Негизинен чек арага байланышкан маселелер март айында Тажикстандан 270 метр жол үчүн жерди ижарага алуу менен башталды. Бул чечимди ошол мезгилде коопсуздук кеңешинин катчысы Адахан Мадумаров жетектеген топ кабыл алып, муну чоң жетишкендик катары баалашкан болчу.
- Мындай бир символикалык төлөө менен бул деген бир доллар дейбизби, эки доллар дейбизби, ушуну менен 49 жылга биз ошол жолдун курулушундагы, айрыкча ошол Исфара дарыясындагы көпүрө боюнча маселе болгон ал маселе чечилди. Мен айтаар элем, бүгүнкү жолугушуу абдан жемиштүү болду, абдан ийгиликтүү чечим кабыл алдык десем болот.
Ал эми жергиликтүү коомчулукта өкмөттөр аралык комиссияда каралып, аталган аймак кимдики экени аныкталбастан, кыргыз тарап ижарага алганы туура эмес кадам болду деген кептер айтылган.
Мындан көп өтпөй эле облустук акимчиликтин кеңешмесинде чек арадагы аймактардан кошуна өлкөлөргө там сатуу маселеси каралып, жүздөн ашуун үй-жай чет өлкөлүктөргө өтүп кеткени ачыкталды.
Облустук бийлик бул маселени чечүү үчүн “кимде ким үйүн сатам десе, мамлекетке кайрылсын, аны бюджеттен сатып алабыз” деген чечим менен чектелишти. Бирок бүгүнкүгө чейин эч бир үй-жай мамлекеттин эсебинен алына элек.
Атылган ок, тирешкен тараптар
21-апрелде Лейлек районунан Бишкекти көздөй жүргүнчү тартып бараткан кичи автобуска тажик чек арачылары ок чыгарып, эки тараптуу сүйлөшүүдөн кийин чыгымды тажик тарап төлөп берүү менен чечилди.
Бул окуя боюнча ошо мезгилде Ички иштер башкармалыгынын өкүлү Жеңиш Раззаков буларды айткан:
- Самаркандектен Баткенге келе жатканда, Сурхтан чыга бергенде Исфара чек ара бөлүгүнүн көзөмөлү унааны токтотуу үчүн астынкы дөңгөлөгүнө ок чыгарышыптыр. Бул окуя боюнча башкармалыктар Тажикстан тараптан да келишти, ошол жерде жыйын өткөрдүк. Жыйынтыгында октон жарылган дөңгөлөктү алар төлөп беришмек болуп чечтик. Ошондой эле Исфара чек бөлүгүнүн жетекчилиги бул жерде бүгүндөн тартып эч кандай чек арачы турбастыгын айтты.
Ал эми 15-майда Өзбекстандын чек арачылары Баткен районунун Таян айылынын тургундары түшүп бараткан жеңил унаага эч эскертүүсүз эле ок чыгарып, жыйынтыгында эки өлкөнүн расмий бийликтери жолугуп, өзбек тарап кемчилигин моюнга алып, кечирим суроо менен аяктаган.
Унаанын жүргүнчүсү, Таян айылынын тургуну Салима Жаныбекова бул окуя акчанын артынан эле болду деген пикирин айтат.
- Баратсак Өзбекстандын жоокери жолдун наркы тарабынан чыгып, эч эскертүүсүз эле ок атты. Асманга эскертүү атпай эле машинага ок чыгарды, ошондо мен эс-учумду жоготупмун. Буга чейин да көп тосушчу. Өткөн сайын акча сурай беришет. Бир чыпта өрүк алып өтсөк да акча сурашат. Элүү-жыйырма сом алышат.
Ушундан көп өтпөй эле өзбек чек арачылары аймактан өтүп бараткан Кыргыз чек арачыларын өз аймагына тартып кирип, Ош-Баткен жолу бир нече саатка жабылган. Мындан сырткары Айдаркен чек ара бөлүгүнүн аскерлерин барымтага алуу, аларды алмаштыруу окуялары катталган.
22-июлда Чарбак айылындагы чек ара бөлүкчөсүнүн аскерлерине Өзбекстандын эки жараны мас абалда кол салууга аракеттенишип, чыр күчөп, аймактагы эки элдин тирешүүсүнө алып келген.
Кыштут айыл өкмөтүнүн ошол мезгилдеги башчысы Сейтмурат Матраимов бул окуяны “Азаттыкка” мындайча айтып берген эле:
- Биздин Чарбак айылындагы көзөмөл бекетибизге Өзбекстандын эки жараны мас абалда келип, чыр чыгарып, башаламандак уюштуруп, кол салууга аракеттенген. Ошондо биздин төрт жараныбызга таш тийип, жабыкашты.
Илгери карай ири үмүт
Бул жылдын ушу күнгө чейинки чек арага байланышкан окуяларынан коомчулуктун көңүлүн бурган эң орчундуусу октябрь айында кыргыз чек арачыларына тажик тараптан келген куралдуу топтун кол салуусу болду. Анда бактыга жараша ок атышуудан эч ким жабыркаган эмес. Бирок бир нече күн күчөтүлгөн тартип менен иш алып барган чек арачылар аймакты толук кыдырып чыгышкан. Кол салган топ кайра эле Тажикстанга кире качып, Исфара шаарында күч кызматтары тарабынан жок кылынганы маалым болду.
