Арлоў: «Малады паэт Мікола Аўрамчык трапіў на аловак да КДБ яшчэ перад вайной — тады ён шмат дзе бываў і мог стаць вельмі карысным інфарматарам. Інстытут, праца ў рэдакцыі газэты „Піянэр Беларусі“, абавязковыя гурткі, частыя візыты ў Саюз пісьменьнікаў — менавіта так жыў 22-гадовы Мікола Аўрамчык. І тут раптам — званок».
Аўрамчык: «Я прыйшоў на працу, а жанчыны кажуць: „Мікола, табе званіў нехта“. Я сумеўся трохі. Хто мне мог званіць? Ніхто ня ведаў нумару, нават каханая дзяўчына. І тут праз колькі хвілінаў — р-р-р-р! — зазьвінеў апарат. Здымаю трубку.
— Алё.
— Аўрамчык прыйшоў?
— Я.
— Рабіце выгляд, — гаварылі па-руску, — што размаўляеце са знаёмым. Сёньня а 18:00 прыйдзеце на Ўрыцкага, атрымаеце пропуск, пакой будзе пазначаны на пропуску. Нікому пра гэта не казаць нічога. Зразумела?
— Зразумела».
Арлоў: «На вечар у Міколы былі іншыя пляны: ён зьбіраўся зь дзяўчынай у кіно. У самы шыкоўны на той час менскі кінатэатар — „Чырвоная Зорка“. Спатканьне давялося адмяніць — маўляў, шмат працы. У прызначаны час Мікола Аўрамчык атрымаў пропуск і пакрочыў па калідорах будынку КДБ, шукаючы патрэбны пакой».
Аўрамчык: «Што цікава псыхалягічна: пакой адчыняўся ўсярэдзіну. І здаровы-здаровы хлопец — раз! — нібы вітацца — і за руку мяне мэханічна ўцягнуў у пакой. Другі сядзіць такі самы. Абодва ў касьцюмчыках кавэркотавых: у аднаго — колер кавы з малаком, у другога — жаўтлявая кава. Такія абодва год па 25.
— Сядай! — зьдзекліва. — Ну, як жыцьцё?
— Ну, — кажу, — ледзьве чухаюся.
— Чаму?
— Бегаю, язык высалапіўшы.
— А ты ня бегай. Чаго бегаць? Ну, што там студэнты гавораць? — тады толькі-толькі зьнялі стыпэндыю.
— Што гавораць? Ну, у сувязі з паляпшэньнем жыцьця стыпэндыі цяпер многія пазбаўленыя, паехалі многія працаваць, — расказваю прэамбулу таго ўказу.
— Так і гавораць?! — лаюцца матам. — Так і гавораць?!
— А што яны будуць гаварыць? Ды мне і некалі слухаць.
Вось так яны мяне пакруцілі-пакруцілі, а тады адзін матам вылаяўся:
— Гані яго ў шыю!
Узяў паперу, нешта піша. Я стаю ўжо і адным вокам цікую, каб па мордзе не далі. Падсоўваюць паперу.
— Чытай!
Я прабег вачыма: „У тым, што мяне выклікалі сюды, абавязваюся нікому не гаварыць і захоўваць гэта ў сакрэце“.
— Расьпішыся!
Я расьпісаўся.
— Прэч!»
Арлоў: «Літаральна праз пару месяцаў пачалася вайна. Баец Аўрамчык трапляе ў нямецкі палон і апынаецца на катарзе ў нямецкім Руры. Палоннага Міколу Аўрамчыка таксама спрабуюць вербаваць — у так званую Расейскую вызвольную армію, якая змагалася супраць савецкіх войскаў і была больш вядомая пад абрэвіятурай „РОА“. І гэтая спроба вярбоўкі канчаецца няўдала».
Аўрамчык: «Добра помню, што два прыяжджалі. Форма ў іх была накшталт нямецкай. Здаецца, кукарды „РОА“ былі. Прыходзілі ў лягер шахцёрскі, гаварылі-агітавалі. Але так і паехалі».
