Варакомшчына — вёска надзвычай маляўнічая і ціхая. Ціхая настолькі, што міжволі ўзьнікаюць сумневы — а ці ёсьць тут жыхары? Пачарнелыя старыя хаты патанаюць у зеляніне зарослых кустоўем вузкіх вуліц.
Карэспандэнт: “Якія ў цябе тут пачуцьці?”
Уладзімер: “Ведаеш, якія? Раней не было ніякіх платоў. Раней я ведаў, дзе ключ ад хаты вісіць. Не зачынялася нічога. Аніякіх платоў не было. І вёска вельмі моцна адрозьнівалася. Калі няма платоў, ты можаш спакойна зайсьці ў любую хату. Тут зараз столькі нагарадзілі платоў, што нават у сваю хату ня ўлезеш”.
На нашыя галасы выйшла пажылая кабета зь вясёлым тварам. Баба Данута, як прадставілася старая.
Данута: “Трэба ж было яму паехаць. Стаць пісьменьнікам, а мне даяркай. Былі б тут у калгасе ды працавалі разам”.
Карэспандэнт: “А вялікая была вёска?”
Данута: “Было людзей. Калі ўсе трымалі каровы, сорак пяць кароваў было. А цяпер ні аднае няма”.
Глобус: “Калі я пасьвіў, было сорак пяць”.
Данута: “Памятаеш?”
Глобус: “Ну канечне. Што ж мне ня памятаць... Хутка пяцьдзясят ужо”.
Данута: “Бацька маладым пайшоў”.
Карэспандэнт: “А вы не чыталі “Чужую бацькаўшчыну”?
Данута: “Чаму? Чыталі. Што вы хочаце пра Варакомшчыну болей ведаць? Пустая. Ужо няма нікога. Крывыя бабы адно. А мужчынаў няма. І гарэлачкі падвязуць, і сьпірціку падвязуць. А піць няма каму. Каб які стары падышоў. Падміргнуў. Няма нікога. Што за жыцьцё!”
Карэспандэнт: “А калі лепш жылося? За палякамі?”
Данута: “Вось калі былі маладыя, у кароўніку рабілі. Тады жылося. Хоць не даеў, хоць не дапіў. Але дагуляў”.
Карэспандэнт: “Вось гэта мудрасьць”.
Данута: “А што, ня праўда? Ты калі б вечарыначку б нашу ўбачыў, вось было б цікава. Многа-многа песень знаю, нікаго не навучу. З адным міленькім гуляю. Нікаго не разлучу. Я сьпяваю. Шмат іх знаю. Запаю, как салавей, заплачу как рэбёначак. Вярнісь, сімпація мая. Надумайся, мілёначак...”
Карэспандэнт: “Скажы, героі “Чужой бацькаўшчыны”... Прататыпы іх жылі тут? Імполь, Алеся, Міця...”
Уладзімір: “Ты ведаеш, Міця — гэта такі своеасаблівы аўтапартрэт бацька рабіў. Наколькі я разумею. Зрушаны ў часе. Аднесены ў мінулае. Вясковы паэт. Гэта ўсё быў аўтапартрэт. Алесю зьнешне бацька пісаў з маці. Прынамсі, такі вось, каб былі рэальныя людзі з рэальнай фактурай. Ня думаю, што ўсе яны былі ў рэальнасьці. Краявіды — так”.
Карэспандэнт: “А яго можна было назваць сэнтымэнтальным чалавекам? Які прыяжджаў сюды. Якому трэба было пабыць аднаму...”
Уладзімір: “Можна. Быў сэнтымэнтальны. Прыяжджаў, ішоў да рэчкі. Сядаў над рэчкай, пісаў. Ніколі нічога не рабіў па гаспадарцы. Ён каровы ня пасьвіў. Я пасьвіў каровы”.
