Журналист: Ажаат ачкан Азимжан
Гафуржан Юлдашев - Өзбекстандын жараны, анжияндык жазуучу, журналист. Ага турмушунда эң бир кыйчалышта эки кыргыз жараны жардам берди. Бири Чынгыз Айтматов болгон, маркум жазуучу Юлдашев Москвада Адабият институтунда окуп жүрүп, үй-бүлө шартына жараша окуудан калып калганда, окууга кайра кирүүгө жардам берет. Экинчиси - азыр Жогорку Соттун бүтүмүн күтүп Бишкектин жака-белиндеги колонияда отурган базаркоргондук укук коргоочу Азимжан Аскаров.
Гафуржан Юлдашев мындан бир нече жыл мурда Өзбекстандан жан соогалап качып, Азимжан Аскаров жана башка кыргызстандык укук коргоочулардын жардамы менен чет өлкөдөн боштондук тапкан.
Бүгүн Канадада сүргүндө жашаган Юлдашев 2005-жылдагы Анжиян окуялары мезгилинде "Азаттыктын" өзбек кызматынын кабарчысы эле. Жүздөгөн анжияндыктар куралдуу күчтөр тарабынан курчалып, атылгандан кийин коркутуулар башталганда, ал Кыргызстан аркылуу качууну чечет. Алды менен Базар-Коргондогу укук коргоочу Азимжан Аскаровго өзү барып жолугат:
- Мен Азимжан Аскаровду мурда таанычу эмесмин. 2006-жылдын 25-февралында анын үйүндө болуп, биринчи жолу ошол жерден учураштым. Мага бир таанышым Аскаровго кайрыл, ал жардам берет деген. Мага үй-бүлөмдү Өзбекстандан алып чыгып кетиш керек болчу.
Укук коргоочу ошол эле күнү такси алып, Анжиянга кетет:
- Ал биздин үйгө барып, менин үй-бүлөмдү алып кетмек болгон. Биздикилер бүгүн кете албайбыз десе, эртесиге сүйлөшүп, кайра Базар-Коргонго келди. Мага айтты, бир күн дагы күтүш керек, бүгүн ушул жерде кал, бала-чакаңды эртең алып келем деди.
Ошентип, өзбекстандык журналистке Базар-Коргондо түнөп калууга туура келет. Ал Азимжан Аскаровдун аялы, балдары менен таанышат. Ошондо үй ээси сүрөтчү экенин үйүндө илинген сүрөттөрдөн билет:
- Мен таң калдым, сүрөттөрүн көрдүм. Пейжаз тартат экен. Мен жаш кезимде фотограф болгом, ошондуктан жакшы сүрөтчү экенин баамдадым. Китептерин да көрдүм. Көп китептери бар экен, Авиценна, медицина тууралуу. Ал ар кыл темага кызыкчу.
Юлдашев Аскаровдун иштеген жеринде да болот (укук коргоочунун Базар-Коргондогу кеңсеси июндагы коогада өрттөнүп кеткен). Ал жерден жардам сурап келген он чакты кишини, анын ичинде кыргыздарды көрөт:
- Базар-Коргондо эки күн туруп калдым. Ошондо анын кеңсесине бардым. Ал жерде кыргыз улутундагы толмочунан келген бир аял отуруптур. Ал жардам сурап келиптир, милийсалар уулумду жөн жерден эле абакка отургузуп коюшту деп айтып жатты. Дагы 7-8 киши арызданып келишиптир. Эки күн болуп, анын иши кандай экендигин билип калдым.
Ардагер укук коргоочу
Базар-Коргондогу «Воздух» укук коргоо уюмун жетектеген Азимжан Аскаров төрт баланын атасы, быйыл 60ка чыгат. Укук коргоо ишинде негизинен абактагы кыйноолор менен алектенди.
