ځانګړی راپور

له زده کړو او تحصیل بې برخې شوې نجونې وایي، رواني حالت یې ښه نه دی او هیلې یې ورځ تر بلې مړاوې کیږي.

" کله چې له ډاکټره راتلم، لاره کې د هلکانو د ښونځي د فراغت مراسم وو، هغې لحظې ډیره وځورولم"

شبانه په کابل کې د لسم ټولګي زده کوونکې وه چې د طالبانو حکومت راغی او له دې یې د تعلیم د دوام حق واخیست.

هغه وایي، که یې ښونځی نه و بند شوی، سږ کال به د پوهنتون په دویم ټولګي کې وه.

شبانې له ازادۍ راډیو سره خبرو کې وویل، دا او همزولې یې له دې کړېږي چې هیلې یې نیمګړې پاته دي او څوک یې غږ نه اوري.

شبانه وایي، د کورنۍ هغو هلکانو یې چې تر دې کشران وو او دې ورسره رقابت درلود، اوس پرمختګ کړی خو دا په کور ناسته ده. " زه چې ښونځي ته تلم، هغوی ( خپلوان هلکان) اووم او اتم صنف کې وو، ما به هغوی ته ویل چې زه به پوهنتون له تاسو مخکې خلاص کړم، خو د ژوند لوبو او تقدیر هر څه برعکس کړل، هغوی اوس کانکور ته چمتوالی نیسي، اما زما لا ښونځی نه دی بشپړ."

دا یوازې شبانه نه ده چې له بې برخه لیکۍ کړیږي، ملګري ملتونه وایي دوه اعشاریه دوه میلیونه افغان نجونې تر شپږم ټولګي پورته ښونځیو نه بې برخې شوې دي.

" پخوا به زه له وروڼو سره یوځای ښونځي ته تللم، خو اوس چې دوی سهار ښونځي ته ځي، زه کوښښ کوم چې دوی ونه ګورم"

دا د ښونځي بله زده کوونکې هریوا ده چې وایي، خپل جنسیت یې ژړوي او هیله لري چې کاشکې دا هم په نرینه جنسیت دنیا ته راغلې وای.

هریوا وایي، د دې او ټولګیوال ورور هیله یې داوه چې ژورنالیزم ووایي" ورور مې هیله درلوده چې ژورنالست شي، ما هم همدا هیله درلوده. اوس هغه ګورم چې پوهنتون وایي او څو ځایه دنده هم لري. زه چې فکر کوم یوازنی شی چې زه اوس نه شم کولای ژورنالسته شم هغه زما ښځتوب دی، زه ښځه یم او ارزښت نه راکول کیږي، زه وایم کاشکې زه هم هلک وای چې خپلو هیلو ته رسیدلې وای."

له زده کړو او تحصیله محرومې نجونې داسې مهال خپلې نیمګړې هیلې ژاړي چې د طالبانو حکومت د خپلې بیاواکمنۍ څلورمه کلیزه لمانځي.

طالبانو د ۲۰۲۱ کال د اګست په ۱۵مه واک ته له رسیدو وروسته تر شپږم ټولګي پورته د نجونو ښونځي بند کړل او د همغه کال د دسمبر په وروستیو کې یې د نجونو په وړاندې د پوهنتونونو دروازې هم وتړلې.

هغه مهال د نجونو یوازنۍ هیله روغتیایي نیمه لوړه زده کړو ته وه چې په کابل او لویو ښارونو کې زده کړو دوام درلود، خو د ۲۰۲۴ کال په دسمبر کې دغه نیمه عالي تحصیلي موسسې هم د نجونو په مخ وتړل شوې.

" د ولایتونو مرکزونو کې نسایي ولادي متخصصین کم دي، لرې پرتو سیمو کې یوازې د ټولنې قابلې یا نرسې وي، داسې سپینې ساحې هم لرو چې هیڅ متخصصه او قابله په کې نشته."

دا د افغانستان یوه روغتیایي کارکوونکې ده چې د موضوع د حساسیت له کبله نه غواړي خپل نوم واخلي.

دا وایي، کله چې ولس او حکومت د نجونو د ښونځیو او پوهنتونونو د خلاصون هڅه نه کوي، بیا دې روغتونونو او کلینیکونو کې د ښځینه ډاکټرانو تمه هم نه لري. " کله چې دا خلک وایي چې ښځې دې په کور کیني، بیا چې شفاخانو ته ځي، بیا دې د زنانه ډاکټر توقع هم نه کوي. یوازې د ښځې زیږون یا میندواري نه ده، ځینې داسې نورې ناروغۍ دي، لکه جلدي، ارتوپیدي او جراحۍ چې ښځینه متخصصانو ته یې اړتیا شته. یوه مور که د بواسیرو مشکل ولري، دا زنانه جراح غواړي که نرینه."