Арлоў: «Вызвалены ў 1945-м годзе ангельскімі войскамі Мікола Аўрамчык вяртаецца пехатою ў кірунку Беларусі, але сустрэча з роднымі адтэрміноўваецца — з экс-палонных фармуюць страйбаты і накіроўваюць на прымусовыя працы. Аўрамчыку выпадае Данбас. Вестку для маці перадаць удаецца, калі цягнік праяжджае праз знаёмыя вёскі».
Радыёпрымач Міколы Аўрамчыка, па якім ён калісьці слухаў «Свабоду».
Аўрамчык: «У Бабруйску цягнік спыніўся, доўга стаяў. Я знайшоў камень добры — груз каб быў. І напісаў запіску алоўкам ад рукі на паперы: „Мама, я жывы, вязуць некуды на поўдзень, адтуль напішу“. Пераезд быў ля вёскі, нейкая жанчына стаяла, я і кінуў ёй. І яна аднесла тую запіску».
Арлоў: «У параўнаньні зь нямецкім палонам на прымусовых працах у Данбасе Мікола Аўрамчык пачуваўся значна лепш, тут нават плацілі сымбалічны заробак. Апрача таго была магчымасьць займацца адмысловым зьбіральніцтвам у стэпе».
Аўрамчык: «У Данбасе мы былі без аховы. Проста прывезеныя ў казармы-інтэрнаты. Жывіце, хадзіце на працу і ўсё! Начальства нашае ваеннае з намі не кантактавала ўжо. Тут мы маглі самавольнічаць і хадзіць на грабёж уначы. Кукурузу, сланечнік, бульбу! Гэта мы прыносілі на сьвітаньні перакупшчыцам, нам плацілі грошы. Тое, што мы адтуль выехаць не маглі — гэта так, канечне. Куды я паеду без дакумэнтаў?»
Арлоў: «У Данбасе Аўрамчыку давялося папрацаваць нават столярам. Мікола Аўрамчык сьмяецца, узгадваючы, якія няўдалыя вокны ці дзьверы ён мог змайстраваць».
Аўрамчык: «Мы працавалі на аднаўленьні шахты ў Данецку. А тады недзе празь месяц ці праз два мяне ўзялі на дрэваапрацоўчы камбінат сталяром. Уяўляеце, сталяр зь Вяткі Сьцяпан Халтурын. Я дома ў вёсцы толькі калоў дровы і пілаваў, але і тое з кім-небудзь. А то сталяр! У Данбасе ёсьць крывыя вокны ды дзьверы наўскасяк — дык гэта мною зроблена. Канечне, якія дзьверы і якую раму я мог зрабіць? Так ўсё рабілася ў савецкай уладзе».
Арлоў: «Падчас жыцьця ў Данбасе Мікола Аўрамчык перапісваўся з маці і атрымліваў газэту „ЛіМ“. У пэўны момант ён вырашыў адправіць туды свае вершы».
Мікола Аўрамчык з дачкой Натальляй.
Аўрамчык: «Калі я ўбачыў, што Куляшоў рэдактар, я напісаў яму ліст — можа, ён мяне помніць, пра палон напісаў, пра тое, што ў Данбасе — і вершаў 10 паслаў. Адказу ніякага не атрымаў. Куляўшоў, канечне, пабаяўся, і я б на яго месцы пабаяўся: ведаючы, хто, як, што ў Данбасе… Хопіць, што ён друкаваць пачаў мяне школьнікам».
