Stogodišnjica Mojkovačke bitke obilježena je prethodnih nedjelja u Crnoj Gori, a ovih dana i u Srbiji. Poruke sa tih manfestacija govore da se Mojkovačka bitka i dalje različito interpretira i istorijski i politički. Političke elite su odlučile da iz čitavog događaja i okolnosti koje su dovele do operacije u Mojkovcu, tokom Prvog svjetskog rata, uzmu samo onaj dio koji im u ovom političkom momentu odgovara. Zašto je to tako, razgovarali smo sa istoričarem, profesorom Šerbom Rastoderom.
RSE: Profesore Rastoder, niz manifestacija i akademija povodom stogodišnjice Mojkovačke bitke su pokazale da se ovaj događaj danas veoma različito interpretira u Crnoj Gori i Srbiji. Zbog čega je to tako?
Rastoder: U istoriji postoje događaji i postoje dešavanja koji pozicioniraju istoriju kao logičan nastavak sadašnjosti. Jedan od takvih događaja je Mojkovačka bitka, prije svega u okviru onoga što je bila interpretacija romantičarske istorije, a to je – da je to bitka u kojoj je crnogorski narod nesebično žrtvovao sebe da bi se srpska vojska povukla. I ta bitka je dugo ideološki i politički eksploatisana kao očigledan dokaz i primjer, ne samo jedinstva, nego i neposredne bratske ljubavi Srbije i Crne Gore. Ta slika je dugo godina bila dominantna u postojećoj istoriografiji, do početka 21. vijeka, kada se otvorila nova istorijska perspektiva koja će kako se pokazalo, ove dvije države učiniti posebnim državnim identitetima.Tada je počelo nešto drugačije ili različito pozicioniranje i gledanje na Mojkovačku bitku, prije svega zato što su postavljena neka ključna logička pitanja koja ranije nisu bila u opticaju.
Jedno od njih je, da se radi o takozvanoj Mojkovačkoj operaciji ili završnom činu te operacije u kojem je crnogorska vojska, u broju ne višem od 45.000 vojnika, branila front u dužini od 223 kilometra. Postavilo se logično pitanje – ako je pod Austrougarskom već kapitulirala jedna sila koja je imala deset puta više vojnika nego Crna Gora, kako je ostavljeno maloj Crnoj Gori da posljednja bude na braniku odbrane slobode i časti tog prostora? To je jedan aspekt tog logičnog pitanja. Drugi aspekt logičnog pitanja je činjenica da se Mojkovačka bitka slavila kao velika istorijska pobjeda. Neki ljudi su odmah postavili pitanje - kako se to desilo, ako je neko pobjedio 6.januara, a da već kapitulira 20. januara? Odnosno šesnaestog ili možda desetog dana kasnije? Dakle, to je druga nelogičnost koja se pojavila u tom pitanju. I naravno, otvaranjem tih nelogičnosti u toj interpretaciji došlo se do novih saznanja koje danas Mojkovačku bitku pozicioniraju sa različitih aspekata.
Neki su još privrženi toj dominantno romantičarsko-guslarskoj tradiciji u kojoj je Mojkovačka bitka epohalni istorijski događaj.
Neki su još privrženi toj dominantno romantičarsko-guslarskoj tradiciji u kojoj je Mojkovačka bitka epohalni istorijski događaj, dok već značajan dio intelektualne elite Mojkovačku bitku posmatra kao nešto što je strateški proizvod jedne suštinske globalne politike u završnici Prvog svjetskog rata.
Danas se desilo sljedeće, da se iz tih različitih prizvuka koji se javljaju u istorijskoj nauci, politička elita odlučuje za poziciju „švedskog stola“. Odnosno uzima sa stola samo ono što njoj trenutno odgovara. I tako se desilo da je recimo u Crnoj Gori skup o Mojkovačkoj bici okupio samo ljude koji su bliski vlasti, a isto se to desilo i u Srbiji i onda se u principu ta priča nastavlja sa stanovišta – ne onoga šta je bilo nego sa stanovišta onoga šta mi mislimo da je bilo. To su dva različita svijeta i vjerujem da će ta priča biti nastavljena u tom kontekstu.