Мындай окуянын болушу чек ара кызматы жакшы иштеп жатканы, анткени мурда мындай топтор өтүп жүргөн жерлерди да көзөмөлгө алдык деп билдирген Баткен чек ара отрядынын зардалы Сайтжан Эратов:
- 1991-99-жылдары бул жерде чек арачылар болгон эмес. Андан кийин да көнүмүш адат болуп калган. Ушул жерден өтүп жүрүшкөн, башкача айтканда, Чорку менен Ворух айылдарынын ортосунда транзиттик жол кылып алышкан экен. Акыркы учурда бул жерге да күч бөлүнүп, чек араны жакшылап кайтарып калдык. Булар билген эмес бул жерде чек арачылар бар экенин. Бул жылга толук жабылат бир да тажикти, же кумурсканы да өткөрбөйбүз.
Ал эми Баткен чек ара отрядынын өкүлү Илимбек Жумалиев чек арада ар кандай окуялар болуп жатканы менен негизинен абал өткөн жылга салыштырмалуу жакшырып, чек арадагы тирешүүлөр жумшарып калды, жакынкы кошуна чек арачылар менен кызматташуу да жөнгө түшүп калды дейт.
- Былтыркы 2008-жылга салыштырмалуу быйыл мамлекеттик чек арада анча-мынча терс көрүнүштөр, окуялар болуп жатты. Бирок анын бардыгын колго алдык. Тажикстан жана Өзбекстандын жакынкы аймактагы чек арачылары менен тез-тез жолугуп, анча мынча тирешүү окуялардын баарын колго алып кызматташуу жөнгө салынды. Чек арада күндөн күнгө абал жакшы болуп баратат.
Чынында акыркы мезгилде чек арадагы абалдын жөнгө салынып, ар бир окуя же майда тирешүүлөргө чейин көнүл сыртында калтырбай аракет улам жанданып жатышы - Баткен чек ара бөлүгүнүн аракетинен деп айтсак болчудай. Анткени акыркы учурда чек арадагы ар бир жабыркагандар жергиликтүү бийликке караганда чек арачыларга кайрылганда маселе тез чечилип жатканын айтышат.
"Азаттыктын" архивинен: Чиеленген чек ара, кыйналды калк бечара
Кыргызстандын Баткен облусу менен Тажикстандын Согди облусу чектешкен бир катар айылдарда жылма (сойломо) миграциясы жүрүп келет. Аймакта жылма миграциянын эсебинен бүтүндөй айылдар кошуна мамлекетке өтүп кеткен учурлар бар.
- Мындай бир символикалык төлөө менен бул деген бир доллар дейбизби, эки доллар дейбизби, ушуну менен 49 жылга биз ошол жолдун курулушундагы, айрыкча ошол Исфара дарыясындагы көпүрө боюнча маселе болгон ал маселе чечилди. Мен айтаар элем, бүгүнкү жолугушуу абдан жемиштүү болду, абдан ийгиликтүү чечим кабыл алдык десем болот.
Ал эми жергиликтүү коомчулукта өкмөттөр аралык комиссияда каралып, аталган аймак кимдики экени аныкталбастан, кыргыз тарап ижарага алганы туура эмес кадам болду деген кептер айтылган.
Чарбак айылындагы көзөмөл бекетибизге Өзбекстандын эки жараны мас абалда келип, чыр чыгарып, башаламандак уюштуруп, кол салууга аракеттенген.
Мындан көп өтпөй эле облустук акимчиликтин кеңешмесинде чек арадагы аймактардан кошуна өлкөлөргө там сатуу маселеси каралып, жүздөн ашуун үй-жай чет өлкөлүктөргө өтүп кеткени ачыкталды.
Облустук бийлик бул маселени чечүү үчүн “кимде ким үйүн сатам десе, мамлекетке кайрылсын, аны бюджеттен сатып алабыз” деген чечим менен чектелишти. Бирок бүгүнкүгө чейин эч бир үй-жай мамлекеттин эсебинен алына элек.
Атылган ок, тирешкен тараптар
21-апрелде Лейлек районунан Бишкекти көздөй жүргүнчү тартып бараткан кичи автобуска тажик чек арачылары ок чыгарып, эки тараптуу сүйлөшүүдөн кийин чыгымды тажик тарап төлөп берүү менен чечилди.
Бул окуя боюнча ошо мезгилде Ички иштер башкармалыгынын өкүлү Жеңиш Раззаков буларды айткан:
- Самаркандектен Баткенге келе жатканда, Сурхтан чыга бергенде Исфара чек ара бөлүгүнүн көзөмөлү унааны токтотуу үчүн астынкы дөңгөлөгүнө ок чыгарышыптыр. Бул окуя боюнча башкармалыктар Тажикстан тараптан да келишти, ошол жерде жыйын өткөрдүк. Жыйынтыгында октон жарылган дөңгөлөктү алар төлөп беришмек болуп чечтик. Ошондой эле Исфара чек бөлүгүнүн жетекчилиги бул жерде бүгүндөн тартып эч кандай чек арачы турбастыгын айтты.