Арлоў: «У Сыбір, на Ўрал ці ў Данбас адпраўлялі зусім ня дзеля таго, каб людзі маглі адтуль вярнуцца. Ніхто нічога не казаў, усё выглядала так, быццам гэта назаўсёды. Але, на шчасьце для Міколы Аўрамчыка, яго быцьцё ў Данбасе апынулася нядоўгім — крыху больш за паўгоду. У паваеннай дзяржаве не хапала настаўнікаў і таму з прымусовых працаў вярталі студэнтаў старэйшых курсаў пэдагагічных спэцыяльнасьцяў. Мікола Аўрамчык прыехаў у Менск, ізноў стаў вучыцца і працаваць. І вось да рэдактара аддзелу паэзіі часопіса „Маладосьць“ завіталі, і зусім ня зь вершамі».
Аўрамчык: «Падымаецца да мяне мужчына, раскрывае пасьведчаньне-кніжачку: КДБ.
— Мікалай Якаўлевіч, сюды можа зайсьці хто-небудзь?
— Канечне, я думаў, што і вы да мяне зь вершамі!
— А вы б не змаглі са мной куды-небудзь выйсьці?
— Калі ласка, — кажу.
Пайшлі ў парк, селі на лаве. Па дарозе ён спытаў:
— Як у шахце? Ці было там якое-небудзь падпольле?
— Нічога там не было».
Арлоў: «У парку супрацоўнік КДБ паказаў фатаздымак невядомага Міколу вайскоўца і сказаў, што гэты чалавек сьцьвярджае, нібыта ведае Аўрамчыка».
Мікола Аўрамчык ля царквы ў вёсцы Цялуша на Бабруйшчыне.
Аўрамчык: «Паказвае мне фатаздымак.
— Мікалай Якаўлевіч, вось гэты чалавек спасылаецца, што вы яго ведаеце.
— Я бяру гэты здымак, на ім лейтэнант савецкай арміі, два кубікі ў пятліцах, без галаўнога ўбору. Я глядзеў-глядзеў, а пасьля кажу:
— Баюся і пакрыўдзіць каго-небудзь, але я яго нідзе ня бачыў. А калі спасылаецца, то няхай назаве, дзе ён быў са мной.
— Мы ня можам зь ім зьвязацца, — нешта такое кажа. Быццам намёк, ці то ён дзе за мяжой, ці дзе ў ссылцы. — Паглядзіце на другі бок.
Я перавярнуў здымак, а там напісана алоўкам ці тое „Пётр Пятровіч Пятроў“, ці тое „Павел Паўлавіч Паўлаў“… Вось так і пагаварылі».
Арлоў: «Ізноў ніякай дапамогі спэцслужбы не атрымалі. Пасьля гэтага Мікола Аўрамчык толькі аднойчы заўважыў адкрыты інтарэс КДБ да сваёй асобы. Гэтаму спрыяла, відаць, і прыхільнае стаўленьне з боку Машэрава».
Аўрамчык: «Трэці раз было ў 1956 годзе. Беларуская дэкада літаратуры і мастацтва на Ўкраіне, ужо мы ўсе гатовыя ехаць. Раптам да мяне ў рэдакцыю прыходзіць мужчына, пажылы, грубаваты такі, неачэсаны вельмі. Мы выйшлі зь ім.
— Вы едзеце на гэтую дэкаду?
— Еду.
— Слухайце, мы папросім вас, прыслухоўвайцеся там, хто што гаворыць.
Больш ён нічога не стаў гаварыць. І больш ніхто да мяне не прыходзіў. Дый не прыслухоўваўся я на Ўкраіне, нікому ня быў абавязаны».
Арлоў: «Мікола Аўрамчык узгадвае, што аднойчы зь вершамі да яго прыйшоў нейкі сексот-стукач, якога пазьней Аўрамчык некалькі разоў выпадкова сустракаў і не вітаўся. Вершы ў сексота былі так сабе.
У біяграфіі Міколы Аўрамчыка быў яшчэ як найменей адзін момант, якім мусілі сур’ёзна зацікавіцца спэцслужбы. Папулярны ананімны самвыдат — на аўтараў такога палявалі. Пра тое, якія сродкі кансьпірацыі выкарыстоўваў Мікола Аўрамчык падчас стварэньня і распаўсюду самвыдатаўскай паэмы „Сказ пра Лысую гару“ — наступным разам».
