Шупа: “Пра сэкту мне таксама ў галаву прыходзіла. Гэта падобна было да сэкты. І па кайфу было ў гэтай сэкце быць. Была такая паралель – зь першымі хрысьціянамі. Зараз уяві сабе – завальваем у нейкі тралейбус і пачынаем сьпяваць. Уяві сабе рэакцыю. Я б ужо зараз ня змог. Гэта трэба быць маладым, трэба такую сытуацыю, трэба... Ты гэтым усім як трошкі п’яны. І табе напляваць на тое, як гэтая сытуацыя збоку ўспрымаецца. Галоўнае кайф адчуць. А мы гэтага кайфу адчувалі па поўнай праграме. І калі сьпявалі. Ведаеш, дзесьці зойдзем у нейкі падземны пераход і пачынаем сьпяваць. Там такая акустыка спэцыфічная і проста ну... не пераказаць”.
Дубавец: Тым, хто арыентуецца ў сучаснай беларускай культуры, а пагатоў слухачам Радыё Свабода Сяргея Шупу прадстаўляць няма патрэбы. Перакладчык, гісторык, літаратар, супрацоўнік беларускай службы...
Шупа: “Там кантэкст быў ня надта цікавы, беларусы зноў пасварыліся, разьбегліся і дзьве было сустрэчы. Віялета была на адной, я быў на другой. Але, бачыш, гэта нам не перашкодзіла сустрэцца. Яна прыйшла да нас, я прыйшоў да іх і так далей. А так, пачалі гаварыць, як бы ўчора рассталіся, дзе былі тыя гады, вельмі было проста, лёгка й прыемна”.
Дубавец: Беларуская Майстроўня часьцяком прыходзіць на памяць не як настальгічная згадка з маладосьці, а як прыклад адкрытасьці і ўзаемнага даверу людзей, што занятыя беларускай справай. Так бывае, калі на нейкі момант звычайна перамяшаныя паміж сабою дабро і зло раптам падзяляюцца – вось дабро, а вось зло. І калі ты стаіш у полі дабра й бачыш тых, хто стаіць побач, і вас яднае адна гэтая сьветлая аўра, ты перажываеш сапраўды цудоўныя пачуцьці. Так было ў Вільні ў 1991 годзе, калі савецкія танкі йшлі на натоўп дэманстрантаў. Там нават мэтафарычны падзел адбыўся: з аднаго боку людзі, а з другога танкі. Так было й на Плошчы ў Менску ўвесну 2006 году. Так было і ў Майстроўні трыццаць гадоў таму, калі ўся дзяржаўная сыстэма дасягнула проста гратэскавага маразму і пасярод гэтага ўсяго раптам зьяўляецца нефармальнае маладзёвае згуртаваньне.
Шупа: “Забаўна – той час, калі яна ўзьнікла. Кажуць – от, дзеці перабудовы... Ха-ха. Яна ўзьнікла ў самыя дрымучыя часы позьняга брэжневізму, і гісторыкам будзе цяжка высмактаць з пальца прычыны, чаму менавіта тады”.
Дубавец: Трэба сказаць, што ў адрозьненьне ад тых віленскіх падзеяў і менскае Плошчы, Майстроўня не існавала некалькі дзён, а дзейнічала чатыры гады. Чатыры гады – гэта ўжо іншы жанр. Некалі нас вучылі адрозьніваць празаічныя жанры паводле таго, як яны ствараюцца. Апавяданьне пішацца за адзін прысест. Аповесьць -- за некалькі прысестаў, але аўтар пры гэтым ізалюецца ад зьнешняга сьвету. Інакш кажучы, гэта той самы адзін прысест, толькі штучна расьцягнуты ў часе. Ну а раман пішацца за шмат цалкам асобных прысестаў. З гэтага гледзішча Майстроўня – раман. Яе нараджэньне я назваў цудам, а далей пачыналася звычайнае жыцьцё, у якім здаралася ўсякае. Адно што на агульным шэрым грамадзкім тле праз увесь час Майстроўні шэнціла захоўваць тую аўру дабра, якая лучыць майстроўцаў і сёньня.