Унаанын жүргүнчүсү, Таян айылынын тургуну Салима Жаныбекова бул окуя акчанын артынан эле болду деген пикирин айтат.
- Баратсак Өзбекстандын жоокери жолдун наркы тарабынан чыгып, эч эскертүүсүз эле ок атты. Асманга эскертүү атпай эле машинага ок чыгарды, ошондо мен эс-учумду жоготупмун. Буга чейин да көп тосушчу. Өткөн сайын акча сурай беришет. Бир чыпта өрүк алып өтсөк да акча сурашат. Элүү-жыйырма сом алышат.
Ушундан көп өтпөй эле өзбек чек арачылары аймактан өтүп бараткан Кыргыз чек арачыларын өз аймагына тартып кирип, Ош-Баткен жолу бир нече саатка жабылган. Мындан сырткары Айдаркен чек ара бөлүгүнүн аскерлерин барымтага алуу, аларды алмаштыруу окуялары катталган.
22-июлда Чарбак айылындагы чек ара бөлүкчөсүнүн аскерлерине Өзбекстандын эки жараны мас абалда кол салууга аракеттенишип, чыр күчөп, аймактагы эки элдин тирешүүсүнө алып келген.
Кыштут айыл өкмөтүнүн ошол мезгилдеги башчысы Сейтмурат Матраимов бул окуяны “Азаттыкка” мындайча айтып берген эле:
- Биздин Чарбак айылындагы көзөмөл бекетибизге Өзбекстандын эки жараны мас абалда келип, чыр чыгарып, башаламандак уюштуруп, кол салууга аракеттенген. Ошондо биздин төрт жараныбызга таш тийип, жабыкашты.
Илгери карай ири үмүт
Бул жылдын ушу күнгө чейинки чек арага байланышкан окуяларынан коомчулуктун көңүлүн бурган эң орчундуусу октябрь айында кыргыз чек арачыларына тажик тараптан келген куралдуу топтун кол салуусу болду. Анда бактыга жараша ок атышуудан эч ким жабыркаган эмес. Бирок бир нече күн күчөтүлгөн тартип менен иш алып барган чек арачылар аймакты толук кыдырып чыгышкан. Кол салган топ кайра эле Тажикстанга кире качып, Исфара шаарында күч кызматтары тарабынан жок кылынганы маалым болду.
Мындай окуянын болушу чек ара кызматы жакшы иштеп жатканы, анткени мурда мындай топтор өтүп жүргөн жерлерди да көзөмөлгө алдык деп билдирген Баткен чек ара отрядынын зардалы Сайтжан Эратов:
- 1991-99-жылдары бул жерде чек арачылар болгон эмес. Андан кийин да көнүмүш адат болуп калган. Ушул жерден өтүп жүрүшкөн, башкача айтканда, Чорку менен Ворух айылдарынын ортосунда транзиттик жол кылып алышкан экен. Акыркы учурда бул жерге да күч бөлүнүп, чек араны жакшылап кайтарып калдык. Булар билген эмес бул жерде чек арачылар бар экенин. Бул жылга толук жабылат бир да тажикти, же кумурсканы да өткөрбөйбүз.
Ал эми Баткен чек ара отрядынын өкүлү Илимбек Жумалиев чек арада ар кандай окуялар болуп жатканы менен негизинен абал өткөн жылга салыштырмалуу жакшырып, чек арадагы тирешүүлөр жумшарып калды, жакынкы кошуна чек арачылар менен кызматташуу да жөнгө түшүп калды дейт.
- Былтыркы 2008-жылга салыштырмалуу быйыл мамлекеттик чек арада анча-мынча терс көрүнүштөр, окуялар болуп жатты. Бирок анын бардыгын колго алдык. Тажикстан жана Өзбекстандын жакынкы аймактагы чек арачылары менен тез-тез жолугуп, анча мынча тирешүү окуялардын баарын колго алып кызматташуу жөнгө салынды. Чек арада күндөн күнгө абал жакшы болуп баратат.
Чынында акыркы мезгилде чек арадагы абалдын жөнгө салынып, ар бир окуя же майда тирешүүлөргө чейин көнүл сыртында калтырбай аракет улам жанданып жатышы - Баткен чек ара бөлүгүнүн аракетинен деп айтсак болчудай. Анткени акыркы учурда чек арадагы ар бир жабыркагандар жергиликтүү бийликке караганда чек арачыларга кайрылганда маселе тез чечилип жатканын айтышат.
"Азаттыктын" архивинен: Чиеленген чек ара, кыйналды калк бечара
Кыргызстандын Баткен облусу менен Тажикстандын Согди облусу чектешкен бир катар айылдарда жылма (сойломо) миграциясы жүрүп келет. Аймакта жылма миграциянын эсебинен бүтүндөй айылдар кошуна мамлекетке өтүп кеткен учурлар бар.
