5 гадоў таму, калі на малую радзіму драматурга Петрашкевіча я прыехаў упершыню, гэтыя пачатковыя радкі ягонага ўспамінальнага аповеду «Крыніцы і каламуць» былі ўжо напісаныя. Увогуле, больш чым 400 друкаваных старонак кнігі пісаліся аж 12 гадоў. Чвэрць зь іх прысьвечана Пярэвалачнай. Выйшла ў сьвет кніга днямі і паслужыла нагодай для маёй вандроўкі. Сам дзядзька Алесь агучыць успаміны ўжо ня мог — яго хапіў інсульт. Мяне ж на чыгуначным прыпынку сустрэлі завея і непралазныя, колькі схапіць вокам, сумёты.
Карэспандэнт: «Да Пярэвалачнай ня дойдзеш за гэтымі сумётамі?»
Спадары: «Во сьцежка ёсьць, і тут во да фэрмы… А бабулі поўзаюць ці не вылазяць з хаты… А хто там застаўся?»
Гэта я падышоў да чыгуначніка, тутэйшага жыхара, 40-гадовага Зьмітра Кароткага. Разам зь ім наноў пратоптваем сьцяжыну. Суразмоўца тым часам расказвае:
Кароткі: «Па ўсёй вёсцы, лічылі, 38 дамоў „жывых“. А было на першым пасёлку 47, тут 11, і на другім 48. Моладзь убралася ў горад будавацца. А на Пярэвалачнай тутака ў мяне сала і бульба свае. І ня трэба грошы траціць, каб у краме купляць. Купіў мукі-масла, астатняга хапае. Парсючкі ёсьць, авечак разьвёў. Дзядзька, як з жонкай расьпісваўся, падараваў авечку і баранчыка. А Петрашкевіча ў школе чыталі — яго тут усе ведаюць…»
Стагодзьдзямі тут лугі і бароны не краналі пожні лугоў, якія, як піша Петрашкевіч, заставаліся «раздольлем для пчолаў і касцоў, а зімою — для дзятвы, якая зь першасьнегам усыпала касагоры і… неслася долу на тым, на што толькі можна было стаць, сесьці ды легчы». Мы ж са Зьмітром на падыходзе да вёскі сустрэлі толькі адзінокіх маладзёнаў Насту Елавую ды Зьмітра Хадкевіча, якія вярталіся са школьнага аўтобуса дахаты. Паказаў ім кнігу Петрашкевіча.
Маладзёны: «Чулі пра яго, але не чыталі… Чалавек 7 нас на ўсю вёску — ён у 9, я ў 10 клясах, самыя старэйшыя… Я ўлетку пераяжджаю ў Талачын…»
Карэспандэнт: «Ніхто з вас у Пярэвалачнай заставацца ня будзе?»
Маладзёны: «Я не — людзей мала і працы ніякай няма… З кожным днём людзей усё меней і меней — тут бабулька і там бабулька… На нашай памяці ніхто не нарадзіўся…»
Праходзім побач з застылай у лёдзе воданапорнай вежай. Калісьці яна, як і самі перавалачане, сілкавалася шматлікімі крыніцамі з-пад зямлі. Крыніцы зьвяліся, калі збудавалі жывёлагадоўчы комплекс. Між іншым, 5 гадоў таму дзядзька Алесь расказваў мне, як, прыяжджаючы, ратаваў апошнюю — браў вядро, лапату, вычэрпваў бруд, глей, пясок ды гліну. Аднаўляў раўчук для сьцёку. Але ў апошні прыезд нехта ўпёр у крынічку матрац, які ўжо выкалупаць не ўдалося. У Зьмітра Кароткага спытаў, бадай, ведаючы адказ:
Карэспандэнт: «А крыніца, што за ёй уходжваўся, ужо ня б’е?»
Кароткі: «Усё зарасло, каму яна трэба?»
Спадар: «Калі я прыехаў сюды жыць, мяне папярэдзілі, што Пярэвалачня — „бандзюжная“ вёска…»
Апошнія словы пачуў ужо ад пажылога мужчыны ў самым паселішчы. Перавалачанскія бабулі распавялі пра трагічнае здарэньне сёлета ў лютым з вэтэранам другой сусьветнай, 80-гадовым Віктарам Цюнісам. Афіцыйная вэрсія — «згарэў зажыва». Заходжу да суседкі праз дарогу — цёткі Валянціны.
