Жакынкы Чыгышта татаал жагдай түзүлгөн чакта Тажикстан Сауд Арабиясы менен кызматташууну тереңдетүүгө байланыштуу беш документке кол коюп, ири өлчөмдө каржылык жардам алмай болду. Эл аралык мамилелер жаатындагы адистердин айтымында, Иран менен Саудиянын ортосундагы тирешүү күчөп турган чакта тажик президентинин Сауд Арабияга жасаган визити Дүйшөмбү менен Тегерандын ансыз да чыңалып турган мамилесин курчутуп жибериши мүмкүн. Рахмондун бул кадамын Иран сунниттик багыттагы Сауд Арабияны колдоо катары баалап, буга чейинки Дүйшөмбү менен болгон бир туугандык жылуу мамилесин үзүү коркунучу бар деп болжолдонууда.
Тегеран кантип Дүйшөмбүнү капалантты?
Тажикстанда тыюу салынган "Ислам кайра жаралуу" партиясынын башчысы Мухиддин Кабирини Тегеранга чакырууга байланыштуу Дүйшөмбү Иран бийлигине катуу таарынган.
Анан калса, Кабирини Ирандын руханий лидери Хаменеи кабыл алганы тажик бийлигин ачуулантып, Дүйшөмбүдөгү Иран элчисине нааразылык нотасы тапшырылган. Тажикстан расмийлери Кабири мамлекеттик төңкөрүш жасоого аракеттенгени үчүн эл аралык издөө жарыяланганын Иранга эскерткен. Бирок буга Тегеран жооп берген эмес.Андан соң, Дүйшөмбү Иран бийлигин "террористтер менен кызматташат" деп айыптаган. Мына ушундан кийин тажик президенти Эмомали Рахмон Иран менен чатакташып жаткан Сауд Арабиясына расмий сапар менен барды. Анын сапары Саудия падышачылыгы белгилүү шиит диниятчысы шейх Нимра баш болгон 47 адамды террорчулукка айыптап, өлүм жазасына тарткан учурга туш келди. Буга Иран нааразы болуп, Тегерандагы Саудиянын элчилиги өрттөлдү. Буга жооп иретинде Сауд Арабия, Бахрейн, Судан жана Кувейт мамлекеттери Иран менен алакасын үздү.
Жагдайдан пайдаланган тажик дипломатиясы
Мына ушул учурда Сауд Арабия королу менен Тажикстан президенти эки ортодогу достук жана кызматташтыкты кеңейтүү жаатында жабык эшик артында сүйлөшүүлөрдү жүргүзгөнү кабарланды. Ошондой эле Эмомали Рахмон расмий иш сапарынын алкагында президент болгондон бери биринчи жолу Мекеге барып, Каабага кичи зыярат жасады.
Буга чейин Тажикстан Иран менен тыгыз байланышта болчу. Тилдик жана маданий окшоштуктар бул эки өлкөнүн мамилесин чыңдаган. Иран Тажикстандагы эң ири "Сангтуда-2" ГЭС курулушун каржылаган. Ага 180 миллион АКШ доллары жумшалган болчу.
Талдоочулардын баамында, жакында тажик оппозиционери Кабириге байланыштуу Дүйшөмбүнүн таарынычы Ирандын каршылашы Сауд Арабиясына жол ачты. Президент Рахмон Сауд Арабияга расмий сапар менен барып, анын Тегерандан башка дагы күчтүү өнөктөшү бар экенин көргөздү. Ирандын Йемен, Ливан жана Сирия сыяктуу Жакынкы Чыгыш өлкөлөрүндө таасирин кеңейтип жатышынан чочулаган Сауд Арабия үчүн Борбор Азиядагы Тегеранга жакын Тажикстандын соңку кадамы көз жаздымда калган жок дешет эл аралык мамилелер жаатындагы адистер. Анын бир жыйынтыгы катары сүйлөшүүлөрдүн жүрүшүндө Сауд Арабия Тажикстанга Ислам өнүктүрүү банкы аркылуу 108 миллион доллар өлчөмүндө жардам көрсөтө турганы макулдашылган. Тажикстанга өткөн он үч жылдан бери болгону 84 миллион долларлык инвестиция киргизгенин эске алганда бул Сауд Арабиянын өзгөчө жагдайдагы берешендигинен кабар берет дешет алар. Бирок бул маселе эми Дүйшөмбүнүн Тегеран менен мамилесине биротоло чекит коёт деген болжолдор да бар.
Тажикстандык саясат талдоочу Рашид Гани Абдулло болсо бул жагдайды эл аралык мамиледеги кадимки көрүнүш катары баалады:
- Эгерде биз муну эки тараптуу каршылашуу катары кабыл алсак, анда биз тышкы саясаттагы мамилелер өнүгүп жаткан чакта түрдүү келишпестиктер менен карама-каршылыктардын чыгышын мыйзам ченемдүү көрүнүш катары белгилешибиз зарыл. Ал буга чейинки мамилени кайра карап чыгуу дегенге жатпайт. Бирок ал келишпестиктерди чечсе болот. Албетте, Сауд Арабиясы биздин жаңы досубуз боло алат. Бирок бул жагдай биздин эски достордон баш тартууга алып келет дегенди түшүндүрбөйт. Биз Тажикстандын эгемендигин урматтаган бардык тараптар менен мамиле түзүп, өзүбүздүн көп вектордуу тышкы саясатыбызды улантышыбыз керек.
Өткөн жылы декабрдын ортосунда Сауд Арабиясы терроризм менен күрөшүү үчүн исламий мамлекеттердин коалициясын түзгөн. Ага калкынын көбүн мусулман суннийлер түзгөн 34 өлкө кирген. Бирок Сауд Арабиянын аймактагы атаандашы, шииттик багыттагы Иран ал союзга кирүүгө чакырылган эмес. Анткен менен Ирандын Борбор Азиядагы негизги өнөгү болуп келген Тажикстан аталган коалицияга кириши мүмкүн экени маалымдалды. "Аш-Шарк аль-Аусат" эл аралык басылмасы Азербайжан менен Тажикстан ал коалицияга кирүү ниети бар экенин жазды. Тажикстандын Тышкы иштер министрлиги Сауд Арабиянын бул сунушу каралып жатканын айтуу менен чектелип, так жооп берген эмес. 2011-жылы Сирия чатагы башталгандан бери Иран Асаддын режимин, Саудия болсо көтөрүлүшчүлөрдү ачык колдоп чыгышкан.