Уладзімір: “Яго ўся Варакомшчына, мусіць, сышла ў тую літаратурную прастору, дзе была. І той сьвет, мусіць, яго хваляваў больш, чым гэты. Сьвет яго рамана, які ён стварыў паводле Варакомшчыны, тое Верасава. Для яго Варакомшчына перацякала ў той сьвет. І той сьвет раманны быў для яго больш важны, чым гэты рэальны”.
Усе старажылы Варакомшчыны, а гэта некалькі бабулек, калі просіш расказаць што-небудзь пра мінулае, дык успамінаюць не жыцьцё пад Польшчай, а часы акупацыі. Бо ва ўсім навакольлі Варакомшчыне дасталося больш, чым каму. Распавядае 80-гадовая баба Натальля.
Натальля: “Яны ж гналі нашых назад. Тут во, якраз, дзе гэтая хата стаіць, бярэзіна была. Салдат адзін стаў за бярэзінаю і давай адстрэльваць туды”.
Карэспандэнт: “Па немцах?”
Натальля: “Па немцах. На гару туды. А яны на гары ўжо з гарматамі сядзелі”.
Карэспандэнт: “А чым ён думаў? Ён жа разумеў, што падстаўляе людзей”.
Натальля: “Хто тады думаў? А тады немец з гарматаў з усіх давай па вёсцы даваць”.
Карэспандэнт: “Многа тады пагарэла хат?”
Натальля: “Уся вёска згарэла. Усе да тла”.
Карэспандэнт: “А як жа Варакомшчына жыла падчас акупацыі? Зноў будавалася?”
Натальля: “Так. Хто меў сродкі, той добрыя дамы пабудаваў. А хто бедны, абы-якую”.
Нямецкія акупанты далі варакомцам адбудавацца наноў. Тыя дыхтоўныя хаты, якія стаяць па сёньня, гэта тое, што было пабудавана вяскоўцамі ў 1941-м. Але здарылася іншая бяда. Немцы раскватаравалі ў Варакомшчыне полк церскіх казакаў. Для барацьбы з партызанамі. Але цярпелі найбольш ня столькі партызаны, колькі гасьцінныя гаспадары.
Натальля: “Да нас казакаў нагналі ў вёску. А казакі што? Зьдзекаваліся. У нас маленькая хатка. Адзін з канём быў. А другі з жонкаю. Нешта ўзлаваўся, як ляснуў у столь. Мы патрупелі. Сядзелі якацелі ўсе. Вось якое жыцьцё было. Скажы што супраць — “заб’ю”, і ўсё”.
Суседка бабы Натальлі, крыху маладзейшая за яе баба Алена, таксама ня можа бяз жаху ўспамінаць пра тое церскае войска.
Алена: “І забівалі, і білі вельмі. Усё было. Сядзелі ў турмах. Нават тут, у вёсцы нашай была турма. Прывозілі ўсякіх. Хто з партызанамі дзе зьвязаны. Забіралі, білі. І зьнішчылі тых, што ў нас сядзелі. Напрыканцы вёскі помнік стаіць. Завялі і зьнішчылі іх. Зьдзекамі. Адразалі ўсё. І вушы, і што хочаш...”
Карэспандэнт: “Такое?”
Алена: “Такое”.
Я шмат чуў пра зьверствы эсэсаўцаў і нават партызан. Але тэма расейскіх казакаў — нешта зусім новае. Уражвае суседзтва ў іхным побыце катавальні і царквы. Адрэзаных геніталій і шчырых малітваў.
Карэспандэнт: “А яны былі толькі мужчыны, вайскоўцы? Ці зь сем’ямі?”
Алена: “Яны зь сем’ямі былі. І дзеці, і жонкі, і бацюшка ў іх быў свой. Нап’юцца яшчэ дзе. Тут у вёсцы жанчыну забілі”.
Карэспандэнт: “І пры гэтым была царква, і пры гэтым маліліся?”
Алена: “Маліліся”.
У родных партызанах вяскоўцы абароны ад казацкай навалы ня бачылі.
