"Жаңы Жибек жолу" демилгесине ушул күндөрү бир жыл толууда. АКШ колдогон, Ооганстанды жана анын коңшуларын соода, энергетика долбоорлору аркылуу күчтөрдүрүү максатын көздөгөн бул долбоорду ишке ашырууда айрым жылыштар болду. Бирок эбактан келе жаткан коңшу мамлекеттердин ортосундагы ачык жана тымызын таймаштар менен катар коррупция өңдөңгөн эски көйгөйлөр бул долбоордун кендирин кесип жатат.
Төөлөр менен кербендерди поезддер менен мунай куурлары алмаштыра алабы? Ооганстандан 2014-жылы аскерин биротоло чыгарып кеткенге камданып жаткан Кошмо Штаттарынын Ооганстанды колдоп, аймактык коопсуздукту бекемдөөнү максат кылган "Жаңы Жибек жолу" демилгесинин маани-мазмуну ушул суроого барып такалат.
Былтыр жайда Индияда болгон АКШнын мамкатчысы Хиллари Клинтон аймактагы мамлекеттерди Ыраакы Чыгыш менен Европаны кылымдар бою бириктирип турган байыркы Жибек жолунан таалим алууга чакырган эле:
– Экономикалык жана унаа байланыштарын кеңейтип, эл аралык жол тармактарын куралы. Бул үчүн кошумча темир жана даңгыр жолдорду салып, энергетикалык инфраструктураны бекемдешибиз керек. Бул үчүн чек аралардагы текшерүү бекеттеринин ишмердүүлүгүн жакшыртуу зарыл. Андан тышкары сөзсүз түрдө товарлар менен адамдардын эркин агымына тоскоол болгон бюрократиялык жана башка тоскоолдуктарды жоюшубуз керек болот.
"Жаңы Жибек жолу" демилгеси деген долбоордун түп-негизин түзгөн мындай иш-чаралар топтомун Дүйнөлүк банк менен Азия өнүктүрүү банкы, жеке менчик сектор жана кызыккан өкмөттөр каржыламак. Ал эми Вашингтон иштин алга жылышы үчүн өз таасирин пайдаланмак.
Ушул айда кызыктар тараптар БУУнун Нью-Йорктогу башкы жыйыны мезгилинде бир жыл мурда чоң салтанат менен ишке кирген демилгеден кандай майнап чыкканын салмактап көрө алышат.
Байкоочулар жыл ичинде аймактык карым-катнашты жакшыртууда айрым жылыштын белгилери болгондугун айтышууда. Бирок алар туруктуулук камсыздалбаган, эбактан калыптанган коррупция менен атаандаштык өөрчүсө өөрчүгөн, бирок пастабаган маалда бул пландын келечегинен күмөн саноо күчүндө кала берип жаткандыгын белгилешүүдө.
«Жылыш каалагандан жайыраак болгон менен, пессимисттер ойлогондон тезирек болуп жатат» дейт АКШдагы Жонн Хопкинс университетинде Борбор Азия, Кавказ институтун жетектеген Фредерик Старр.
Америкалык демилгенин концепциясын өнүктүрүүдө чечүүчү роль ойногон Старр Түркмөнстан, Ооганстан, Пакистан, Индияны бикриктирген мунай-газ куур системасы бул демилгенин өзөгүн түзөт деген Клинтондун пикирине кошулат.