د طالبانو حکومت په لومړي سر کې ښونځي او پوهنتونونه تر دویم اعلان یا امر ثاني پورې بند کړل، خو اوس یې د ښونځیو د بندېدو څه باندې ۱۴ سوه ورځې او د پوهنتونونو د بندېدو شاوخوا ۱۲ نیم سوه ورځې ووتې.

د همدغو بندیزونو بیه زده کوونکي، محصلان او خپله عام افغانان پرې کوي.

د هلمند د موسا کلا یو اوسیدونکی وایي، د ولسوالۍ په کلینک کې یې د ښځینه ناروغانو شمېر زیات، خو ډاکټرانې او نرسانې بیخي کمې دي. " بیخي زیات مخلوق دی، ناروغان بیخي ډیر دي، نرسانې او ډاکټرانې بیخي کمې دي، دوه- درې دانې شته، خو ناروغان ډیر او دوی نه ورته رسیږي."

د طالبانو د همدې بندیزونو له کبله ګڼ شمیر کورنۍ له وطنه په تیښته دي او هڅه کوي چې د خپلو لوڼو د تحصیل هیلې پوره کړي.

" څلویښت میلیونه افغانان دي، د هر یوه دا هیله او غوښتنه ده."

دا قومي مشر محمد خان کټوازی دی چې وایي، د شپږو لورانو پلار دی او په خبره یې که د زده کړو دروازې ورته خلاصې نه شي، دی هم ممکن کډوالۍ ته مجبور شي. " په ولس او حکومت دواړو باندې زمونږ دا غږ دی چې زمونږ خویندې نورې مه احتیاجوی، مونږ پاکستان، ایران او نورو هېوادونو ته مه محتاجوی، مونږ به سبا د یوې عادي مریضۍ لپاره اسلام اباد، لاهور یا تهران او قم ته روان یو. دا مو خاوره ده، که ماته څوک میلیونونه ډالر هم راکړي زه له وطنه نه وځم، خو یوازنی ستونزه داده چې خدای پاک ۶ لورانې راکړي، که چیرې مې لورانو ته دروازې د علم بندې وي، ممکن زه هم یوې خواته ځان وباسم."

د طالبانو حکومت پخوا ویل چې د نجونو تعلیم او تحصیل ته د شرایطو په برابرولو بوخت دي، خو اوس داسې ښکاري چې دغه بندیز د طالبانو د حکومت د تګلارو یوه برخه ده.

د طالبانو د حکومت ویاند ذبیح الله مجاهد په خپله یوه وروستۍ مرکه کې وویل چې مشران یې د نجونو د تعلیم او تحصیل په اړه شرعي ملاحظې لري.

د دوی مشران د نجونو لپاره یوازې دیني زده کړې مهمې بولي او له همدې کبله یې په هېواد کې د دیني مدرسو شمیر زیات کړی دی.

د طالبانو د پوهنې وزارت ویلي، د خپلې واکمنۍ په لومړیو درې کلونو کې یې نژدې ۲۳ زره مدرسې جوړې کړي چې شاوخوا ۳۰۰ زره نجونې او هلکان زده کړې په کې کوي.

د اسلامي همکاریو سازمان، ګڼ شمیر نړیوال بنسټونه او اسلامي هېوادونه بیا د نجونو پر عصري زده کړو بندیز له اسلامي نسوسو د طالبانو خپل تعبیر بولي او وایي، پر نرینه او نجونو دواړو دیني او عصري علوم فرض دي.

دوی وایي، ښځې د ټولنې نیمایي برخه ده او حق لري چې په ساینسي، طبي، انجینري، تخنیکي او ان امنیتي او پوځي برخو کې د زده کړو زمینه ورته برابره شي.

د فاریاب ولایت د ګرزېوان یا جرم سرا ولسوالۍ اوسېدونکی رحیم وایي مېرمن یې د زېږون لپاره ځایي کلنیک ته د انتقال پر مهال د امبولانس د نشتون له امله پر لاره ټکسي کې له هېڅ ډول روغتیایي اسانتیا پرته دوه غبرګوني ماشومان زېږولي دي.

رحیم وایي چې که څه هم اوس یې دا غبرګوني ماشومان (لور او زوی) ۸ میاشتني دي، خو ټینګار کوي چې له هغې پېښې وروسته یې مېرمن د مرګ له ګواښ سره مخ او حتا په ورځو ورځو یې روغتیایي وضعیت بد و.