2003-жылы түрмөдө тартип коргоочулар зордуктап, абакта отурган эркектерге сатып, ошол жерден боюна бүтүп калган Зулхумор Тухтаназарованы коргоп, ал иш боюнча айыптуулар, анын ичинде тергөөчүлөр иштен алынган. Ал аял кийин түрмөдө төрөп, баласы бир айдан кийин чарчап калган.
Аскаровдун кесиптеши, укук коргоочу Назгүл Турдубекова буларды эскерет:
- Милиционерлер аялды айыпкерлерге салып берген. Ал аял кийин колу кишенделген бойдон, түрмөдө төрөгөн. Аскаров бул кылмышка тийешеси бар тартип коргоочулардын сот жообуна тартылышына жетише алган. Бул чуулгандуу чоң процесс болгон.
2004-жылы прокуратура өлдү деп жаткан Майрам Заированы Аскаровсотко ээрчитип келип, аны өлтүрдү деп соттолгон базаркоргондук Яркынай Мамажанова менен Хусанбай Ражапторду куткарып калган. Бул кыңыр тергөөгө байланыштуу райондун прокурору Расул Умаров кызматынан алынган.
Бул Азимжан Аскаров жардам берген адамдардын айрымдары гана.
Мына ушул укук коргоочу былтыркы коогада Базар-Коргондо милициянын капитаны Мыктыбек Сулаймановдун өлтүрүлүшү боюнча 15-июнда, чакыруу менен ички иштер бөлүмүнө келген жеринен камакка алынган. Камалганга чейин ал айылдагы өрттөлгөн үйлөрдү сүрөткө түшүрүп жүргөн.
Райондук прокуратура ага барымта, улуттар аралык жек көрүүчүлүктү козутуу, киши өлтүрүүгө катыш боюнча, бардыгы болуп 10 айып тагат. 15-сентябрда ал өмүрүнүн акырына чейин түрмөгө кесилет. Бул -Кыргызстандагы эң жогорку жаза. Кийин Жалал-Абад областтык соту райондук соттун өкүмүн күчүндө калтырган.
27 жолу бычакталып, али тирүү кезинде бензин куюлуп өрттөлгөн 41 жаштагы Сулаймановдун артында аялы Чынара Бечелова төрт баласы менен жесир калды.
Сулаймановго кол салуунун алдыңкы күнү райондогу мал базарда бир кыргыз өлтүрүлгөн болот. Сулайманов өлтүрүлгөн күнү дагы бир нече кыргыз, анын ичинде райондук ички иштер бөлүмүнүн башчысы жараат алат.
Азимжан Аскаров өзүнө коюлган айыптоолорду мойнуна алган жок.
"Өч алуу соту"
25 жылдан бери кыйноолорго каршы күрөшүп, акыйкатсыздык менен кармашып келген ардагер активист кандайча өтө оор кылмыштар боюнча соттолуп кетти?
Анын кесиптештери муну Аскаровдун укук коргоочулук ишмердүүлүгүнө байланыштырышат жана анын ак же кара экендигин акыйкат сот аныкташы керек деп эсептешет.
Бирок сот процессинде адвокаттар менен айыпталуучуларга кол салуулар болгон, байкоочуларга да айбат көрсөтүлүп, айыпталуучу тараптын жакындары жана күбөлөрү сотко таптакыр катыша алган эмес.
Ошону менен ачык процесстер жапа тарткан тараптын гана катышуусу менен, демек иш жүзүндө жабык өткөн. Ушуга байланыштуу Эл аралык укук коргоочу Хьюман Райтс Вотч уюму сот ишин «өч алуунун жеңиши» деп мүнөздөгөн. Ал эми өз алдынча иликтөө жүргүзгөн Акыйкатчы Турсунбек Акун аны «саясий процесс» катары баалаган.
Мындан тышкары, Жалал-Абатта абакта жатканда Азимжан Аскаров уруп-сабалган, бирок баштапкы сот ишинде бул жагдай эске алынган эмес.
