Кыргызстан

Кыргызстанда кант диабетине каршы күрөшүү, илдетти алдын алууга чакырган апталык 14-ноябрда “Диабет күнү -2025” аттуу иш-чара менен жыйынтыкталды.

Бишкектеги "Азия Молл" соода борборунда эндокринолог, кардиолог, геронтолог ж.б. адистер келген элди акысыз кабыл алышты. Кандагы канттын өлчөмүн текшерип, диабет жана гипертония тобокелдигин баалашты. Туура тамактануу, дене кыймылы, алдын алуу сунуштарын беришти.

Бишкектин тургуну, 58 жаштагы Авазбек кант диабети менен он жылдан бери алышып келет. Догдурга жылына бир көрүнүп, калган убакытта диета кармайт.

“Интернеттен эле билип калып, текшерилүү үчүн келдим. 2016-жылы шамалдап калып, догдурга көрүнгөндө кант диабети деген диагноз коюшкан. 2-типтеги диабет дешкен. Ошондон бери каттоодо турам. Бир туугандарымда бул дарт жок. Кайдан, эмне болуп пайда болгонун билбейм. Он жылдан бери диета кармап, жылына бир көрүнүп турам. Кант диабетине чалдыккандан бери жашоом өзгөрдү. Мурда 90 килограмм болсом, азыр 70 килограммын. Диета кармайм. Мурдагыдай жатарда тамак ичпейм, мөмө-чөмө, жашылча жейм көбүнчө. Инсутон деген дарыны күндө эртең менен ичем. Ал мурда 300 сом турчу, азыр 460 сомго алабыз”.

“Диабет күнү -2025” аттуу иш-чараны Эндокринологдордун жана диабетологдордун коомдук бирикмеси, Геронтологдор жана гериатрлар коомдук бирикмеси, Иса Ахунбаев атындагы Мамлекеттик медициналык академиясынын Ички оорулар пропедевтикасы менен эндокринология жана профпатология курстары кафедрасы, Ички медицина боюнча дарыгерлер ассоциациясы биргеликте уюштурган.

Текшерүүгө келгендер арасынан кант диабетине чалдыкканын биринчи жолу билгендер да болду. Алардын бири 56 жаштагы Айжамал.

"Орусияда кары кишилерди багуучу болуп иштедим. Эки жыл жүрдүм. Ал жактан ооруп келгем. Эмне болуп жатканымды түшүнө албай койдум. Интернеттен ушундай акция өтөрүн билип, көрүнүп алайын деп келгем. Кан тапшырсам эле кант 7,5 болуп чыгып калды. Азыр дарыгерден консультация алдым, текшерүүдөн өтүшүм керек экен", - деди ал.

Эндокринологдор кандагы канттын өлчөмүн билиш үчүн адам 8-14 саат аралыгында жеңил тамактанып, анализге эртең менен ачкарын барууну сунушташат. Эгер кандагы канттын өлчөмү 7.2-7.3 ммоль болсо, анда эндокринологго же үй-бүлөлүк дарыгерге көрүнүү кажет.

"Жүрөк-кан тамыр оорулары кант диабети менен байланышта"

Медицина илимдеринин доктору, профессор, эндокринолог Марина Молдобаева кан басымы көтөрүлгөн адам кант диабетине текшерилиши керектигин айтты.

“Кыргызстанда кант диабети менен 90 миңдей адам каттоодо турат. Бул оорусу барын билип, догдурга барып текшерилип жүргөн кишилер. Билбей жүргөндөр андан да көп болушу мүмкүн. Ошол себептүү ушул жерде диабетке байланыштуу статусун билип, дарыгерлерден кеп-кеңеш алсын деп атайын иш-чара өткөрдүк. Дароо эле диагноз коюп, дары жаза албайбыз. Анткени бул жер медициналык мекеме эмес. Бирок канды жана кан басымын текшерип, тобокелдик болсо дарыгерге багыттама беребиз. Кан басымдын көтөрүлүшү, семиздик, стресс баары диабетке алып келет. Адам өзү бул дартка чалдыкканын сезбейт. Үч же беш жылдан кийин кан басымы көтөрүлүп, буттары чымырап, суусай баштайт. Жүрөк-кан тамыр ооруларына чалдыккандардын 25-30% кант диабети бар. Кант диабети жүрөк оорусун коштоп жүрчү оору. Кимде кан басым көтөрүлсө, буттары чымыраса текшерүүдөн өтүп турушу керек".