Алена: “Партызаны рабілі тое самае, што казакі. Можа, дзе і былі партызаны. А ў нас толькі хадзілі ды абіралі ноччу. Што хочаш забяруць. Лахманы ўсякія. Адзёжку, ніткі. І білі таксама. Давай, і ўсё. Удзень баяліся казакаў, немцаў. А ўночы ад партызанаў быў страх”.
Але вернемся да “Чужой бацькаўшчыны”. Мне заўжды здавалася, што гэтая тэтралёгія Адамчыка належным чынам не ацэненая. Ні складальнікамі школьнай праграмы, ні крытыкамі. Пасьля Мележавых “Людзей на балоце”, якія называюць энцыкляпэдыяй жыцьця Палесься, раман Адамчыка быў ня менш манумэнтальны. Найбольш поўнаю панарамаю жыцьця заходнебеларускай вёскі. У Варакомшчыне, у ідэале, павінен быць музэй рамана і яго аўтара. Такі самы, як у Мележавым Глінішчы.
Уладзімір: “У кожнага пісьменьніка свой лёс, свой час і свая несправядлівасьць. Часам пісьменьнік кепскі робіцца вельмі знакамітым. А зь іншага боку, часам добры пісьменьнік — недастаткова прызнаны, ацэнены. І з гэтым нічога не зрабіць. Я, калі працаваў рэстаўратарам, зразумеў, што неабавязкова захоўваецца самая лепшая фрэска. У прыроды і ў жыцьця свае законы. І там момант выпадковасьці... Бацька, так склаўся лёс, усё ж раман свой напісаў. Пасьпеў выдаць. А тое, што не знайшлося ніводнага крытыка, літаратуразнаўцы...”
Варакомшчына, якая ляжыць паміж рэчкай Ятранкай і Дзятлаўскай шашой, не памрэ ніколі. Дзякуючы свайму суседзтву зь мястэчкам Наваельняй. Сёння наваеленцы ўладкоўваюць тут свае лецішчы. Пытаньне — ці застанецца ў Варакомшчыне памяць пра “Чужую бацькаўшчыну” і яе аўтара?
Карэспандэнт: “Якія ў цябе тут пачуцьці?”
Уладзімер: “Ведаеш, якія? Раней не было ніякіх платоў. Раней я ведаў, дзе ключ ад хаты вісіць. Не зачынялася нічога. Аніякіх платоў не было. І вёска вельмі моцна адрозьнівалася. Калі няма платоў, ты можаш спакойна зайсьці ў любую хату. Тут зараз столькі нагарадзілі платоў, што нават у сваю хату ня ўлезеш”.
На нашыя галасы выйшла пажылая кабета зь вясёлым тварам. Баба Данута, як прадставілася старая.
Данута: “Трэба ж было яму паехаць. Стаць пісьменьнікам, а мне даяркай. Былі б тут у калгасе ды працавалі разам”.
Карэспандэнт: “А вялікая была вёска?”
Данута: “Было людзей. Калі ўсе трымалі каровы, сорак пяць кароваў было. А цяпер ні аднае няма”.
Глобус: “Калі я пасьвіў, было сорак пяць”.
Данута: “Памятаеш?”
Глобус: “Ну канечне. Што ж мне ня памятаць... Хутка пяцьдзясят ужо”.
Данута: “Бацька маладым пайшоў”.
Карэспандэнт: “А вы не чыталі “Чужую бацькаўшчыну”?
Данута: “Чаму? Чыталі. Што вы хочаце пра Варакомшчыну болей ведаць? Пустая. Ужо няма нікога. Крывыя бабы адно. А мужчынаў няма. І гарэлачкі падвязуць, і сьпірціку падвязуць. А піць няма каму. Каб які стары падышоў. Падміргнуў. Няма нікога. Што за жыцьцё!”
Карэспандэнт: “А калі лепш жылося? За палякамі?”