ВІКТАР ІВАШКЕВІЧ РАДЫКАЛ
У 1983 годзе, калі Сяргей Шупа зьяўвіўся ў Майстроўні, аб’яднаньне ўжо было настолькі вялікім і злучала настолькі розных людзей, што асобныя сябры пачыналі акрэсьліваць для сябе праграму на заўтра. Хтосьці проста любіў сьпяваць, а хтосьці патрабаваў радыкалізацыі руху і вываду яго ў палітычную плоскасьць.
Дубавец: На маю думку, выступ Івашкевіча быў заканамерны. На трэці год існаваньня з Майстроўняй мусіла нешта адбывацца. Далей расьці ўшыркі не было як, бо час нефармальнага руху, які пазьней паспрабуе ўзначаліць сабой камсамол, яшчэ не прыйшоў. А маладым людзям хацелася большага, чым толькі сьпяваць, самаадукоўвацца ды цешыцца кампаніяй сабе падобных. Тагачаснае грамадзтва ніякім чынам не прадугледжвала існаваньня такіх супольнасьцяў, а значыць мусіла зьмяніцца або грамадзтва, або супольнасьць. Заканамерны атрымаўся і вынік, калі Майстроўня пачала дзяліцца на суполкі рознае скіраванасьці. А перад тым...
Уявіце сабе, што кулюары аб’яднаньня поўняцца размовамі антысавецкага характару, для лекцыяў абіраюцца рызыкоўныя тэмы і сам узровень даверу бадай што абсалютны, плюс юначы запал... Не маглі рана ці позна рызыкоўныя словы ды радыкальныя прапановы ня вырвацца і з трыбуны гэтай аўдыторыі.
Шупа: “Там такія выносіліся пытаньні, што цікава было паслухаць. Некаторыя я памятаю. Харэўскага памятаю. Харэўскі быў яшчэ школьнік і пра эканоміку Беларусі расказваў. І тут сядзіць уся разнашорсная кампанія, ты ня ведаеш, хто тут і што, давяраеш -- не давяраеш... А ён кажа: “у краінах сапраўднай дэмакратыі”... Мы з Мурашкам пераглянуліся, вочы на лоб вылезьлі. Такія рэчы і такія словы тады пачуць публічна было вельмі дзіўна.
Тады антыфашызм быў галоўнай тэмай на парадку дня. І я кажу Вінцуку: о, клас. Я прывяду аднаго антыфашыста, ён пра фашызм усё раскажа. І Шура Апановіч пачаў расказваць пра рысы фашызму ці таталітарызму. І Вінцук, я бачу, сядзіць і чарнее, чарнее, чарнее. На перапынку выходзіць: ты каго прывёў? Ты што, кажа, нас жа заўтра ўсіх павяжуць і выкінуць адсюль. Гэта лета 1983-га. Хоць бы папярэдзіў, кажа. Такая была бомба. Першы раз я бачыў, каб Вінцук спалохаўся нечага”.
Дубавец: Сяргей Шупа – мянчук. Ягонае ўсьведамленьне сябе беларусам, як і ў большасьці майстроўцаў-менчукоў, выглядае загадкай, бо адбывалася не лінейна, а складалася з многіх розных чыньнікаў. Зрэшты, у большасьці гэтыя чыньнікі – тыповыя для менчукоў. Тут і кантакты зь вёскай, пальшчызна, якая даносіла зьвесткі пра нашу эўрапейскую гісторыю, Літва, якая будзіла неспакой – а чаму мы не такія, не “нярускія”, бо мы ж такі й нярускія. Тут і радыё, якое ў тыя часы слухалі бадай што ўсе падлеткі.
