نوموړې وايي، د جنوبي اسیا په ټولو هېوادونو کې یو شی مشترک دی او هغه دا چې په دې سیمه کې ډلو اکثر خپلو مقاصدو ته رسېدو لپاره اسلام، هندو مذهب او بودايي دین او عقاید کارولي:

"زموږ سیمه ډېر [مذهبي] رنګونه او قسمونه لري. [په جنوبي اسیايي ټولنو] کې مذهب ډېر رول لري. که ته غربي ټولنو ته وګورې نو هلته مذهب له عقل او فکر سره تړل شوی. د دې دا معنا نه ده چې په غرب کې مذهب ارزښت نه لري. بلکې د دې معنا دا ده چې که خپلې ټولنې ووینو نو موږ دلته پر مذهب او عقایدو بحث نه کوو چې ورسره یوه ستونزه حل شي. بل زموږ په سیمه کې په هر مذهب کې د سختدریځۍ عنصر موجود دی. که په پاکستان او افغانستان کې اسلام واخلې نو سختدریځه افکار پکې شته. په هند کې د 'هندوتوا' په نوم سختدریځه افکار دي. که ته سریلانکا یا ماینمار ته ورشې نو هلته داسې بودایان دي چې د تاوتریخوالي یا سختدریځۍ پلویان دي. نو داسې ښکاري چې دلته خلکو د هر ډول شخړې او جګړې لپاره له مذهبي سختدریځۍ څخه د کار اخیستو نیت کړی."

سختدریځه ډلې: سیاسي، که دیني؟

د عایشې صدیقې دریځ یو خوا ته. په غرب کې د هېلې مالموېګ، لین هینسن، ژاک دریدا، اېډورډ سید او د رېچرډ جیکسن په ګډون ځینې نور پوهان دا وايي چې سختدریځه نظریات، سختدریځه ډلې، وسله والې ډلې مذهبي نه بلکې سیاسي وي او د سیاست په تناظر کې باید وڅېړل شي.

د جرمني د هایډلبرګ پوهنتون د سیاسياتو څانګې څېړونکی وحید وطنیار له یادو پوهانو سره تر یوه حده موافق دی خو وايي، دیني او مذهبي سختدریځه ډلې د عقایدو پر اساس د تاوتریخوالي لوري ته ځي: "که چېرې تاسې وګورئ نو همدا دیني ایډیالوژۍ چې دي، دا په خپله اوله مرحله کې د دې [پوهانو] د تعریف په [چوکاټ] کې برابرېږي، خو که تاسې یې اوږدمهاله [شننه] وکړئ نو چې له لومړي پړاوه بل ته وراوړي نو بیا تاوتریخوالي ته لمن وهي."

خو هېلې مالموېګ له وطنیار او عایشې صدیقې سره موافقه نه ده او وايي، دا سمه ده چې د ځینو ډلو نظریات ښايي په مذهب کې ریښه ولري، خو اصلاً د هغوی کړه وړه سیاسي وي.

نوموړې زیاتوي چې له کره پیمانې سره سم، هر څېړونکی باید د ډلو تاریخ، کلتوري او مذهبي ریښې، نظریات او عمل یو ځای وڅېړي چې په اړه یې یوې مناسبې نتیجې ته ورسي:

"ځینې ډلې وي چې له مذهبه الهام اخلي. داسې ډلې چې ځینې اسلامي عقاید لري او ځینې فرقه ییزه مفکورې لري. په منځني ختیځ کې موږ یو شمېر سیاسي ګوندونه هم لرو چې د عقایدو پر اساس خلک متحرکوي. د مثال په توګه، القاعده او اسلامي دولت ډلې د ترهګرو په ګروپ کې راځي. له دې علاوه موږ ځینې ملېشې لرو چې نه یوازې په ترهګرو فعالیتونو کې لاس لري بلکې په جګړه کې هم ونډه لري، لکه په عراق او شام کې شیعه ملېشې چې د اسلامي دولت ډلې ضد جنګېدې یا جنګېږي. په دې کې حزب الله هم شامله ده. همداراز، موږ داسې ډلې هم لرو چې په تاوتریخوالي کې مستقیم رول نه لري بلکې سیاسي هلې ځلې کوي لکه د مصر اخوان المسلمین."

یو متن، بېلا بېل تعبیرونه

ډاکتره عایشه صدیقه وايي، هغه سختدريځه او وسله والې ډلې چې د بېلا بېلو مذهبونو په نوم خلک جذبوي، تاوتریخوالي ته لمن وهي او خپلو مقاصدو ته رسېدل غواړي، اصلاً د مذهبي افکارو ځانګړې تشریح کوي.

نوموړې وايي، الهامي کتابونه او متنونه یې هم هسې دي چې پخوا ول، اصلاً دا د هغو کتابونو د تعبیر بڼې دي چې ځینې ډلې سوله ییزې وي او ځینې بیا تاوتریخوالی کاروي: "د [ټولنیزو چارو څېړونکي] ډاکتر طارق رحمان په خپل کتاب کې ښيي چې خلک او ډلې مذهب څنګه او په څو طریقو تعبیروي. ګوره، زموږ مذهبي کتاب خو یو دی او په هم هغه پخواني شکل او بڼه موجود دی. خو چې دا کتاب په څه طریقه تشریح کېږي او تعبیرېږي، له دې سره د خلکو عقاید هم په نوې بڼه بدلېږي. الهامي متن خو پر خپل ځای وي. خو تعبیر یې د خلکو عقاید جوړوي. نو د عقیدې شکل تل انسانانو جوړ کړی. نو عقیده یوازې سیاسي نه وي. سیاست خو د مذاکراتو او خبرو اترو نوم دی. په سیاست کې تاسې پر خپلو ګټو له بل سره بحث کوئ او بیا نتیجې ته رسېږئ. خو سختدریځي یو طریقه ده چې پکې د عقیدو، ټولنیزو او اقتصادي ګټو یا جنسي توپیر په اړه خلک خپلې سرچینې استعمالوي او زور کاروي. نو دا سمه ده چې دا هر څه یو سیاسي اړخ لري. خو زه له دې سره موافقه نه یم چې د دې هرڅه له عقیدې سره هېڅ سروکار نشته."

د بحث لنډیز

د ټولنیزې شبکې او سختدریځي خپرونې په درېیمه برخه کې خبر شوئ چې د سختدریځۍ له تعریف او اشکالو واخله، په ډلو کې د توپیر کولو او د ډلو تر پېژندو پورې ټول داسې موضوعات دي چې پوهان یې په اړه یو دریځ نه لري.

تاسې ولوستل چې په منځني ختیځ او جنوبي اسیا کې داسې ډېرې ډلې دي چې نه یوازې مذهبي افکار کاروي بلکې تاوتریخوالی هم کوي او ورسره په خپلو ټولنو کې د سیاسي ګوندونو په بڼه هم څرګندېږي.

پوهان وايي، ځینې ډلې د مذهبي افکارو تعبیر او تشریح په داسې طریقو کوي چې ورسره هغوی خلک د تاوتریخوالي استعمال ته وهڅوي او له دې لارې خپلو مقاصدو ته ورسي.