Энергетикалык ири долбоорлордун үзгүлтүккө учурашынын негизги себеби экономикалык каатчылыкпы же башка геосаясий маселелер тоскоол болуудабы? Кыргызстан эми кимди өнөктөш кылышы мүмкүн? “Арай көз чарай” талкуусуна энергетика боюнча эксперт Бийназар Бердикеев, экономика боюнча эксперт Элдар Абакиров жана Борбор Азиядагы Америка университетинин окутуучусу, саясат таануучу Эмил Жураев катышты.
“Азаттык”: Президент Атамбаев Камбар-Ата-1 жана Жогорку Нарын каскаддарын курууну Орусиядагы каржы каатчылыгы менен байланыштырды эле, Орусиянын президенти Владимир Путиндин басма сөз катчысы Дмитрий Песков “чындыгында коммерциялык жана конъектуралык мүнөздөгү суроолор менен байланышкан айрым кыйынчылыктар бар. Азырынча кайсы бир кабыл алынган чечимдер жөнүндө айтсак туура эмес болуп калат” деди. Коммерциялык жана конъектуралык мүнөздүн төркүнүндө эмне жатат, кандай чечмелесек болот?
Эмил Жураев: Президентибиздин айтканы ачык-айкын эле болуп турат. Бир чекит коюлуп расмий түрдө жабылбаганы менен Орусия тараптын, “Русгидро” ж.б. компаниялары бул долбоорлорду ишке ашыра алышпайт.
Коммерциялык жана конъектуралык дегендин себептери толтура, ошол эле Орусиядагы экономикалык кырдаал да болушу мүмкүн. Бул багытта көп долбоорлор ишке ашпай калган, туңгуюкта калган эле: энергияны качан алабыз, канча баада сатылат, качан өзүн актайт ж.б. толгон суроолорго жооптор табылбай келди. Орустар башынан эле бул долбоорго кетенчиктеп, ага чын ниети менен мамиле кылган жок.
"Азаттык": Аталган ГЭСтердин курулушу экономикалык долбоор экендигине карабай, геосаясий маселеге айланып келатат. ГЭСтердин курулушунун үзгүлтүккө учурашында Өзбекстандын таасири болдубу?
Элдар Абакиров: Менин оюмча, албетте, таасир болду, жүз пайыз болбосо да бир топ эле кедергисин тийгизди.
Бийназар Бердикеев: Биз кичинекейибизден бери география сабагынан окуп келатабыз: Жер шары үч киттен турат. Алар: күн, суу жана энергетика.
Кыргызстан энергетика боюнча дүйнөдө алдыңкы мамлекеттерден болобуз. Бул долбоорлор боюнча иш жүзүндө техникалык-экономикалык негиздемеси бар, пайдубалы даяр. Бул курулуштарды токтотпош керек. Геосаясатта кандай шарт болбосун бизге энергиянын чыкканы жакшы. Мунун жолдору бар. Арабдарбы, кытайларбы, Индиябы - инвестиция алып келиш керек. Анан кийин тендер жарыялап эле курса болот. Орустар атомдук станцияларды деле куруп жатышпайбы. Эгер акчаны тапсак эле, ачык жарыялап башташ керек. Анан кошунабыз "эмне дейт?" деп отурсак бизге энергия көбөйбөйт. Биз муну токтотпой жасашыбыз керек.
"Азаттык": Кытайды эстегенде экономикалык көз карандылык болот деген кептер бар. Анткени алар Кыргызстандагы көп долбоорлорго насыя катары акчасын салып жатканы келечекте кооптуу жагдайларды түзүшү мүмкүн дешет. Аны Кыргызстан Кытайдан 1 миллиард доллар насыя акча алганы менен байланыштырууда…
Элдар Абакиров: Өткөндө биз Монголияга барганбыз. Аларда “үчүнчү өлкөнүн саясаты” деген түшүнүк бар экен. Эң ири деп эсептелген ири долбоорлорун эки кошунасына – Орусия менен Кытайга беришпейт экен, үчүнчү мамлекеттерди издешет экен. Анткени биз аны келечектеги мамлекеттин коопсуздугу үчүн жасалып жаткан аракеттери деп түшүндүк. Мен дагы ошондой саясатты колдойт элем. Кошунанын геосаясий кызыкчылыктары дайым болгон эмеспи.