ЧАЙНА ТАЎН НА ДОЎГІМ БРОДЗЕ
Шупа: “Я зь Менску. Доўгі час мала куды зь Менску й выяжджаў. Ну толькі да адной бабкі-дзеда ў Барысаў, да другой бабкі-дзеда на Бярэзіншчыну. А кудысьці за межы Беларусі й нават у межах Беларусі, апрача гэтых пералічаных пунктаў, я да 13-14 гадоў бадай што нікуды й не выяжджаў. Так што я на Менскім бруку пражыў усё сваё дзяцінства і, так сказаўшы, раньнюю маладосьць. У нас проста раён, у якім мы жылі, раён кінатэатру “Зьмена”, да дваццаці гадоў я там жыў, ён вельмі замкнёны й самадастатковы. Там фактычна можна было, ведаеш, як у Нью-Ёрку ў Чайна-таўне жыць і проста нікуды не выходзіць. Там былі ўсе крамы, кінатэатар “Зьмена”, там аптэкі, гастраномы, вельмі мала што табе было патрэбна ў астатнім горадзе. І вось такое адчуваньне малой радзімы ў мяне ў гэтым месцы. Як людзі, скажам, вёску сваю ўспамінаюць, мая вёска – гэта быў раён, які мы называлі Брод. Даўгабродзкая вуліца. Мяне аднойчы кранула вельмі, калі я пачуў песьню гурта “Уліс” пра Доўгі Брод. “Завулак кветак і траў”. Так яно там і было, завулак кветак і траў, і нашай рэчкі маленькай, на якой мы правялі ўсё дзяцінства.
Першы кантакт зь беларускай мовай – у дзіцячым садочку. Былі дзеці, якія гаварылі на трасянцы або на амаль што такой ужо нармальнай беларускай мове. І нейкая нянечка гаварыла такой мовай. І маё вуха лавіла гэтую розьніцу, але ж такое маўленьне не было яшчэ тады стыгматызаванае. Проста ня ведаў, што гэта, але ўсё цудоўна разумеў.
Пасьля – вёска, бабуля, там ужо ўзьніклі гэтыя паняцьці: вясковая мова і гарадзкая. Яны гавораць няправільна, па-вясковаму, а па-гарадзкому трэба так...
СЛУХАЦЬ РАДЫЁ
Ува мне вельмі вялікую рэвалюцыю зрабіла і ўвогуле страшна важнае месца ў маім жыцьці ад адзінаццатага году жыцьця заняло радыё. Я проста аднойчы сеў і ўжо ня памятаю, калі я ўстаў ад яго. Я гадамі проста слухаў усё. Гэта быў як акіян абсалютна адкрытай, незацуглянай інфармацыі. Увогуле два было захапленьні: слуханьне радыё і трошкі раней яшчэ – замежныя мовы, мовы як такія. І радыё – адкрытая крыніца любых моваў. Курсы моваў нейкія перадаюць, я проста гэта вучу, бо мне гэта па кайфу. Некаму па кайфу іншае, а я вось час, які не гуляў з хлопцамі ў футбол або не хадзіў у музычную школу, якую, на шчасьце, я кінуў пасьля чатырох гадоў, я тады яшчэ больш пачаў слухаць радыё.
І пасьля, ведаеш, ты слухаеш, і ня толькі музыку, ня толькі мовы, а пачынаеш і нейкія разумнейшыя рэчы там слухаць.
Радыё дапамагло ўзрасьці майму нонканфармізму.
І я памятаю вялікае ўражаньне – быў у Крыме, мне было гадоў 14, паглядзеў фільм “Патоп” паводле Сянкевіча. І чамусьці мне стрэльнула: халера, гэта ж наша, гэта ж зусім каля нас усё. І нейкія там былі хлопцы з Расеі, і я ўжо казаў: мы і па-польску разумеем, а яны не разумеюць. І мы разумеем усё, што там адбываецца. Бо я пачаў шукаць нейкую асобнасьць, апрычонасьць, спэцыфічнасьць, на якую можна абаперціся, якую можна прадставіць перад сьветам.
Пасьля – Літва. Ясна. Ага, яны такія, а чаму мы ня можам быць?.. Мы ж не Расея, так? А фактычна Расея. І ўсё ж не Расея. Але за афіцыйную беларушчыну ўчапіцца ў тыя гады нават у галаву не прыходзіла. Бо яна нейкая такая была, ведаеш... А іншай мы ня ведалі. Школа там, дыктары. Беларуская літаратура ў школьнай праграме... Дык яна толькі адаб’е табе ўсякую ахвоту.
