Гэтая думка прыйшла ў галаву людзям у ЗБМе яшчэ перад тым, як там зьявілася я. Гэтая ідэя чакала свайго часу; яна чакала, пакуль мы ня станем больш дарослымі. У нас павінен быў назьбірацца патэнцыял, які дазволіў бы нам заняцца стварэньнем гэткага цэнтру. А мая ідэя-фікс і заданьне, якое я сабе паставіла — гэта тэатар у Цэнтры.

Такіх цэнтраў, якія знаходзяцца ў вёсках, на правінцыі, ужо крыху назьбіралася. Але беларускага тэатру на Падляшшы няма нідзе.

Максімюк: Але ці гэта ўсё ж не вар’яцкая ідэя арганізаваць прафэсійны тэатар на вёсцы, у месцы, якое паволі і няўмольна ператвараецца ў дэмаграфічную пустыню?

Стэльмашук-Троц: Зразумела, што гэта вар’яцкая ідэя. Але я не была першай, хто захацеў стварыць тэатар на правінцыі. Ёсьць ужо шмат такіх тэатраў у Польшчы, якія маюць сваю базу на вёсцы, але сваёй працай і пастаноўкамі прыцягваюць увагу шырокага сьвету. Альбо езьдзяць са сваімі пастаноўкамі па шырокім сьвеце. Я думаю, што сапраўдным аматарам беларускага тэатру ў сучасным сьвеце невялікая праблема прыехаць і ў Шчыты.

ПОШУК АЎТЭНТЫЧНАСЬЦІ

Максімюк: Чаго раптам вам захацелася падрыхтаваць першую самастойную пастаноўку ў Шчытах — «Ja j u poli verboju rosła» — па-падляску? Вы не баяліся, што падляская мова — неразьвітая і занадта «вясковая», каб аддаць усе адцэньні літаратурнага тэксту Аксаны Забужка, на аснове якога вы падрыхтавалі сваю манадраму? Вы не баяліся, што ў вас атрымаецца яшчэ адзін «народны» спэктакль, хутчэй для вёскі, чым для гарадзкой публікі?

Стэльмашук-Троц: Шчыра кажучы, мне ні разу не падумалася, што могуць узьнікнуць нейкія праблемы з мовай спэктаклю. Я баялася хутчэй таго, што я стаю на пачатку сваёй акторскай дарогі і што ў мяне няма патрэбнага прафэсійнага досьведу...

Падляскай мовы я не баялася, а наадварот, яна мяне вабіла. Вельмі шмат беларусаў размаўляе на гэтай мове. Але няма ні тэатру, ні іншых культурных імпрэзаў па-падляску. Літаратурная беларуская мова — гэта ня родная мова для шмат каго зь беларусаў, гэта мова, якую маладыя людзі набываюць у школе, у ліцэі. Але яны гэтай мовай не карыстаюцца ў жыцьці. Проста ў нас такая сытуацыя. Палітычнай нацыі як такой у нас няма. А ёсьць пэўная супольнасьць традыцыі, культуры, рэлігіі, сваёй мовы...

Максімюк: Калі я вас добра разумею, ваш паварот да падляскай мовы быў выкліканы тым, што актору са сцэны значна лягчэй перадаць эмоцыю на мове, якой глядач навучыўся ад мамы з татам, а не ад настаўніцы ў школе... Гэта так?

Стэльмашук-Троц: Так. Я проста шукаю аўтэнтычных сродкаў і хачу, каб мова, песьні і рэквізыты ў спэктаклі не былі штучнымі для людзей. Каб людзі адчувалі, што гэта ўсё зь іхняга панадворка, а ня зь іншай краіны...

ДЗЯДЗЬКІ НА РЭПЭТЫЦЫЯХ

Максімюк: Якім чынам вы надумаліся адаптаваць тэкст «Казкі» Аксаны Забужка для свае манадрамы?

Стэльмашук-Троц: Я прачытала гэты тэкст у польскім перакладзе даволі даўно, паўтара году да таго, як пачала рыхтаваць спэктакль. Але я ўжо пры чытаньні зразумела, што гэты тэкст — матэрыял на манадраму...

А да таго, што гэта можна зрабіць на падляскай мове, мяне схіліла старонка Svoja.org і тое, што там пішаце вы. Тое, што я там прачытала, дало мне ўпэўненасьць, што на падляскай мове можна стварыць сур’ёзны культурны факт, а ня нейкую партызаншчыну. І што гэта можна зрабіць на высокім узроўні, і што зробленае будзе мець вялікі сэнс...

Максімюк: Скажыце яшчэ, якую ролю пры пастаноўцы спэктаклю адыграў прафэсар Багдан Глушчак з вашай тэатральнай школы, зь якія я пазнаёміўся летась на рэпэтыцыях вашай манадрамы ў Шчытах?