Адистердин айтымында, туура эмес тамактануу, кыймылдын аздыгы, стресс өңдүү факторлордон улам оорулар жылдан жылга жашарууда.

Кардиолог Уулкан Өмүрзакова соңку жылдары жүрөк-кан тамыр ооруларына чалдыккан жаштар көбөйгөнүн айтты:

“Жүрөк-кан тамыр оорулары менен ооругандарда кант диабети, ал эми кант диабети менен ооругандарда жүрөк-кан тамыр оорулары пайда болушу мүмкүн. Тамеки тартуу, ичимдик ичүү, семиздик, кыймылдын аздыгы эки ооруну тең пайда кылган кооптуу факторлор. Кандагы канттын көлөмү көбөйгөндө кан айлануу начарлайт. Бул жүрөккө терс таасир этет. Кант диабетине чалдыккан адамдардын нерв системасы да жабыркайт. Ошол себептүү колу-буту чымырап турат. Катуу стресс дагы бул ооруну пайда кылган кооптуу фактор. Акыркы кезде бизге 20-25 жашында эле кан басымы көтөрүлгөн, инфаркт болгон, жүрөк ооруларына чалдыккан жаштар кайрылууда. Мурда бул карылардын оорусу катары эсептелчү. Ошол себептүү ар бир адам жылына бир жолу текшерилип турушу керек. Көбү отуруп иштейт, кыймыл аз. Анан стресс көп. Агрессивдүү адамдар көбөйүүдө. Ошол себептүү ар бир адам өз ден соолугуна кам көрүп, өзүнүн үстүнөн иштеши керек”.

"Кант диабети ашказанды да талкалайт"

Дарыгерлер кант диабети өтүшүп кеткенде бөйрөк соолуп, көз көрбөй, сөөк морт болуп же чирий баштарын белгилешет. Ага жеткирбеш үчүн мүнөздөп тамак ичип, көбүрөөк кыймылдап, догдурга көрүнүп туруу шарт экенин эскертишет.

Медицина илимдеринин доценти, гастроэнтеролог Рахат Аттокурова кант диабети ашказан, ичеги-карынга да таасир этерин айтты:

“Кант диабетке чалдыкканда ички органдын баары өзгөрөт. Бул оорунун бир себеби - туура эмес тамактануу. Диабетке чалдыккан адам сөзсүз диета кармашы керек. Углеводу көп, майлуу тамактар кантты көтөрөт. Андайда ичип жаткан дарылары да туура эмес таасир этиши мүмкүн. Экинчи жагы ашказан оорулары келип чыгышы мүмкүн. Анткени диабетке чалдыккан адамдар инсулин кабыл алат. Андан эрозия, жара пайда болушу мүмкүн. Кант диабетинде боор дагы жабыркайт. Боорду май басып гепатоз болгондо адам кант диабетине чалдыгат же кант диабетине чалдыкканда боорду май басат. Экөө тыгыз байланышта. Боорду май басуу дүйнөдөгү кооптуу дарттардын сап башында турат. Оору күчөп кеткенде акырындап гепатитке же циррозго өтүп кетет. Кан диабетине чалдыкканда автономдуу нейропатия деген да диагноз коюшат. Мында ичеги-карын жабыркайт. Же адамдын ичи өтөт, же ичи катып он күнгө чейин чоң дааратка барбай калат. Мындайда канттын көлөмүн калыбына келтирүү керек”.

Кант диабети - кандын курамындагы глюкоза нормадан ашып кеткенде пайда болуучу өнөкөт оорулардын бири. Буга уйку безинен инсулин бөлүнүп чыкпай калганы же аны сезе турган рецепторлордун жакшы иштебей калганы себеп болот. Кант диабети биринчи жана экинчи типтеги деп бөлүнөт.

Дагы караңыз

"Бөйрөгүм ооруп, көзүмө суу толду ". Кант диабетинин оор кесепети

"Карылар диабетке чалдыкканын сезбей калат"

Дүйнөдө айрым өлкөлөрдүн калкы картайып баратканы айтылып келет. Улуттар Уюмунун болжолунда, 2030-жылы Кыргызстанда 65 жаштан өткөн жарандардын жалпы үлүшү 7% чапчыйт.