Валянціна: «З раніцы ўстала — згарэў дзед, і ўсё. Сына яго 5 гадоў таму зарэзалі, таксама быў плахаваты — выпіць любіў і бацьку пырнуў нажом. І той выпіваў. А якое пахаваньне — гроб везьлі, пастаялі, і ўсё. Толькі свае. Дзед такі быў, што не патрабаваў нічога…»
Ужо зь Менску патэлефанаваў старшыні Коханаўскага сельсавету, спадарыні Марыі Чачоткінай. Чаму ўзнагароджанага ордэнам Чырвонай Зоркі ды мэдалём за ўзяцьце Кенігсбэргу вэтэрана не праводзілі ў апошні шлях з адпаведнымі ўшанаваньнямі?
Карэспандэнт: «А ніхто зь сельсавету на пахаваньні ня быў?»
Чачоткіна: «У нас сродкаў няма на помнікі — ня можам аказваць такую дапамогу. Калі чалавек памірае, імкнёмся папрысутнічаць. Але я па стане здароўя не магла паехаць. Ваенкамат не паставіла ў вядомасьць. Калі чалавек памірае сваёй сьмерцю, адкрыты ляжыць — павінны быць ушанаваньні. У такой сытуацыі — вы мяне прабачце…»
Што насамрэч стаіць за гэтымі словамі і што не ўзяла пад увагу пракуратура, распавяла мне ўпотайкі цётка Анастасія:
Анастасія: «Анягож — Цюніса самі свае палівам аблілі і спалілі. Так гавораць. Спалілі — ня тое што вораг у Хатыні, а свае п’янчугі. Гарэла ў акне — з суседкай выйшлі з палкай, камяні гараць. Кажу, Валечка — згарэў Віцька. Сьценкі стаяць — каб табе сабака ці кот прабег. Завярнуліся, пайшлі…»
Ізноў — усё зусім як ва ўспамінах Алеся Петрашкевіча, якія не магу не цытаваць. «Душа загнанага селяніна і салдата адляцела. Адляцела так жа звычайна, так жа заўчасна, так жа непрыкметна, як адлятаюць душы сёньняшніх салдат і сялян, загнаных да сьмерці войнамі, калгасамі, афганістанамі, перабудовамі, нястачай, зьнявагай і, нарэшце, гарэлкай — спадарожніцай… сацыялізму рыначна-кірмашовага…»
* * *
Іду ўздоўж Пярэвалачнай і варажу, дзе маглі б жыць памерлыя ўжо калярытныя героі «Крыніцаў і каламуці» з красамоўнымі прозьвішчамі. Апанасіха Стагната, якая занадта жалілася на свой лёс. Балбатун Барбоцька. Скупярдзяй Цярэх Парцянка. Абжора Зьмітрок Папіхайла. Няўдалы музыка-самавук Пахамёнак. Дзеўка-векавуха Саламея. Тутэйшы стратэг-палітык Антон Братулец. Злодзей Лукаш. І той самы каморнік Лёнька Брэжнеў, які ў Пярэвалачнай, кажуць, не прапускаў ніводнай спадніцы і атрымаў ад кабетаў кухталёў, калі несправядліва падзяліў зямлю. Нарэшце, заходжу ў ладную, сьвежапафарбаваную хаціну, дзе жыве 70-гадовая спадарыня Казлова. Дастукацца, па калена ў сьнезе, удаецца толькі праз вакно.