Я ўжо знайшоў сябе як такога патаемнага нонканфарміста, і ўвесь сьвет мне быў як бы свой. Але не хапала нейкіх каардынатаў, нейкага пачатку, пункту адліку, зь якім я ў гэты шырокі сьвет магу ісьці, хто я ёсьць у гэтым сьвеце”.
Дубавец: Пасьля школы Сяргей Шупа выбірае інстытут замежных моваў – цяперашні лінгвістычны ўнівэрсытэт – перакладчыцкі факультэт, зь якім будзе зьвязаны працяг гэтай гісторыі.
Шупа: “У мяне быў такі выбар – сорак працэнтаў на нейкую электроніку, радыётэхніку. Сорак працэнтаў на замежныя мовы, мая мама выкладчыца замежных моваў, мне гэта цікава й лёгка. І дваццаць працэнтаў яшчэ на музыку пакідалася. І я пайшоў самым простым шляхам. Адзін экзамэн здаў з мэдалём – францускую мову. І паступіў. А галоўны стымул быў, што можа быць на чацьвертым курсе, калі ўсё будзе добра, могуць паслаць на стажыроўку ў Францыю. І гэта была ці не галоўная прычына, з-за якой я паступіў. Каб вырвацца з гэтага.
На першым курсе я пачытаў Караткевіча “Дзікае паляваньне караля Стаха”. Закранула за ўсе эмацыйныя нэрвы. І там усё стала ясна – вось яно. Зусім іншая беларушчына, зусім іншая літаратура, зусім іншы погляд на гісторыю і на ўсё. Хаця сёньня трошкі сьмешнавата чытаць Караткевіча. Маім дзецям гэта ўжо нецікава было. Ім адкрываць нічога ня трэба было. А нам трэба было першую баразну самім сабе пракладаць, мы лічылі, што мы першаадкрывальнікі. Пачынаеш чытаць нейкія кніжкі, у Сянкевіча знаходзіш нешта крэсовае, пасьля цікавісься такімі кніжкамі, як Мацкевіч, Бажко, і там чытаеш нейкія рэчы пра такую Беларусь, пра якую й не здагадваесься. Задам наперад і дагары нагамі гэтыя кніжкі чытаеш, і ўжо фактычна на другім-трэцім курсе ўжо базавая інфармацыя пра нейкую іншую Беларусь, а ня тую, не БССР, ужо склалася. І думаеш: ну вось, я сабе нешта знайшоў, гэта маё. Я сабе трошкі такі нонканфарміст, а гэта аснова майго нонканфармізму”.
ЖЫЦЬЦЁ З МАЙСТРОЎНЯЙ
Дубавец: У Шупавай майстроўскай гісторыі ёсьць свая інтрыга. Сяргей быццам бы мусіў патрапіць у аб’яднаньне нашмат раней, чым патрапіў. Бо зьвесткі пра тое, што нешта такое ў Менску ёсьць, даходзілі да яго неаднойчы.
Шупа: “Ага, паехаў такі я ў Францыю, перачытаў там усе кніжкі ў славянскім аддзеле бібліятэкі забароненыя, паглядзеў той сьвет, параўнаў, усё было ясна. І не хапала толькі яшчэ аднаго такога элемэнту – адчуць, што ты не адзін такі. Прычым кантакт з Майстроўняй мог ужо адбыцца прынамсі некалькі разоў. У аднаго майго сябра, мы вучыліся разам, мама настаўніца і клясная кіраўніца, і ў яе з клясы дзяўчына адна, і яна майму сябру расказвала, што такія ёсьць і такія, і яна туды ходзіць. Гэта была Ірына Крук. Але так мы за гэтую нітку й не пацягнулі тады.
Тады яшчэ былі ў нейкай кампаніі, новы год сустракалі. Я там памятаю, зь нейкай дзяўчынай мы гаварылі, яна ў мэдінстытуце вучылася. І там гаворкі зайшлі пра радыё – Радыё Ватыкан, Радыё Свабода... Яна кажа: ведаеш, табе можа цікава было б, я з адным хлопцам у школе вучылася, дык вот ён такі самы быў, як ты, і пра такія рэчы ўвесь час гаварыў. Гэта быў Вінцук Вячорка.