Геронтологдор коомунун катчысы Олеся Олегова улгайган адамдар көп учурда кант диабетине чалдыкканын байкабай каларын белгилейт.

“Дүйнөдө семиздик жана кант диабетине байланыштуу глобалдык эпидемия жүрүп жатат. Андан тышкары калк картаюуда. 2030-жылы улгайгандардын саны дүйнө боюнча 15% жетиши мүмкүн. Адам улгайганда зат алмашуу бузулуп, кант диабети байкалбай өрчүшү мүмкүн. Андыктан дайыма кандагы кантты, кан басымды текшертип туруу маанилүү. Бул үчүн улгайган бейтаптардын когнитивдик жөндөмдөрүн жакшыртуу зарыл. Негизи туура жашоо образы дени сак карылыкка өбөлгө экенин эстен чыгарбоо керек. Тамекиден, ичимдиктен баш тартуу, уйкунун режимин жөнгө салуу, стресстин алдын алуу керек. Спорт менен машыгып, жөө басыш керек. Күнүнө 10 миңден ашуун кадам таштоо зарыл”.

Кант диабетине чалдыккандарга негизинен эндокринологдор көз салат. Бул адистер жетишсиз болгондуктан элеттегилер Бишкекке келүүгө аргасыз.

Медицина илимдеринин доктору, профессор, эндокринолог Марина Молдобаева дарыгер жетишсиздиги курч көйгөй экенин белгиледи.

“Бул бир чоң көйгөй. Кафедрада жылына 20-25 эндокринологдорду даярдап чыгарабыз. Көбү жарым ставка менен болсо да шаарда калгысы келет. Айылга барганда жашай турган жери жок, шарт жок, айлыгы аз. Чынында бул аябай керектүү кесип”.

Кыргызстанда кант диабети менен каттоодо турган бейтаптар үй-бүлөлүк дарыгердин рецепти менен метформин, сиафор деген дарыларды алса болот. Инсулиндин протофан, актрапид деген түрлөрү Эндокринологиялык борбордо каттоодо турган бейтаптарга акысыз, шприци менен чогуу берилет.

Алтургай ири шаарларда түнкү рейддер жүрүп, Ош шаарын мэри өзү элди сыртка айдап чыкканга чейин барды. Абалга президент да аралашып, Бишкек менен Ош шаарларынын мэрлерин аша чапканы үчүн сындады.

Эки шаардагы түнкү рейд

Ош шаарынын мэри Жеңишбек Токторбаев 13-ноябрдын кечинде рейд уюштуруп, саат түнкү 10дон кийин жарыгын өчүрбөй иштеп жаткан кафе-ресторандарды бир айга жабуу тапшырмасын берди.

“Рейдде аныкталган кафе-ресторандардын баарын жаппасак болбойт. Эртең “мына, айтып кетти эле, кайра эле иштеп жатат” деген сөз болот. Бир айга жаап, тарбиялап коёбуз”, - деди ал.

Ал эми Бишкектин мэри Айбек Жунушалиев "Тынчтык жөнүндө" мыйзамынын аткарылышына көзөмөлдү күчөтүү максатында 13-ноябрда буйрук чыгарганын шаар башкармалыгынын мэриясы билдирди. Мекеме тараткан маалыматта:

"Аталган буйруктун негизинде Бишкек шаарындагы коомдук тамактануу жайларынын, маданий-көңүл ачуу мекемелеринин (кафе, ресторан, бар, клуб, банкет залдары жана башка объектилер) жетекчилери бардык салтанаттуу, маданий-көңүл ачуу иш-чараларын токтотууну, ошондой эле бул жайлардын ишин саат 22:00дөн кечиктирбестен аяктоону камсыздоого тийиш. Саат 22:00дөн кийин электр энергиясын керектеген бардык жабдуулар, өзгөчө көп энергия сарптаган шаймандар (электр мештери, жылытуучулар, тандырлар ж.б.) толук өчүрүлүүгө тийиш", - деп жазылды.