RSE: Šta je cilj tolike politizacije, tokom obilježavanja Mojkovačke bitke? Vidjeli smo i na manifestaciji u Beogradu da dolazi do nacionalnog prebrojavanja, odnosno da li su učesnici bitke Crnogorci ili Srbi iz Crne Gore?
Rastoder: To je samo još jedna od tih istorijskih priča koja se pokušava politički istrumentalizovati. Sa stanovišta onoga što je nacionalna identifikacija, onda se prije svega polazi od onoga što je bio početni stav od ulaska Crne Gore u Prvi svjetski rat i tog čuvenog proglasa Kralja Nikole. I tamo se u tom kontekstu upotrebljava, a bolje da kažem zloupotrebljava, taj dualizam Petrovića koji su jedno vrijeme preferirali nešto što je srpska nacionalna misao, a kasnije kada su vidjeli da su na neki način izdati i odbačeni od nje, onda su se okrenuli na neku drugu stranu. Tako da, sasvim logično iz različitih govora u vrijeme odigravanja događaja se izvlači samo ono što korespondira sa savremenim govorom i u tom smislu se pokušava Mojkovačka bitka, kao značajan istorijski datum, za jedne identifikovati kao ključni dokaz da se radi o o jednom narodu, dakle srpskom. A kod drugih da je Mojkovačka bitka konkretan proizvod činjenice jedne zavjere protiv Crne Gore u završnici Prvog svjetskog rata. I iz tog konteksta se izvlači ovaj različiti nacionalni i ideološki kontekst.“
RSE: Sa više adresa je Mojkovačka bitka posužila da se napravi veza sa današnjim pozivom Crnoj Gori da bude članica NATO saveza? Crnogorski premijer je na svečanoj akademiji govorio o tome da Crna Gora ne želi da ponavlja istorijske greške i integracijom u NATO želi da odlučuje o svojoj sudbini, dok su eksponenti suprostavljene nacionalne politike nazvali izdajom sadašnju spoljnu politiku Vlade Crne Gore? Šta je cilj ovakvih konstatacija i poruka?
Rastoder: Ne bih mogao reći šta je cilj, ali načelno bih mogao reći da su jedni i drugi na žalost u pravu. U kom smislu? Ako se kaže da Crna Gora neće ponavljati istorijske greške onda je to apsolutno dobro stanovište iz sljedećeg razloga. Crna Gora je jedina članica Antante, dakle jednog vojnog saveza, koja igrom istorijskih okolnosti nije učestvovala u završnici Mirovne konferencije u Parizu. Šta to znači? To znači da je postala žrtva jedne preraspodjele u okviru jednog vojno političkog saveza kakav je bila Antanta ili savez koji je pobjednik iz Prvog svjetskog rata. I to se apsolutno može tako gledati. Pretpostavljam da oponenti polaze upravo od ove činjenice da je u Prvom svjetskom ratu Crna Gora bila saveznica Antante u kojoj su tada bili Srbija i Rusija, ali se takođe zaboravlja i ova činjenica - da je iz tog saveza ona nestala. Odnosno izašla kao država bez teritorije i bez državnosti. Tako da i jedni i drugi imaju jednu vrstu istorijskog uporišta u tom projektovanju prošlosti kao neke stvarnosti ili sadašnjosti. Ali ono što ja mislim, da je ta upotreba ili zloupotreba istorije, ustvari te jubilarne godišnjice, kakva je bila 200 godina Njegoša, 100 godina Mojkovačke bitke, za jedno zrelo društvo trebalo da bude šansa da akademska zajednica se okupi i međusobno raspravi neka od spornih pitanja koja su aktuelna. To se na žalost nije desilo iz razloga što su očigledno političari pojurili da proslave te jubileje, prije nego što je akademska zajednica o njima izrekla konačan sud.