Такія чуткі хадзілі. А мы між сабой хадзілі-шушукаліся зь Сяргеем Мурашкам, з Алесем Істоміным. Вось з Істоміным аднойчы на другім курсе селі, паехалі ў Вільню. І калі туды ехалі, дамовіліся – усё, ад гэтага моманту гаворым толькі па-беларуску. І ад таго моманту гаварылі толькі па-беларуску між сабой. Навонкі гэта трошкі хавалі, бо ў нас быў такі заідэалягізаваны інстытут, дык там маглі адразу к парадку прызваць.
Але на чацьвертым курсе, калі трэба было тэму дыплёму выбіраць, сказаў: я буду пісаць дыплём “Пераклад на беларускую мову”. Я хацеў Барыса Віяна, а мне сказалі: мы ня ведаем, ён за нас ці не за нас. Дык далі мне Эрвэ Базэна, праверанага. Ну, ня важна. Мне галоўнае было на беларускую перакласьці і з гэтым выйсьці і выступіць перад камісіяй... Не было з кім параіцца абсалютна, мая кіраўніца ні ў зуб нагой з гэтым не сутыкалася і не магла мне нічым дапамагчы. А ў нас тут такі быў Зьміцер Колас. Калі мы былі на першым курсе, ён быў на пятым. Але калі мы былі на пятым курсе, Зьміцер Колас ужо вярнуўся са свайго Альжыру і выкладаў францускую мову на першых курсах і нейкі спэцкурс у нас. І вось там-то мы зь ім і сышліся.
І ён пачаў кансультаваць па перакладу. А пасьля кажа: Ёнэско ведаеш? Ведаеш. Вось такая “Лысая сьпявачка” перакладзена, і яе тут некаторыя ставяць. Прыйдзеце, паглядзеце, можа, зацікавіцеся. Карацей, я памятаю гэтую дату, гэта было 10 сакавіка 1983 году -- Зьміцер Колас прывёў нас на Беларускую сьпеўна-драматычную майстроўню. І там проста прыйшоў -- і адразу ўсё стала ясна, што я такі не адзін. Мы з Мурашкам прыйшлі. Што мы такія не адныя, а такіх о-ё-ёй. І з кожным днём выяўлялася, што такіх усё больш і больш.
Гэта было -- як нейкі электрашок праз мазгі прайшоў. Жывеш, як у сьне. Гэтае жыцьцё ў маім выпадку было вельмі кароткае, бо канчаўся інстытут, і я ведаў, што 1 жніўня пайду ў войска. Значыць, ад сакавіка да жніўня – увесь мой час. А што будзе далей, невядома. І мне і, я думаю, ня толькі мне, так хацелася чым больш бачыцца і напоўніць сваю прастору вось гэтым жыцьцём, што проста ўжо лавіўся кожны момант і кожная магчымасьць, кожныя сьпеўкі і паходы, і нейкія іншыя рэчы. Жыцьцё з Майстроўняй.
Непасрэдна чалавек, якога мне дала Майстроўня, зь якім я пазнаёміўся, дзякуючы Майстроўні, быў Садоўскі. Гэта для мяне было штосьці... Разявіўшы рот, сядзіш і слухаеш. Такіх людзей я да таго яшчэ ня бачыў. Мой вялікі аўтарытэцішча быў Васіль Сёмуха якраз у той самы час. Паўдня мы сядзелі ў Майстроўні, а паўдня ў Сёмухі, там можна было таксама дняваць і начаваць, разявіўшы рот. Васіль Сёмуха і Валянцін Рабкевіч сядзелі ў сваім кабінэце -- і проста такі быў бэнэфіс. Калі я чамусьці калісьці й навучыўся ў мове, у рэдактарскай практыцы, у стылістыцы, дык вось гэта два вялікія настаўнікі былі.