Ал эми 14-ноябрда Жунушалиев журналисттердин суроолоруна жооп берип жатып чектөө ири тойканаларга гана иштей турганын, ал эми чакан кафелер электр энергиясын көп керектөөчү жабдууларын өчүрүп, музыканы убагында токтотуп иштей берсе болорун билдирди.

Бишкек менен Оштун мэрлеринин бул аракетинин алдында Улуттук коопсуздук боюнча мамлекеттик комитеттин (УКМК) төрагасы Камчыбек Ташиев коомдук тамактануу, оюн-зоок жайлары кечки саат 10дон кийин да иштеп жаткан болсо, алардын электр жарыгы өчүрүлүшү керек экенин айтып чыккан эле.

13-ноябрда "Регион" телеканалына курган маегинде ал жергиликтүү бийлик өкүлдөрүнө кайрылып:

"Кечки саат ондон кийин тойлордун, оюн-зооктун, түнкү клубдардын баары ишин токтотушу керек деген, элге эртең мененки саат жетиге чейин тынчтык бериши зарыл деген "тынчтык мыйзамы" тууралуу өкмөттүн токтому кабыл алынган. Бирок ал дагы аткарылбай жатыптыр. Анын аткарылышын ким карашы керек эле? Муну шаар мэрлери, район акимдери, облус губернаторлору, жергиликтүү бийлик органдарынын өкүлдөрү карап, аткартышы керек эле. Бирок алар ага көңүл бурбай жатышат. Силер жазуу жүзүндө токтомду аткарбайт экенсиңер, мен өзүмдүн сөзүм менен силерге тапшырма берип кетейин. Урматтуу жергиликтүү бийлик органдарынын жетекчилери! Саат 10дон кийин бардык тойлор, оюн-зоок, түнкү клуб, кафе-ресторандар ишин токтотушу керек. Эгерде кимдир бирөө ушул тартипке баш ийбесе, анда светин өчүрүп койгула", - деген.

Бишкекте жана Ошто шаар жетекчилеринин саат 10дон кийинки чектөө тууралуу билдирүүлөрү социалдык колдонуучулар арасында нааразылык жарата баштады. "Тынчтык жөнүндө" мыйзамда коомдук тамактануу жайларынын жарыгын өчүрүп салуу деген норма жок экенин белгилеп жаткандар болду.

Мындан улам президент Садыр Жапаров үн катып, эки шаардын башчылары "бөрк ал десе баш алып” жатканын айтып чыкты.

“Элдин тынчтыгын бузуп, спирт ичимдиктерин ичип алып, ызы-чуу салгандар чогулган түнкү клубдарды, ошондой эле түн бир оокумга чейин созулуп, 200дөн 800гө чейин киши чогулган тойканаларды иреттеп, мыйзамдын чегинде көзөмөлдөөнү тапшырганбыз. Ал эми силер болсо тамактануучу кафелерди, KFC сыяктуу тез татым жайларын да жаап, тынч отурган элди кубалап чыгарууга чейин барыпсыңар. Рейд маалында бизнес ээлерине орой мамиле жасап, жарыгын өчүрүп, суусун токтотууга тапшырма берипсиңер! Мындай кылбагыла, токтоткула андай аша чапканды!”, - деди мамлекет башчы.

Жапаров биринчи кезекте электр жарыгын үнөмдүү пайдаланбай, “мамлекет төлөйт да” деген кайдыгер жетекчилерди, түнү бою жарыгын күйгүзүп таштап кеткен мамлекеттик ишканалардын имараттарын көзөмөлгө алууга чакырды.

"Караңгыда окуучулар кыйналууда"

Бишкектин четиндеги Ак-Ордо конушу. Кечки саат жети. Бул убакта көчөдө жарык күйүп калчу. Бирок азыр электрди үнөмдөгүлө деген талаптан улам көчө караңгы.

Мектептен чыккан окуучулар автобус күтүп, жөө кеткендери караңгыда коркпош үчүн чогулуп баратышат. Үйү алыстар ата-энесин күтүп турганга аргасыз.

Конуштун тургуну, кичине баласы менен көчөдө кетип бараткан Бактыгүл Раимжан кызы кабарчыбызгачырактар саат сегизде күйөрүн айтты:

"Ооба, бир саат кечирээк азыр", - деди ал.