Аўрамчык: «Я прыйшоў на працу, а жанчыны кажуць: „Мікола, табе званіў нехта“. Я сумеўся трохі. Хто мне мог званіць? Ніхто ня ведаў нумару, нават каханая дзяўчына. І тут праз колькі хвілінаў — р-р-р-р! — зазьвінеў апарат. Здымаю трубку.
— Алё.
— Аўрамчык прыйшоў?
— Я.
— Рабіце выгляд, — гаварылі па-руску, — што размаўляеце са знаёмым. Сёньня а 18:00 прыйдзеце на Ўрыцкага, атрымаеце пропуск, пакой будзе пазначаны на пропуску. Нікому пра гэта не казаць нічога. Зразумела?
— Зразумела».
Арлоў: «На вечар у Міколы былі іншыя пляны: ён зьбіраўся зь дзяўчынай у кіно. У самы шыкоўны на той час менскі кінатэатар — „Чырвоная Зорка“. Спатканьне давялося адмяніць — маўляў, шмат працы. У прызначаны час Мікола Аўрамчык атрымаў пропуск і пакрочыў па калідорах будынку КДБ, шукаючы патрэбны пакой».
Аўрамчык: «Што цікава псыхалягічна: пакой адчыняўся ўсярэдзіну. І здаровы-здаровы хлопец — раз! — нібы вітацца — і за руку мяне мэханічна ўцягнуў у пакой. Другі сядзіць такі самы. Абодва ў касьцюмчыках кавэркотавых: у аднаго — колер кавы з малаком, у другога — жаўтлявая кава. Такія абодва год па 25.
— Сядай! — зьдзекліва. — Ну, як жыцьцё?
— Ну, — кажу, — ледзьве чухаюся.
— Чаму?
— Бегаю, язык высалапіўшы.
— А ты ня бегай. Чаго бегаць? Ну, што там студэнты гавораць? — тады толькі-толькі зьнялі стыпэндыю.
— Што гавораць? Ну, у сувязі з паляпшэньнем жыцьця стыпэндыі цяпер многія пазбаўленыя, паехалі многія працаваць, — расказваю прэамбулу таго ўказу.
— Так і гавораць?! — лаюцца матам. — Так і гавораць?!
— А што яны будуць гаварыць? Ды мне і некалі слухаць.
Вось так яны мяне пакруцілі-пакруцілі, а тады адзін матам вылаяўся:
— Гані яго ў шыю!
Узяў паперу, нешта піша. Я стаю ўжо і адным вокам цікую, каб па мордзе не далі. Падсоўваюць паперу.
— Чытай!
Я прабег вачыма: „У тым, што мяне выклікалі сюды, абавязваюся нікому не гаварыць і захоўваць гэта ў сакрэце“.
— Расьпішыся!
Я расьпісаўся.
— Прэч!»
Арлоў: «Літаральна праз пару месяцаў пачалася вайна. Баец Аўрамчык трапляе ў нямецкі палон і апынаецца на катарзе ў нямецкім Руры. Палоннага Міколу Аўрамчыка таксама спрабуюць вербаваць — у так званую Расейскую вызвольную армію, якая змагалася супраць савецкіх войскаў і была больш вядомая пад абрэвіятурай „РОА“. І гэтая спроба вярбоўкі канчаецца няўдала».
Аўрамчык: «Добра помню, што два прыяжджалі. Форма ў іх была накшталт нямецкай. Здаецца, кукарды „РОА“ былі. Прыходзілі ў лягер шахцёрскі, гаварылі-агітавалі. Але так і паехалі».