Данута: “Вось калі былі маладыя, у кароўніку рабілі. Тады жылося. Хоць не даеў, хоць не дапіў. Але дагуляў”.
Карэспандэнт: “Вось гэта мудрасьць”.
Данута: “А што, ня праўда? Ты калі б вечарыначку б нашу ўбачыў, вось было б цікава. Многа-многа песень знаю, нікаго не навучу. З адным міленькім гуляю. Нікаго не разлучу. Я сьпяваю. Шмат іх знаю. Запаю, как салавей, заплачу как рэбёначак. Вярнісь, сімпація мая. Надумайся, мілёначак...”
Карэспандэнт: “Скажы, героі “Чужой бацькаўшчыны”... Прататыпы іх жылі тут? Імполь, Алеся, Міця...”
Уладзімір: “Ты ведаеш, Міця — гэта такі своеасаблівы аўтапартрэт бацька рабіў. Наколькі я разумею. Зрушаны ў часе. Аднесены ў мінулае. Вясковы паэт. Гэта ўсё быў аўтапартрэт. Алесю зьнешне бацька пісаў з маці. Прынамсі, такі вось, каб былі рэальныя людзі з рэальнай фактурай. Ня думаю, што ўсе яны былі ў рэальнасьці. Краявіды — так”.
Карэспандэнт: “А яго можна было назваць сэнтымэнтальным чалавекам? Які прыяжджаў сюды. Якому трэба было пабыць аднаму...”
Уладзімір: “Можна. Быў сэнтымэнтальны. Прыяжджаў, ішоў да рэчкі. Сядаў над рэчкай, пісаў. Ніколі нічога не рабіў па гаспадарцы. Ён каровы ня пасьвіў. Я пасьвіў каровы”.
Уладзімір: “Яго ўся Варакомшчына, мусіць, сышла ў тую літаратурную прастору, дзе была. І той сьвет, мусіць, яго хваляваў больш, чым гэты. Сьвет яго рамана, які ён стварыў паводле Варакомшчыны, тое Верасава. Для яго Варакомшчына перацякала ў той сьвет. І той сьвет раманны быў для яго больш важны, чым гэты рэальны”.
Усе старажылы Варакомшчыны, а гэта некалькі бабулек, калі просіш расказаць што-небудзь пра мінулае, дык успамінаюць не жыцьцё пад Польшчай, а часы акупацыі. Бо ва ўсім навакольлі Варакомшчыне дасталося больш, чым каму. Распавядае 80-гадовая баба Натальля.
Натальля: “Яны ж гналі нашых назад. Тут во, якраз, дзе гэтая хата стаіць, бярэзіна была. Салдат адзін стаў за бярэзінаю і давай адстрэльваць туды”.
Карэспандэнт: “Па немцах?”
Натальля: “Па немцах. На гару туды. А яны на гары ўжо з гарматамі сядзелі”.
Карэспандэнт: “А чым ён думаў? Ён жа разумеў, што падстаўляе людзей”.
Натальля: “Хто тады думаў? А тады немец з гарматаў з усіх давай па вёсцы даваць”.
Карэспандэнт: “Многа тады пагарэла хат?”
Натальля: “Уся вёска згарэла. Усе да тла”.
Карэспандэнт: “А як жа Варакомшчына жыла падчас акупацыі? Зноў будавалася?”
Натальля: “Так. Хто меў сродкі, той добрыя дамы пабудаваў. А хто бедны, абы-якую”.
Нямецкія акупанты далі варакомцам адбудавацца наноў. Тыя дыхтоўныя хаты, якія стаяць па сёньня, гэта тое, што было пабудавана вяскоўцамі ў 1941-м. Але здарылася іншая бяда. Немцы раскватаравалі ў Варакомшчыне полк церскіх казакаў. Для барацьбы з партызанамі. Але цярпелі найбольш ня столькі партызаны, колькі гасьцінныя гаспадары.