Конуштун тургундары электрге кирген чектөөдөн улам көчөдө гана эмес, үйдө да жарык өчүп калып, жүдөтүп жатканын айтууда:

"Үйдүкү тез-тез өчүп жатат. Бир "Тефалга" эле өчүүдө. Өчүп калганда күйгүзүп турсун деп эсептегичтин жанына бирөөнү коюп койсокпу деп да жатабыз. Газ колдончубуз буга чейин. Газ кымбат чыгып жаткандыктан көмүр арзан болобу деп алсам, ал да 8,5 миң экен", - деди өзүн Курманбек деп тааныштырган жергиликтүү тургун.

Чүйдүн Сокулук районунда, Бишкектен бир саат аралыктагы Кожомкул айылында 22 миң киши жашайт. Жергиликтүү кеңештин депутаты Акмарал Абдыкалыкова бийликтен балдар мектептен үйгө жетип алгыча көчөдөгү жарыкты өчүрбөй турууну суранууда:

"Үч мектеп бар, ар биринде 2 миңден ашык окуучу окуйт. Үчүнчү нөөмөттүн эң акыркы сабагы саат 18:30да бүтөт экен, андан чыккандан кийин балдар үйүнө жете албай кыйналып жатат. Арасында майда класста окуган кичине балдар бар. Азыр бүт эле көчөлөрдө өчүрдү. Жада калса мектептин жанындагы жарыгы баары өчүрүлдү. Окуучулардын коопсуздугун ойлоп мен зээним кейип турат. Өчкөнүнө бир ай болду. Мурун күн кичине узунураак болчу, билинген эмес".

Энергетика министрлиги жарыкты үнөмдөө аргасыздык экенин, 1-апрелге чейин Токтогул суу сактагычында 7 миллиард куб метр суу калбаса генераторлор токтоп каларын эскертүүдө. Мындан улам эртең менен жана кечинде керектөө күчөп турган маалда электр кубатын керектөо чеги эл үчүн 5 киловатт/сааттан 3 киловатт/саатка түшүрүлгөн.

Ошол эле учурда энергетика министри Таалайбек Ибраев энергетика тармагында кризис жок экенин, тынчсызданууга да негиз жоктугун айтууда.

24.kg маалымат агенттигине курган маегинде ал "Бирок адамдар жарык улам өчүп, чектөө болуп жатканын көрүүдө. Бул кризистин белгиси эмеспи?" деген суроого:

"Эгер электр энергиясы такыр жок болсо, демек, ал кризис. Ал эми бизде бар да. Эл тынчсызданбай эле койсо болот. Биз мындан да оор абалды, суу мындан да төмөн учурларды көргөнбүз. Болгону, үнөмдөп колдонууга чакырып жатабыз. Бизде баарын жапырт өчүрүү жок, чектөө гана бар. Маалымат каражаттары аркылуу, мисалы, "алтыдан тогузга чейин жарык болбойт" деп айткан жокпуз, чектеп колдонгула деп гана жатабыз. Бул жабдыктарга күч келип күйүп кетпесин деген аракет", - деп жооп берген.

Буга чейин бардык мамлекеттик мекемелерде кечки саат алтыдан таңкы алтыга чейин жарык өчүрүлөрү маалымдалган. Медицина жана коопсуздук мекемелерине бул чечимдин тиешеси жок экени айтылган.

Энергетика тармагы боюнча эксперт Нурзат Абдырасулова электрди үнөмдөө чаралары кризиске чейин иштелип чыгышы керек болгонун, бүгүнкүдөй чукул чаралар натыйжа бере албастыгын белгиледи:

"Азыр өчүрөбүз деген, бул күчкө салган, айла жоктун иши. Энергетика министрлиги жаңы ГЭСтерди, энергия кубаттулугун көбөйтүүнү гана ойлоно бербестен энергияны колдонуучулар эмне кылышы керектиги тууралуу иш-чараларды жүргүзүүсү зарыл. Энергияны туура, натыйжалуу колдонуу мүмкүнчүлүктөрү кыйла үнөмдөө берет".

Коомдук жайлардагы соңку чектөөлөр ушул тапта соцтармактарда катуу талкууланып жатат. Нааразылыгын билдирип, видео жаздырган жергиликтүү блогер УКМКга чакырылганын жазды. Атайын кызмат бул тууралуу маалымат берген жок.