Арлоў: «Вызвалены ў 1945-м годзе ангельскімі войскамі Мікола Аўрамчык вяртаецца пехатою ў кірунку Беларусі, але сустрэча з роднымі адтэрміноўваецца — з экс-палонных фармуюць страйбаты і накіроўваюць на прымусовыя працы. Аўрамчыку выпадае Данбас. Вестку для маці перадаць удаецца, калі цягнік праяжджае праз знаёмыя вёскі».
Аўрамчык: «У Бабруйску цягнік спыніўся, доўга стаяў. Я знайшоў камень добры — груз каб быў. І напісаў запіску алоўкам ад рукі на паперы: „Мама, я жывы, вязуць некуды на поўдзень, адтуль напішу“. Пераезд быў ля вёскі, нейкая жанчына стаяла, я і кінуў ёй. І яна аднесла тую запіску».
Арлоў: «У параўнаньні зь нямецкім палонам на прымусовых працах у Данбасе Мікола Аўрамчык пачуваўся значна лепш, тут нават плацілі сымбалічны заробак. Апрача таго была магчымасьць займацца адмысловым зьбіральніцтвам у стэпе».
Аўрамчык: «У Данбасе мы былі без аховы. Проста прывезеныя ў казармы-інтэрнаты. Жывіце, хадзіце на працу і ўсё! Начальства нашае ваеннае з намі не кантактавала ўжо. Тут мы маглі самавольнічаць і хадзіць на грабёж уначы. Кукурузу, сланечнік, бульбу! Гэта мы прыносілі на сьвітаньні перакупшчыцам, нам плацілі грошы. Тое, што мы адтуль выехаць не маглі — гэта так, канечне. Куды я паеду без дакумэнтаў?»
Арлоў: «У Данбасе Аўрамчыку давялося папрацаваць нават столярам. Мікола Аўрамчык сьмяецца, узгадваючы, якія няўдалыя вокны ці дзьверы ён мог змайстраваць».
Аўрамчык: «Мы працавалі на аднаўленьні шахты ў Данецку. А тады недзе празь месяц ці праз два мяне ўзялі на дрэваапрацоўчы камбінат сталяром. Уяўляеце, сталяр зь Вяткі Сьцяпан Халтурын. Я дома ў вёсцы толькі калоў дровы і пілаваў, але і тое з кім-небудзь. А то сталяр! У Данбасе ёсьць крывыя вокны ды дзьверы наўскасяк — дык гэта мною зроблена. Канечне, якія дзьверы і якую раму я мог зрабіць? Так ўсё рабілася ў савецкай уладзе».
Арлоў: «Падчас жыцьця ў Данбасе Мікола Аўрамчык перапісваўся з маці і атрымліваў газэту „ЛіМ“. У пэўны момант ён вырашыў адправіць туды свае вершы».
Аўрамчык: «Калі я ўбачыў, што Куляшоў рэдактар, я напісаў яму ліст — можа, ён мяне помніць, пра палон напісаў, пра тое, што ў Данбасе — і вершаў 10 паслаў. Адказу ніякага не атрымаў. Куляўшоў, канечне, пабаяўся, і я б на яго месцы пабаяўся: ведаючы, хто, як, што ў Данбасе… Хопіць, што ён друкаваць пачаў мяне школьнікам».
Арлоў: «У Сыбір, на Ўрал ці ў Данбас адпраўлялі зусім ня дзеля таго, каб людзі маглі адтуль вярнуцца. Ніхто нічога не казаў, усё выглядала так, быццам гэта назаўсёды. Але, на шчасьце для Міколы Аўрамчыка, яго быцьцё ў Данбасе апынулася нядоўгім — крыху больш за паўгоду. У паваеннай дзяржаве не хапала настаўнікаў і таму з прымусовых працаў вярталі студэнтаў старэйшых курсаў пэдагагічных спэцыяльнасьцяў. Мікола Аўрамчык прыехаў у Менск, ізноў стаў вучыцца і працаваць. І вось да рэдактара аддзелу паэзіі часопіса „Маладосьць“ завіталі, і зусім ня зь вершамі».