Стэльмашук-Троц: Можна сказаць, ён адыграў такую ролю, якую адыгрывае майстар для свайго вучня... Калі я распавяла яму пра сваю ідэю спэктаклю на падляскай мове, ён, паляк, сказаў мне, што гэта надзвычай добрая ідэя і заахвоціў мяне. І ён быў пры падрыхтоўцы спэктаклю практычна ўвесь час, на ўсіх маіх рэпэтыцыях...

Максімюк: Як успрынялі гэтую п’есу на Падляшшы — я маю на ўвазе як беларусаў, так і палякаў? Ці былі якія-небудзь моўныя бар’еры? Вы ставілі гэты спэктакль на польскай мове?

Стэльмашук-Троц: Я ставіла гэты спэктакль выключна на падляскай мове. Па-польску былі толькі першыя рэпэтыцыі, з увагі на прафэсара. А потым я ўзяла ў рукі ваш поўны падляскі пераклад «Казкі пра каліновую жалейку» і выбрала зь яго тое, што мне было трэба для пастаноўкі. А яшчэ потым для мяне вельмі істотнай была тая рэпэтыцыя, на якую з Прагі прыехалі вы і прачыталі мне ўвесь адаптаваны тэкст спэктаклю, а я зрабіла аўдыёзапіс, каб навучыцца адпаведнай інтанацыі і акцэнтаваньня падляскай мовы...

Максімюк: ...і ўсіх нашых дыфтонгаў...

Стэльмашук-Троц: (сьмяецца) Так, гэтага ўсяго. І я гэтага навучылася. Бо што іншае гаварыць па-падляску з калегамі, а што іншае — са сцэны.

НEКАТОРЫМ ПАЛЯКАМ ТРЭБА ПЕРАКЛАДАЦЬ

Максімюк: Я чуў ад людзей, якія былі на вашым спэктаклі ўжо па тры разы, што ваш спэктакль паволі робіцца нечым культавым для маладых беларусаў на Падляшшы... Яны ўжо паўтараюць вашы рэплікі са сцэны ў гутарках паміж сабою. Так што вам трэба цяпер моцна старацца, каб гаварыць на падляскай мове па-оксфардзку правільна. Вы цяпер наш kulturträger, ад якога маладыя беларусы будуць вучыцца падляскай мове. Я, відаць, прыеду на ваш выступ на Шлёнску пад канец кастрычніка, каб паслухаць, як вы цяпер гаворыце па-падляску...

Стэльмашук-Троц: (сьмяецца) Прыемна чуць. Гэты спэктакль мае такую форму, якая падабаецца і моладзі, і крыху старэйшым, і моцна старэйшым. Я выступала са спэктаклем і перад ліцэістамі, і перад пэнсіянэрамі. Абедзьве гэтыя групы рэагавалі на тое, што я паказвала, пазытыўна... У Беластоку з разуменьнем падляскай мовы няма праблемаў ні ў беларусаў, ні ў палякаў. А вось у палякаў у глыбіні Польшчы ўзьнікаюць праблемы... Упершыню перад «чыста польскай» публікай я паказвала свой спэктакль у Сэйнах. І там на сцэне я адчула, што публіка не разумее тэксту, які я гавару... Цяпер я выбіраюся паказаць спэктакль на Шлёнску, потым еду ў Гданьск, і думаю, што варта было б зрабіць польскамоўную «дэскрыпцыю» для гледачоў, пра што гэты спэктакль...

ГІШПАНСКІЯ ДЗЕЯСЛОВЫ

Максімюк: Што далей? Вы будзеце ставіць іншыя рэчы па-падляску? Калі так, якія?

Стэльмашук-Троц: Як я ўжо казала вам на пачатку, мне ня хочацца, каб гэта быў першы і адначасова апошні спэктакль па-падляску. Зразумела, я ўжо думаю пра наступны праект...

Максімюк: А гэта сакрэт, што будзе далей? Ці, усё ж, можна сказаць на Радыё Свабода?

Стэльмашук-Троц: Я думаю, што можна. Гэта будзе нешта па падставе п’есы Фэдэрыка Гарсіі Лоркі «Yerma»... Дарэчы, як у вас, спадар Ян, справы зь гішпанскай мовай?

Максімюк: Я як быццам нешта прадчуваў — тэлепатычна. Летась, будучы ў Канадзе, я купіў сабе табліцы спражэньняў гішпанскіх дзеясловаў, а сёлета ў Празе набыў два гішпанскія слоўнікі. Тады яшчэ толкам ня ведаў, дзеля чаго. Але цяпер ужо ведаю...

Украінская пісьменьніца Аксана Забужка і яе перакладчык на падляскую Ян Максімюк.