دی ادعا کوي لا هم په ټوله ولسوالۍ کې یې خلک امبولانس ته لاسرسی نه لري: "موږ د امبولانس په برخه کې له زښته زیاتو ستونزو سره مخ یو، ورته هېڅ لاسرسی نه لرو، ګرزېوان کې چې یوازې یو امبولانس دی، هغه هېڅ (تر ناروغه) نه رسېږي، زما مېرمن چې امېندواره وه، کله چې درد پرې راغی، موږ غوښتل چې کلینیک ته یې بوځو، امبولانس خو لیرې او نه وه، بیا مو له کلي یو موټر ونیوه، پیسې مو ورکړې، روغتیایي مرکز ته یې بیوله چې په لاره کې یې دوه غبرګوني ماشومان وزېږېدل."

رحیم وایي درې ورځې مخکې (د جولای په ۱۱مه) یې یوه ګاونډۍ مېرمن د امبولانس او روغتیایي متخصص د نشتون له امله کور کې ماشوم وزېږوه، خو د ډېرې وینې ضایع کېدو وروسته، کلنیک ته له رسېدو مخکې مړه شوه.

خو دا کیسې یوازې د افغانستان شمال لوېدیځ نه، بلکې بېلابېلو نورو زونونو او ولایتونو کې هم مطرح کېږي.

د ننګرهار ولایت د اچین ولسوالۍ اوسېدونکی خیبر خان بیا وایي دی حتی د خپل ناروغ لپاره چې په کوما حالت کې وه، د امبولانس په ترلاسه کولو نه دی توانېدلی.

ده ازادي راډیو ته وویل: "دلته ځیني بېړني ناروغان خو څه چې ان څوک د مرګ حال ته هم ورسېږي، امبولانس ته لاسرسی نه شي موندلی، شخصي موټرو نه استفاده کوو او (ناروغان) روغتیایي مرکز ته وړو، ما خپله داسې شدید ناروغ درلود چې د کوما حالت کې وه، ده ته اړتیا وه چې لاره کې اکسیجن ورکړو، خو امبولانس نه و چې حتی د همدې ولسوالۍ له کلینیک نه یې مرکزي روغتون ته انتقال کړي، بیا مو په ډېره سخته خپل موټر کې ناروغ مرکزي روغتون ته انتقال کړ."

د هېواد د ختیځ بل ولایت کونړ د ناړۍ ولسوالۍ اوسېدونکي عبدالستار بیا وویل چې په ټوله ولسوالۍ کې یې یوازې یو امبولانس دی چې هغه هم تل فعال نه وي: "زموږ ولسوالۍ لیرې پرته او زښته زیات نفوس لري چې کابو ۱۴۰ زره خلک کېږي، د (نورستان) کامدېش او برګ مټال ولسوالیو ناروغان هم له همدې لارې تېرېږي، خو دلته د امبولانس سیسټم ډېر کمزوری دی، نو زموږ ناروغان ډېر شدید شي تر مرکې اسعد اباده یې شخصي موټرو کې وړو."

د جنوبي ولایتونو له ډلې بیا د کندهار د سپین بولدک ولسوالۍ اوسېدونکي عبدالغفار ازادي راډیو ته وویل چې د دوی ولایت په اکثرو کلیو او ولسوالیو کې خلک د امبولانس د نشتوالي او بې وزلۍ له امله د شخصي موټرو د کرایو د نه لرلو په خاطر بیا په اسانه خپل ناروغان روغتیایي مرګزونو ته نه وړي: "دغو سرحدي ولسوالیو کې هېڅ ډول امکانات نشته، ډاکتران یې هم کمزوري دي، نه وسایل لري نه امبولانس شته، له سپین بولدکه تر کندهار ښاره نهه لس ساعته مزل وي، خلک هم ډېر بې وزله دي، څوک چې مجبورېږي ناروغ شخصي موټر کې بوځي هغه کې خو هېڅ ډول روغتیایي اسانتیا نه وي."

د امبولانس کمزوري سیسټم یا ان د نشتون اندېښنې او شکایتونه د کلیو، ولسوالو سربېره حتی په ځینو لویو ښارونو کې هم مطرح کېږي.

د هرات ولایت یو اوسېدونکي عبدالقیوم افغان ازادي ته وویل: "ښار او حتی نږدې ولسوالۍ هېڅ د پرتلې وړ نه دي، که ووایم چې امکانات صفر ته رسېږي، مبالغه به نه وي، د امبولانس موضوع ډېره مهمه ده، دلته ورته زښته زیاته اړتیا ده."

د خوست ښار اوسېدونکي چې نه یې غوښتل راپور کې یې نوم خپور شي، ازادي راډیو ته یې وویل چې خلک د امبولانس په ګډون بېلابېلو روغتیايي اسانتیاوو ته سخت اړمن دي.