Бирок Старр Кошмо Штаттары бул долбоорго болгон ишенимди арттырууга жетиштүү көңүл бурбагандыгын белгилейт. Суу тосмолорун, электр системаларын, темир жол тармактарын өркүндөтүү коопсуз жана кирешелүү иш экенине өкмөттөр менен инвесторлорду ынандыруунун эң таасирлүү жолун ал ишти чакан долбоорлордон баштоодон көрөт:
– Жакынкы мезгил аралыгындагы чечүүчү маселе бул Ооганстанга кирүүчү жана андан чыгуучу бир нече жолу бүтүрүш керек. Төрт-беш жолду тез арада бүтүрсөк, Борбор Азиядан пахта экспорттогон өлкөлөр жүздөгөн жүк ташуучу машиналарына товар жүктөп, Ооганстан аркылуу Гвадарга, Карачи, Чах Базар, Бандар Аббаска каттай башташмак. Мындай чакан долбоорлор ийгиликтүү болсо, орточо мөөнөткө эсептелинген долбоорлорго ишеним артмак. Ал долбоорлор өз кезегинде узак мезгилдүү долбоорлорго ишенимди бекемдеп, инвесторлордун кызыгуусун күч алдырмак. Бирок мындай иштер али колго алына элек.
Кошмо Штаттары Ооганстан менен Пакистандын ортосундагы транзиттик соода келишимин маанилүү жылыш деп баалоодо. Эгер ал толугу менен ишке ашса, Ооганстандан товарларды дүйнөлүк базарга чыгаруу иши тездемекчи.
Вашингтон ошондой эле Ооганстан, Кыргызстан, Тажикстан ортосунда чек арадагы унаа кыймылын жөнгө салуу тууралуу макулдашуу жетишилгенин жетишкендик катары баалады. Бирок иш жүзүндө мамлекеттер аралык соодага ар ким өз көмөчүнө күл тарткан тариф системасы менен коррупция бөгөт болот.
Өзбекстан менен Кыргызстандын ортосундагы чек ара көйгөйлөрү өнөкөт болуп калган. Ал эми тажик айдоочусу Махмуд Бобохонов "Азаттыкка" кыргызстандык чек арачылар автобустагы жүргүнчүлөрдөн киши башына 100 рубл өлчөмүндө пара албаса өткөрбөйт деп даттанды. Бобохонов "чек арада жана бажы кызматтарына көзөмөл жокко эсе болгондуктан, чек арачылар менен бажы кызматтары билгенин кылышат" дейт.
Европа биримдигинде чек аралар улам алынып салынып, кылымдардан бери согушуп келе жаткан элдер азыр бир мейкиндикте ээн-эркин жүрө алышат. Ал эми Борбор Азияда тескерисинче, жыл санап ортодогу тоскоолдуктар улам күч алууда.
Ушуга байланыштуу АКШдагы Жорж Вашингтон университетинин Борбор Азия боюнча эксперти Себастиен Пейруз аймактагы мамлекеттер ортосундагы өз ара ишенбөөчүлүктүн тамыры терең экендигин белгилейт. Айтымында, мындай көрүнүшкө Кошмо Штаттары көп таасир тийгизе албайт:
– Борбор Азияда өлкөлөрдүн көбүнүн өз ара ынтымагы жок. Мисалы, Тажикстан Ооганстанга электр энергиясын саткысы келет, бирок экинчи жагынан Өзбекстан Кабулду кысымга алып, Тажикстандан электр алдырбай жатат. Борбор Азия өлкөлөрүнүн өз арасындагы тирештердин көптүгү Ооганстан менен кызматташууга чындап жолтоо боло турган факторлордун арасында кала берүүдө.
Ошого карабастан америкалык тарап "Жаңы Жибек жолунун" келечеги кенен деген ишенимде.
«Биз бул долбоор тууралуу элдин пикиринде нагыз өзгөрүш болгондугуна күбө болдук», - дейт АКШнын мамкатчысынын Түштүк жана Борбор Азия иштери боюнча жардамчысы Роберт Блейк.
Вашингтон ошондой эле "Жаңы Жибек жолу" бир жылга эмес, бир канча жылдарга эсептелингендигин белгилеп келет. Азырга чейинки жылыштар 2014-жылдан кийинкиге бекем пайдубал болуп бере алабы? Байкоочулар мына ушул суроонун жообуна кызыгышууда.