Укук коргоочу Назгүл Турдубекованы угалы:
- Денеси, бөйрөк жактары бүт көгала. Адвокаттар, укук коргоочулар сүрөткө тартып келген. Кыйноого дуушар болгону бул факт.
Кыргызстанда акыйкаттык системасында жогоруда айтылган одоно калпыстыктарга кандайча жол берилди? Турдубекованын айтымында, бүгүн өлкөдө түштүктөгү жергиликтүү тартип коргоо органдары менен борбордук өкмөттүн ортосундагы вертикаль бузулган. Бул Азимжан Аскаровду коргоого келгенде да айгине болду.
Назгүл Турдубекова:
- Аскаровдун адвокаты Нурбек Токтакунов баш прокуратуранын документтери менен барат. Анын Аскаровду көргөнгө укугу бар болчу, бирок жергиликтүү прокуратура менен тартип коргоо органдары аны киргизбей коюшкан. Канча жүрдү?! Макул деп коюп, кетип калышат. Кийин гана канча чуркап жүрүп, киргенге уруксат алды. Киргенден кийин да, адвокат Аскаров менен эркин сүйлөшө алган жок.
Кыргызстандын Жогорку Соту Азимжан Аскаровдун көзөмөл арызын өткөн айда карап баштады. Байкоочулар Жалал-Абаттагы соттор карабай койгон жагдайларга байланышкан документтерди Жогорку Сот кароого алгандыгын жылыш катары баалашууда. Ошол эле убакта сот процессинин акыйкаттыгына шек келтирген айрым жагдайлар кала берип жаткандыгы айтылууда. Бул жаатта Кошмо Штаттарынын элчилиги да жакында атайын билдирүү таркатты.
Баатырдын жесири
8-февралга белгиленген угууларга Базар-Коргондо өлтүрүлгөн милициянын капитаны Мыктыбек Сулаймановдун жесири чакырылган, бирок Чынара Бечелова "Азаттыкка" жаш балдары менен Бишкекке улам кайра бара албай тургандыгын билдирди. Ал күйөөсү өлгөндөн бери бир катар материалдык жардам алгандыгын бышыктады:
- Балдарыбызга жөлөк-пул, пенсия чыгарып берди, компенсациясын алдык. Күйөөм милицияда иштегендиги үчүн кызмат маалында өлсө, 20 жылдык айлыгын чыгарып берет экен. 590 миң сом алдык.
Бечелова Аскаровдун жана аны менен кошо кесилген жети кишинин мүлкү конфискациялангандан кийин бериле турган акчаны али ала алектигин, ал боюнча тийешелүү арыздарды тапшырганын кошумчалады.
Ошол эле убакта Бечелова Жогорку Сот Азимжан Аскаровду актап жибериши мүмкүн деп чочулап жаткандыгын жашырган жок. Ал ошондой эле күйөөсүнүн өлүмүнө ичи ачыгандыктан өзү жана жакындары райондук соттун жүрүшүндө айыпталуучуларга жана анын адвокаттарына ыдык көрсөткөнүн кыйыр болсо да мойнуна алды:
Чынара Бечелова: Ал (күйөөмдү өлтүрүүгө) катышкан. Күйөөм менен кошо 15 милиция кызматкери барган. Ошолор көргөн - Аскаров буйрук берген экен.
"Азаттык:" Аскаров бул окуя болгон кезде үйдө уктап жаткан экен го?
Чынара Бечелова: (Ошол жерде) болгон, милийсалар айтып жатпайбы. Ал тургай, машина менен жүргөн. Анын жанындагы жети адам (ред. Аскаров менен кошо соттолуп жаткандар) да Аскаров да болгон деп айтып жатышат. Бул окуя болгондо, Аскаров дароо (укук коргоочу) Азиза Абдрасуловага телефон чалып, ушундай болуп атат, жапа тарткандар бар деп айтыптыр.
"Азаттык:" Абдрасуловага чалып, милицияны өлтүргөнү жатабыз деп айтыптырбы?