Ким бул долбоорго кирет деген суроо турат. Эмне максат менен кирет? Эң ириде экономикалык максат болуш керек, мен мынча сом салсам, мынча убакытта актай алат деп эсептөөлөр болот. Бул экономикалык нормалдуу көрүнүш, ушундай болуш керек. Үчүнчү өлкөлөр ушундай ой менен келишет эле. Бирок бизде свет баасы 70 тыйындан 2 сом 20 тыйынга чейин сатылууда. Бул баага инвестор келеби деген суроо туулат. Мындай баа менен көбү келбейт. Былтыр биз светти Казакстандан 5-6 сомго чейин сатып алдык, мындай шартта инвестор келиши мүмкүн.
Экинчи жагынан CASA -1000 программасы менен энергияны Пакистанга чейин сатсак, мүмкүн ошол жол актайт. Азыр бизге эсеп-кысап керек. Толук экономикалык максат менен келишсе жакшы болмок. Орусия менен Кытай башка геосаясий оюндар болуп аларга кошулуп кетип жатпайбы.
"Азаттык": Өзбекстан бул маселени БУУнун деңгээлинде да коюп келди эле. Камбар-Ата ГЭСтерин куруу боюнча эл аралык экспертиза өткөрүү талабы менен чыккан, Кыргызстан ага макул болду эле, эмне үчүн жылбай жатат?
Эмил Жураев: Канча жылдан бери Өзбекстан суу башындагы Кыргызстан менен Тажикстанга кыр көрсөтүп, бул ири долбоорлорду болтурбоого аракет кылып жатат. Маселенин түпкү себебин бир жактуу айтуу кыйын. Бир жагы экологиялык жана сейсмикалык көйгөйлөр менен байланыштырып келишет, бирок маселенин маңызы алардан да татаал болушу мүмкүн. Нарын жана Сырдарыя аралыгында суу этегинде турган Өзбекстан үчүн суу ресурсу өтө курч маселе, аны мурдагыдан да көбүрөөк көзөмөлдөгүсү келет.
Чындыгында бул долбоорлор өтө саясатташып кетти. Орусия бул курулуштарга катышууну токтотсо, мүмкүн бизге жаңы, натыйжалуу долбоорлор ачылып калышы мүмкүн, ошону ойлошубуз керек.
Бийназар Бердикеев: Бизде энергетика боюнча саясат жок. Энергетиканы 50-60 жылга алдыга ойлонуш керек. Биз Кыргызстандын гидроэнергетикасынын 20 пайызын эле пайдаланып жатабыз. Бул ресурстар бир жакка качып кетпейт, турат, пайдаланышыбыз керек. Азыр алар кыйналып жатса кайра келер, биз эмне үчүн Орусиядан кол үзүшүбүз керек? Мындан кийин да иштешибиз керек. Биз азыр ТЭЦти кайра куруп жатабыз, эртең ТЭЦ-2ни да курушубуз керек.
Эмил Жураев: Тажиктер да Рогун ГЭСин өзүбүз курабыз деп баштап, жалпы элден салык жыйнай баштаган, ал качан курулуп бүтөрү белгисиз. Эки миллиард доллар деген Кыргызстан үчүн өтө чоң акча.
Бийназар Бердикеев: Бизде бир нерсе болсо басып алат деп калышат. Кыргызстанды эч ким басып албайт. Кытай Зимбабве жана Аргентина мамлекеттерине берген карызын азыр кечип койду. Кеп, болгон каражатты кантип натыйжалуу пайдаланууда турат. Мисалы, “Газпром” келип, биз кошуналарыбыздын көзүн карабай калдык го.