Натальля: “Да нас казакаў нагналі ў вёску. А казакі што? Зьдзекаваліся. У нас маленькая хатка. Адзін з канём быў. А другі з жонкаю. Нешта ўзлаваўся, як ляснуў у столь. Мы патрупелі. Сядзелі якацелі ўсе. Вось якое жыцьцё было. Скажы што супраць — “заб’ю”, і ўсё”.
Суседка бабы Натальлі, крыху маладзейшая за яе баба Алена, таксама ня можа бяз жаху ўспамінаць пра тое церскае войска.
Алена: “І забівалі, і білі вельмі. Усё было. Сядзелі ў турмах. Нават тут, у вёсцы нашай была турма. Прывозілі ўсякіх. Хто з партызанамі дзе зьвязаны. Забіралі, білі. І зьнішчылі тых, што ў нас сядзелі. Напрыканцы вёскі помнік стаіць. Завялі і зьнішчылі іх. Зьдзекамі. Адразалі ўсё. І вушы, і што хочаш...”
Карэспандэнт: “Такое?”
Алена: “Такое”.
Я шмат чуў пра зьверствы эсэсаўцаў і нават партызан. Але тэма расейскіх казакаў — нешта зусім новае. Уражвае суседзтва ў іхным побыце катавальні і царквы. Адрэзаных геніталій і шчырых малітваў.
Карэспандэнт: “А яны былі толькі мужчыны, вайскоўцы? Ці зь сем’ямі?”
Алена: “Яны зь сем’ямі былі. І дзеці, і жонкі, і бацюшка ў іх быў свой. Нап’юцца яшчэ дзе. Тут у вёсцы жанчыну забілі”.
Карэспандэнт: “І пры гэтым была царква, і пры гэтым маліліся?”
Алена: “Маліліся”.
У родных партызанах вяскоўцы абароны ад казацкай навалы ня бачылі.
Алена: “Партызаны рабілі тое самае, што казакі. Можа, дзе і былі партызаны. А ў нас толькі хадзілі ды абіралі ноччу. Што хочаш забяруць. Лахманы ўсякія. Адзёжку, ніткі. І білі таксама. Давай, і ўсё. Удзень баяліся казакаў, немцаў. А ўночы ад партызанаў быў страх”.
Але вернемся да “Чужой бацькаўшчыны”. Мне заўжды здавалася, што гэтая тэтралёгія Адамчыка належным чынам не ацэненая. Ні складальнікамі школьнай праграмы, ні крытыкамі. Пасьля Мележавых “Людзей на балоце”, якія называюць энцыкляпэдыяй жыцьця Палесься, раман Адамчыка быў ня менш манумэнтальны. Найбольш поўнаю панарамаю жыцьця заходнебеларускай вёскі. У Варакомшчыне, у ідэале, павінен быць музэй рамана і яго аўтара. Такі самы, як у Мележавым Глінішчы.
Уладзімір: “У кожнага пісьменьніка свой лёс, свой час і свая несправядлівасьць. Часам пісьменьнік кепскі робіцца вельмі знакамітым. А зь іншага боку, часам добры пісьменьнік — недастаткова прызнаны, ацэнены. І з гэтым нічога не зрабіць. Я, калі працаваў рэстаўратарам, зразумеў, што неабавязкова захоўваецца самая лепшая фрэска. У прыроды і ў жыцьця свае законы. І там момант выпадковасьці... Бацька, так склаўся лёс, усё ж раман свой напісаў. Пасьпеў выдаць. А тое, што не знайшлося ніводнага крытыка, літаратуразнаўцы...”
Варакомшчына, якая ляжыць паміж рэчкай Ятранкай і Дзятлаўскай шашой, не памрэ ніколі. Дзякуючы свайму суседзтву зь мястэчкам Наваельняй. Сёння наваеленцы ўладкоўваюць тут свае лецішчы. Пытаньне — ці застанецца ў Варакомшчыне памяць пра “Чужую бацькаўшчыну” і яе аўтара?