ده د طالبانو له حکومت او نړیوالو روغتیایي بنسټونو وغوښتل: "دا ډېره سخته ده، ډېری وخت رنځوران د امبولانس د نشتون له امله له ډېرو کړاوونو تېرېږي، حتی ځیني مرګ سره مخ کېږي، له عامې روغتیا وزارت او روغتیایي بنسټونو هیله کوو ټولو سیمه ییزو روغتونونو ته د امبولانس امکانات برابر کړي."

د یادونې ده چې د افغانستان ارزګان، هلمند، لوګر، نورستان، بلخ، نیمروز، میدان وردګو او پروان ولایتونو د بېلابېلو ولسوالیو اوسېدونکو هم ازادي راډیو ته د غږیزو پیغامونو په استولو او د اندېښنو په څرګندولو ورته شکایتونه کړي او ویلي یې دي چې په ځینو برخو کې د ټولې ولسوالۍ په کچه یو امبولانس ځایي روغتیایي مرکزونو ته ورکړل شوی چې په خبره یې د خلکو ستونزې پرې حلېدای نه شي.

د طالبانو حکومت د عامې روغتیا وزارت ویاند شرافت زمان په راپور کې د مرکه شویو خلکو د غوښتنو او اندېښنو په اړه د ازادي راډیو پوښتنې ځواب نه کړې.

خو ځیني روغتیا پالان او ډاکتران د دې ستونزې په تأیید، امبولانس روغتیایي مراکزو ته د خپلو ناروغانو پر وخت او د چټک لېږدولو لپاره تر ټولو مهمه او لومړنۍ اړتیا بولي.

د داخله ناروغیو متخصص ډاکتر عصمت اندړ ازادي راډیو ته وویل: "امبولانسونه د روغتیا له مهم عنصر بلل کېږي، که چېرې یوه امېندواره مېرمن وي او د ولادت وخت یې نږدې وي چې دا په امبولانس کې انتقالېږي او دا امبولانس سټندرد نه وي، نو ناروغ ته نورې ستونزې هم جوړوي، دغه راز که یو عملیات شوی ناروغ چېرې انتقالېږي او سټندرډ او معیاري امبولانس نه وي او هغه لازم امکانات ونه لري ځکه لارې هم خرابې دي، نو ده ته نور مشکلات هم جوړېږي، نو ښه دا ده چې د امبولانسونو اړوند ډېر پام وشي."

که څه هم سږکال په ټول افغانستان کې د دولتي امبولانسونو د کره شمېر په اړه معلومات نشته، خو د طالبانو حکومت د عامې روغتیا وزارت ویاند شرافت زمان د تېر ۲۰۲۴ کال اپرېل میاشت کې بي بي سي ته ویلي و چې دوی ټول افغانستان کې ۳۰۰ امبولانسونه لري چې په خبره یې، دغه امبولانسونه هغو سیمو ته ورکړل شوي چې له مرکزه لیرې او د بېړنیو پېښو پر مهال ورته زیاته اړتیا لیدل کېږي، هغه څې چې خلک یې کافي نه بولي.

د روغتیا نړیوال سازمان (ډبلیو ایچ او) د معیارونو له مخي د هرو ۱۰۰ زرو خلکو لپاره باید لږترلږه یو امبولانس موجود وي، خو افغانستان چې نږدې ۴۰ میلیونه وګړي لري، یوازی ۳۰۰ امبولانسونه لري.

افغانستان کې د امبولانس لپاره ۱۰۲ وړیا شمېره ټاکل شوې ده چې په بېړنیو حالاتو کې مرسته ترې غوښتل کېدای شي.

دغه راز په افغانستان کې له دولتي امبولانسونو سربېره په کمه کچه، د سرې میاشتې امبولانسونه هم شته، خو له هغو اکثرا د طبیعي پېښو، جګړو، ماین چاودنو او ځینو نورو غیر مترقبه پېښو پر مهال کار اخیستل کېږي.

په ښارونو کې ځیني شخصي روغتونونه هم محدود امبولانسونه لري، خو افغانستان کې د بې وزلۍ د پراخې کچې او اقتصادي ستونزو له امله خلک په اسانه شخصي کلینیکونو او روغتیایي مرکزونو ته نه شي تللی.

له دې ټولو سربېره، په افغانستان کې د لارو خرابوالی بله هغه ننګونه ده چي د بېړنیو پېښو او یا بېړنیو روغتیايي مرستو د غوښتني پر مهال سیمې ته د امبولانس رسېدلو کې ځنډ رامنځته کوي.