Чынара Бечелова: Өлтүргөнгө буйрук бериптир.
"Азаттык:" Райондук соттун жүрүшүндө, Аскаровдун күбөлөрүн жолотушкан жок, адвокаттарын жулмалап, коркутушту. Ушундай шартта акыйкаттык болот деп ойлойсузбу?
Чынара Бечелова: Аскаровдун аялы Өзбекстанга качып кетиптир, баары бир аялы күбө боло албайт экен. Башка эч ким Аскаров бул кезде үйдө болчу деп күбө болгон жок.
"Азаттык:" Күбөлөр коркконунан келген эмес, муну билесиз да?
Чынара Бечелова: Кимден коркот? Ал жерде эч ким коркуткан жок. Болгону, адвокаттар акчаны алып алышып, көрбөгөн нерсени деле көргөн кылып сүйлөй берсе, (күйөөмдү) ушунча кыйнап өлтүргөндөн кийин, отуруп алып, жиниң келип, сүйлөйт экенсиң, баягыларгачы (айыпталгандарга). Далилдери менен келип атат, күбөлөр турат, 15 милиционер.
"Азаттык:" Чынара, ошол турган милиционерлердин мурдагы кесиптештери түрмөдө аялды зордуктап, ал аял түрмөдө төрөгөн. Аскаров ушундай кишилерди куткарып келген. Бул тууралуу билесизби?
Чынара Бечелова: Андай болгон эмес... Эми, Аскаровчу, дайыма кичине тополоң болгондо эле чуу салып, бир кыргыз менен бир өзбек жөнөкөй эле урушуп кетсе деле, «бул эмне, улуттук коогалаңга чакырыкпы?» депчи. Ошого окшогон нерселерди кылып жүргөн адам.
Маркум Мыктыбек Сулаймановго сентябрда Эл баатыры наамын берүү сунушталган. Жалал-Абадда ага эстелик тургузулду.
«Кылым шамы» уюмунун маалыматы боюнча, Сулаймановдун өлүмүнөн кийинки тополоңдо Базар-Коргон айлында 13 өзбек өлтүрүлгөн, 45 чактысы жараат алган, 205 үй өрттөлгөн. Бул иштер боюнча бир да сот процесси боло элек.
Атагы алыска кетти
Бишкектеги сотко бир катар өлкөлөрдүн элчилери жакындан көз салышууда. Белгилүү эл аралык уюмдардын бири Азимжан Аскаровго саясий айыпкер катары сыйлык тапшырууну пландап жаткандыгы айтылууда.
Дүйнөдө өмүрүнө коркунуч келген 10 укук коргоочунун катарында Азимжан Аскаровду коргоо өнөктүгүнө жакында Фронтлайн эл аралык укук кору кошулду (сүрөттө). Бул кара тизмеде Кыргызстандан тышкары Кытай, Орусия (Наталя Эстемирова), Гондурас, Иран, Батыш Сахара, Бурунди, Колумбия, Конго бар.
Ал эми океандын ар жагында Аскаровдун жардамы менен үй-бүлөсүн качырган өзбекстандык журналист Гафуржан Юлдашев анын тагдырына кабатырланып отурган чак:
- Ал кийин кызымды күйөө балам менен кошо Канадага алып кетүүгө да жардам берди, андан бери (дагы) эки неберелүү болдум. Мен ошондо Азимжанды Торонтого чакыргам. Келем деген... Бирок Ал жыланга да кол көтөрө турган киши эмес. Анын үстүнө, кыргыз эли, Азизалар (укук коргоочу Азиза Абдрасулова) бизге көп жардам берди. Мен Бишкекте эки жылдай жашап калбадымбы. Кетээрде белекке сүрөт, камчы беришкен, экөө тең азыр да мына үйдө илинип турат.
СОҢУ
Азимжан Аскаров боюнча соңку маекти бул жерден окуңуз.