ІСТОМІН, МУРАШКА, ЖАЛЕЗКА
Істомін быў сярод маіх аднакурсьнікаў фактычна першы беларускі чалавек, натуральны такі, ён вельмі шмат увабраў зь вёскі сваёй на Клеччыне, вёска Сіняўка. Адкуль яго мама паходзіць. І ён там гадаваўся ў бабулі. І ў яго гэта ўсё абсалютна натуральна. У мяне яно прайшло ўжо праз гарадзкі асфальт, а ў яго прыродная беларушчына. Хоць ён сын двух інтэлігентаў, настаўнікаў, гадаваўся ў расейскай атмасфэры, але ў яго пошукі і знаходка сябе ў беларускасьці было абсалютна як паветра, як вада. І я ўжо быў такі сасьпелы, і ён таксама быў. Сваёй дарогай да гэтай сасьпеласьці прыйшоў. І на другім курсе ў нас ужо была такая як бы таемная група з двух чалавек.
Пасьля зь нейкай юнацкай дурасьці мы пасварыліся, я пакрыўдзіў яго. Ведаеш, такія эмацыйныя гарачыя беларускія хлопцы, не размаўлялі столькі часу. Можа наша разьвіцьцё хутчэй бы пайшло, але мы аддаліліся на нейкі час, а потым ужо зблізіліся празь нейкіх пару гадоў, і яго ўжо не прывесьці туды было немагчыма.
І мы зь ім прыйшлі першыя. Істомін трошкі збоку быў. А тады мы кажам: Істомін, а ты што, а чаго ты ня прыйдзеш? Ну, і ўсё. І прыйшоў, і вельмі так натуральна ўліўся. А трошкі пазьней і Жалезку прывялі. Ён мовамі цікавіўся, беларускай. І таксама штосьці там знайшоў для сябе”.
Дубавец: Вандроўкі па Беларусі з заходам у местачковыя кнігарні – гэта таксама тыпова для майстроўцаў. А фэномэн тых кнігарняў варты асобнае гаворкі. Бо кнігі там сапраўды не выкідаліся, і менавіта там мы папаўнялі свае бібліятэкі зборнікамі паэзіі й кнігамі філялягічнага пакаленьня – Александровіча, Каханоўскага, Кісялёва, Мальдзіса, Ліса. А пра фэномэн я кажу таму, што спрабую ўявіць сабе, што гэтых кнігарняў не было, як няма іх такіх сёньня. Наколькі гэта зьбядніла б майстроўскае існаваньне, звузіла абсяг самаадукацыі і пазбавіла шчасьця знаходак, а можа быць, і нейкім чынам скарэктавала б саму Майстроўню, якой яна была трыццаць гадоў назад.
Шупа: “Яна была не пачынальніцай, а тым неабходным зьвяном паміж тым, што было да таго і што сталася пасьля таго. Бо з гэтых паддашкаў, з мастакоўскіх тусовак напрасткі БНФ мог і ня ўзьнікнуць. Патрэбная была нейкая фэрмэнтацыя. Майстроўня дала імпульс і іншым, трошкі шырэйшым нефармальным аб’яднаньням. Талака – гэта было ўжо нешта больш масавае. Тутэйшыя – пісьменьніцкая ўся гэтая маса. Майстроўня была разнастайная паводле людзей. Там былі і тыя, і тыя, і тыя. Мастакі, філёлягі і журналісты і перакладчыкі, і фізыкі і лірыкі... усе, хто хочаш. Ня тое, што мадэль грамадзтва, але яны былі шматвэктарныя. А, скажам, папярэднія гурткі, яны былі больш замкнёныя ў сабе. Мастакі – ну, яны й мастакі. Хто яшчэ да іх прымыкаў? Гісторыкі крышку. А тут была большая разнастайнасьць і больш магчымасьцяў расьцячыся на больш плыняў. І яно пайшло ўшыркі. Майстроўня стала такой сыстэмай... Як у душы. Вада па адной трубцы цячэ, а пасьля... як гэта назваць... распыліцель, ці што. Са шмат дзірак і ва ўсе бакі. Абліць можна значна большую колькасьць людзей, чым калі адзін струмень цурчыць. І дзякуючы гэтаму была “аблітая” максымальная колькасьць людзей, якія пад тую мастакоўскую ваду й ня трапілі б”.
УСЕ ПЕРАДАЧЫ СЭРЫІ “ГІСТОРЫЯ АДНАГО ЦУДУ”
Сувязь з аўтарам праз dubaviecs@gmail.com.