Казлова: «Аўталаўка прыходзіць. Нічога ўжо не трымаю — 36 гадоў адпрацавала на фэрме — сваё аддаіла. Ну, бульбу вырошчваю, гарод, курэй трымаю. Да кабанчыка рукі не даходзяць. Дзьве каровы на ўсю вёску…»
На ўскраіне заходжу на адзіную тут фэрму СВК «Краснасельле» амаль на 400 кароў. Наяве ўсе прыгажосьці, пра якія таксама ўзгадваецца ў «Крыніцах і каламуці». Разьбітая трактарамі дарога, кучы гною, сьмярдзючыя адстойнікі, яміны ад капцоў бульбы ды могілак калгаснай тэхнікі. А яшчэ — няякасны сянаж, ад якога бывае бляклае малако і мруць цяляты. Знаходжу вартаўніцу — спадарыню Тацьцяну Казлову, якая расказвае:
Казлова: «7 даярак, 3 кармачы, 4 вартаўнікі і загадчыца. Наш аклад — мінімальны заробак у 229 тысяч. Мыю лядоўню яшчэ за 84. Даяркі — як хто паробіць. Заробак не вывешваецца, разьліковыя лісткі не давалі — так нам інфармацыя падаецца. Кароў на даярку ў каго 40, у каго 32. Расцэнкі зрэзалі, калі падвысілі цану малака…»
У вёсцы мне ўсе раілі завітаць да спадарыні Анастасіі Цюніс — маўляў, «найстарэйшай і наймудрэйшай». Жанчына ляжала на ложку ў акружэньні паўтара дзясятка катоў. Пра Петрашкевіча ўзгадала адразу:
Цюніс: «Мой аднагодак — ён з 29-га году, я з 28-га. Ён жыў, дзе цяпер крама, дзецьмі разам гулялі. Прыяжджаў на пахаваньні сваякоў — матка, сястра памерлі…»
Карэспандэнт: «А калі заняпад Пярэвалачнай пачаўся?»
Цюніс: «Калі перастройка, усё зрушылася. Сорамна — чыгунка пад бокам, цудоўныя лугі. Людзі сьвіней пасьвілі, авечак, кароў, гусей. Строга было. А цяпера — заклятая гэта Пярэвалачная, пракляў яе нехта, каб не будаваліся. Бацька ў калгасе коней даглядаў, маці кароў даіла — бедна жылі. А мы ўтрох, сёстры, на чыгунку. Адну дзеўку цягнік пераехаў, брат памёр, сястра пайшла кароў даіць — пярун забіў на палетках. Хай бы я здохла — я адна, замуж не выходзіла. Пайшла на льнозавод, адтуль на пэнсію на 102 рублі. Маці хворая была — спаралізавала на 20 гадоў… (Плача.) Дабавілі 20 тысяч, што 80 гадоў споўнілася, а пасьля 2 тысячы — сорамна сказаць, хай бы зусім не давалі!»
Карэспандэнт: «Цётка Наста, колькі ж у вас котак — у кожным кутку па некалькі!»
Цюніс: «Міленькі, я ўсю жыўнасьць люблю. Гэта прыйшла, што абслугоўвае, кажа — Надзя, у цябе котачка апарасілася. А я кажу — схадзі, пакуль не памерла, прынясі, пачаўся ж мароз. Палезла — і прынесла ў хату. А яны — бегаць! Як жа жывога ў яму пакласьці?! Заплакала — мусіць, мяне не аб’ядуць. А вунь тая котка мэсіянская — помсьлівая. А я лаю — сьсець матку, дык што ж ты ў дзетак малако адбіраеш? А тая іх памые і на гаршчок…»
Карэспандэнт: «А ў вёсцы лазьні няма?»
Цюніс: «Прыехала братава, памыла мяне — хапіла сэрца, ціск 240, 230. Пайшла дзьверы адчыняць і павалілася. Урач прыехала на 6-ы дзень — кажу, сэрца ад вашых лекаў. Кажа — ты, бабка, будзеш паміраць і сьмяяцца. А па мне няма каму плакаць — каты паплачуць, і ўсё…»
У Менску дачка спадара Петрашкевіча Тацьцяна распавяла мне пра заклапочанасьць пісьменьніка, каб наклад ягонай кнігі трапіў, у тым ліку, менавіта да тых, пра каго і для каго яна пісалася. Раней я перадаў яе праваабаронцу Мікалаю Петрушэнку, які тут жа ўзяўся яе распаўсюджваць праз грамадзкую ініцыятыву «Наш дом». У сакавіку пройдуць па кнізе дзьве чытацкія канфэрэнцыі — у Коханаве і Талачыне. У часе нашай сустрэчы Мікалай Сямёнавіч праз Радыё Свабода папрасіў перадаць аўтару:
Петрушэнка: «Трымаючы ў руках добрую кнігу Алеся Петрашкевіча „Крыніцы і каламуць“, хачу падзякаваць яму за тое, што ўспомніў землякоў друкаваным словам. Мы чакаем, што яна будзе ў тых, хто цікавіцца мінулым, каб рабіць высновы для нашай будучыні — у разумных і спагадлівых руках чытачоў…»