Аўрамчык: «Падымаецца да мяне мужчына, раскрывае пасьведчаньне-кніжачку: КДБ.
— Мікалай Якаўлевіч, сюды можа зайсьці хто-небудзь?
— Канечне, я думаў, што і вы да мяне зь вершамі!
— А вы б не змаглі са мной куды-небудзь выйсьці?
— Калі ласка, — кажу.
Пайшлі ў парк, селі на лаве. Па дарозе ён спытаў:
— Як у шахце? Ці было там якое-небудзь падпольле?
— Нічога там не было».
Арлоў: «У парку супрацоўнік КДБ паказаў фатаздымак невядомага Міколу вайскоўца і сказаў, што гэты чалавек сьцьвярджае, нібыта ведае Аўрамчыка».
Аўрамчык: «Паказвае мне фатаздымак.
— Мікалай Якаўлевіч, вось гэты чалавек спасылаецца, што вы яго ведаеце.
— Я бяру гэты здымак, на ім лейтэнант савецкай арміі, два кубікі ў пятліцах, без галаўнога ўбору. Я глядзеў-глядзеў, а пасьля кажу:
— Баюся і пакрыўдзіць каго-небудзь, але я яго нідзе ня бачыў. А калі спасылаецца, то няхай назаве, дзе ён быў са мной.
— Мы ня можам зь ім зьвязацца, — нешта такое кажа. Быццам намёк, ці то ён дзе за мяжой, ці дзе ў ссылцы. — Паглядзіце на другі бок.
Я перавярнуў здымак, а там напісана алоўкам ці тое „Пётр Пятровіч Пятроў“, ці тое „Павел Паўлавіч Паўлаў“… Вось так і пагаварылі».
Арлоў: «Ізноў ніякай дапамогі спэцслужбы не атрымалі. Пасьля гэтага Мікола Аўрамчык толькі аднойчы заўважыў адкрыты інтарэс КДБ да сваёй асобы. Гэтаму спрыяла, відаць, і прыхільнае стаўленьне з боку Машэрава».
Аўрамчык: «Трэці раз было ў 1956 годзе. Беларуская дэкада літаратуры і мастацтва на Ўкраіне, ужо мы ўсе гатовыя ехаць. Раптам да мяне ў рэдакцыю прыходзіць мужчына, пажылы, грубаваты такі, неачэсаны вельмі. Мы выйшлі зь ім.
— Вы едзеце на гэтую дэкаду?
— Еду.
— Слухайце, мы папросім вас, прыслухоўвайцеся там, хто што гаворыць.
Больш ён нічога не стаў гаварыць. І больш ніхто да мяне не прыходзіў. Дый не прыслухоўваўся я на Ўкраіне, нікому ня быў абавязаны».
Арлоў: «Мікола Аўрамчык узгадвае, што аднойчы зь вершамі да яго прыйшоў нейкі сексот-стукач, якога пазьней Аўрамчык некалькі разоў выпадкова сустракаў і не вітаўся. Вершы ў сексота былі так сабе.
У біяграфіі Міколы Аўрамчыка быў яшчэ як найменей адзін момант, якім мусілі сур’ёзна зацікавіцца спэцслужбы. Папулярны ананімны самвыдат — на аўтараў такога палявалі. Пра тое, якія сродкі кансьпірацыі выкарыстоўваў Мікола Аўрамчык падчас стварэньня і распаўсюду самвыдатаўскай паэмы „Сказ пра Лысую гару“ — наступным разам».
Мікола Аўрамчык
Мікола Аўрамчык
Мікола Аўрамчык — беларускі паэт, пісьменьнік, перакладчык. Нарадзіўся ў 1920 (паводле іншых зьвестак — 1919) годзе ў вёсцы Плёсы на Бабруйшчыне. Аўтар шматлікіх кнігаў паэзіі і некалькіх раманаў. Разам зь Нілам Гілевічам стварыў знакамітую паэму «Сказ пра Лысую гару».
