Кыргызстан боюнча талкууда ЕККУнун Парламенттер ассамблеясынын Борбор Азия боюнча өкүлү Киммо Кильюнен менен «Ата Мекен» партиясынын лидери Өмүрбек Текебаев баяндама жасашты. Жыйын cоңунда «Азаттык» телефон аркылуу Өмүрбек Текебаев менен байланышты.
Түндүк Африка, Кыргызстандагы окуялардын тамыры бир
Текебаев: Кыргызстанда 2005 жана 2010-жылы болгон революциялык өзгөрүүлөр Кыргызстанга гана мүнөздүү болгон кокустук эмес. Бул жалпы дүйнөлүк тенденция, тарыхый зарылдык, муктаждыктан келип чыккан процесттин бир көрүнүшү катары баа бердим. Аны Түндүк Африкада болуп жаткан окуялар менен салыштырып бекемдедим.
Бардык жерде Түндүк Африкада, Кыргызстандагы окуялардын тамыры бир. Бул жеке адамдын башкаруусунан, авторитардык режимден жадагандык, өлкөнүн саясатын, экономикасын жеке адамдын кызыкчылыгына байлап, ага багындырганына элдин нааразылыгы. Ошондой эле демократиялык нормалар, адам укуктары сакталбастан, өлкөнүн, өз тагдырына таасир эте албагандан кийинки үмүтсүздүктөн кийин адамдар көтөрүлүштү.
Кыргызстандын «кетсинизми», «кет!» деген бул бийлик алмашып, коррупциялашкан, туугандашкан тартип алмашып, жаңы заман келсин дегенди билдирет. Мына ошол «кет!» деген ураан Аравия жарым аралындагы өлкөлөрдө дагы тарап отурат. Мунун өзү Кыргызстанда болуп жаткан окуялар жалпы дүйнөлүк, глобалдык кубулуштун башталышы болгондугун билдирет.
Кыргызстанда биз ошол кырдаалдан кантип чыктык, мен ошону баса белгиледим. Биз демократиялык системасын түзүп, саясий атаандыштыкка негизделген парламенттик системага өттүк, жергиликтүү өзүн-өзү башкарууну бекемдедик жана сот системасын толугу менен реформалап жатабыз. Мына ушул реформалардын жүрүшүндө Кыргызстандагы тоскоолдуктар жана кыйынчылыктар жөнүндө дагы айттым.
Анткени биздин жолубуз, биздин кыйынчылыктар, аларды чечүү жолдору учурда Кыргызстандагыдай окуялар болуп жаткан онго чукул өлкөлөргө сабак болот деген ниетте алар дагы эмнеден сактанышы керек, кырдаалдан кандай чыгышы керек, ушулар тууралуу өз пикиримди айттым.
"Азаттык": Эл аралык коомчулуктун өкүлдөрүн «Кыргызстанда демократиялык өзгөрүштөр болуп жатат» деген сөзүңүз канчалык ынадырды деп ойлойсуз?
Текебаев: Кыргызстан жөнүндө абдан көп сөздөр айтылды. Башка маселелер талкууланып жатканда дагы сүйлөгөндөр Кыргызстандагы кырдаалга кабатыр болгонун жашырган жок. Түндүк Африкадагы болуп жаткан окуялар Кыргызстандагы окуялардын актуалдуулугун күчөттү. Анткени бул чоң глобалдык масштабдагы революциялык кыймыл, революциялык өзгөрүштөр. Мындан ары ал өлкөлөрдө кандай болот, кимдер бийликке келет – бул абдан маанилүү. Буга эч кимдин азырынча акыл-ою жетпей турган чак.
Кыргызстандын демократиялык реформа тажрыйбасы эл аралык деңгээлде дагы пайдалуу болушу мүмкүн. Албетте Кыргызстанда демократиялык өзгөрүштөр болуп жаткандыгын бардыгы билет. ЕККУнун 56 мүчөсү бар, алардын ичинен 11 өлкөдө гана жалган-жалаа, ушак таратуу боюнча кылмыш жазасы алынып салынган. Калган өлкөлөрдө журналисттер, саясатчылар өздөрүнүн ой-пикирлерин тараткандыгы үчүн жоопко тартылат. Мына ошол 11 өлкөнүн бири Кыргызстан. Бул деген Кыргызстан демократияга чечкиндүү кадам таштап, артка кайтпастыгынын далили боло алат.
Сүйлөгөндөрдүн көбү Беларустагы шайлоолорду абдан кескин сынга алышты. Ошол эле кезде айрымдар Кыргызстадагы өткөн шайлоо биздин демократияга карай чечкиндүү кадамыбыздын даилили экенин эскертип айтышты.
Пост-советтик түзүлүштөр кыйроо алдында
"Азаттык": «Автритардык бийлик кайсы өлкөнү болбосун кыйроого алып келет», деп жатасыз. Азыр уланып жаткан ыңкылаптардын нугу Борбор Азиядагы авторитардык өлкөлөргө дагы келет деп ойлойсузбу?
Текебаев: Сөзсүз. Мен пост-советтик мамлекеттик түзүлүштөр, саясий системалар кризистин жеткен жерине жетип, мындан ары мүмкүнчүлүгүн жоготту жана андай системалар кыйроонун алдында турат деп айттым. Биздин коңшу өлкөлөрдө дагы мына ошондой кризистин белгиси байкалгандыктан, Өзбекстан, Казакстан, Орусияда саясий модернизация деп, системаны реформалоо жөнүндө сөз башталып калды. Алар дагы өзгөрүүдөн сыртта калуу мүмкүн эместигин билип, ар кандай реформаларды жасап, өз режимдерин сактап калууга аракет кылып жатат.
"Азаттык": Беш жылдын ичинде эки ыңкылапты баштан кечирген Кыргызстан глобалдык өзгөрүүнүн алдында деп ишенесизби?
Текебаев: Глобалдык революциялык өзгөрүүлөр болуп жатат. Ал талашсыз, жыйында дагы айтылды. Кыргызстандагы ыңкылаптар кыргыздарга гана мүнөздүү болгон кокустуктан болгон окуя эместигин, 5 жыл ичинде эл башкаруучу режимге каршы тынымсыз күрөшүп, дүйнөлүк кубулушту алдын-ала сезип, Кыргызстан биринчи баштаганы айдан ачык тастыкталган факт болуп калды.
"Азаттык": ЕККУ жыйынында Кыргызстанга экономикалык жардам берүү жагы айтылдыбы?
Текебаев: Жыйында чыгып сүйлөгөн бир топ адамдар бул маселени козгоду. Өзгөчө Франциянын өкүлү Кыргызстандагы демократиялык процесстерди саясий жана моралдык жактан гана колдобостон, экономикалык проблемаларын жөнгөн салып, аларды чечкенге жардам бериш керек деген сунушун айтты. ЕККУ мүчөлөрүнүн арасында Кыргызстанга экономикалык жардам берүү жөнүндө пикир бар.
