Өткен демалыста Стамбұлда қала әкімінің қамауға алынуына қарсы наразылыққа жүздеген мың адам шықты. Абақтыға жабылған Екрем Имамоглу 2028 жылғы президент сайлауында елдің қазіргі басшысы Режеп Тайып Ердоғанның басты бәсекелесі саналады. Имамоглуды президенттікке кандидат ретінде ұсынған Халықтық-республикалық партия қала әкімі саяси астармен қудаланып отыр деп, жақтастарын шеруге шақырды. Түркияда тұратын Орталық Азия тумалары бұл наразылық туралы не дейді?

"ЖҰРТ БЕЙЖАЙ БОЛМАҒАНЫ КЕРЕМЕТ"

Полиция 53 жастағы Екрем Имамогулыны ұстап әкеткен бойда Түркияның ең ірі қаласы Стамбұлда жағдай қиындай түсті дейді Карина Шайх-Закарина. Осы елде былтырдан бері тұратын Қазақстан тумасы кафеде отырғанда адамдардың оқиғаны қатты талқылап жатқанын естідім дейді. Оппозициядағы Халықтық-республикалық партиядан ұсынылған саясаткер, Стамбұл мэрі билік басында отырғанына 20 жылдан асқан Түркия президенті, 71 жастағы Режеп Тайып Ердоғанның басты бәсекелесі ретінде белгілі.

– Әуелі наразылық Түркияның беделді университеттерінде және Халықтық-республикалық партия ғимаратының алдында өтті. Не болып жатқанын көру үшін 21 наурыз күні түстен кейін оқиға орнына бардым, – деді журналист кәсібін меңгерген Карина Шайх-Закарина. – Стамбұл әкімдігі орналасқан, митинг өтіп жатқан Saraçhane паркіне жету оңай болмады. Көптеген көшені жауып тастаған, автобустар бағытын өзгерткен, бірақ мен трамваймен жетіп алдым. [Трамвайда] наразылыққа бара жатқан жастарды көрдім. Лық толы вагонда олар "Құқық, заң және әділдік!" деп ұрандатты.

Елге танымал әкімге "жемқорлық жасады" және "террор ұйымына септесті" деген айып тағылды. Жақтастары болса, Имамоглу саяси астармен қудалауға ұшырап отыр, билік оны сайлауға қатыстырғысы келмейді дейді. Сайлау 2028 жылға белгіленген, бірақ науқан мерзімінен бұрын өтеді деп қауіптенетіндер бар.

Саясаткер қамауға алынардың алдында ғана Стамбұл университеті оның дипломының күшін жойған. Ал заң бойынша, Түркия президенттігіне кандидаттың жоғарғы білімі болуы шарт.

– Трамвайдан шерушілермен бірге шығып, соларды бақылайын деп еріп жүрдім. Олар Стамбұл университетінде Имамоглу дипломының күшін жойған кампусқа жол тартты. Ол жерге қаланың беделді университеттерінің көптеген студент жиналып қалыпты, – деді Қазақстан азаматы. – Ұран жазылған плакаттар болды. Жолда түрік жастарымен әңгіме өрбіттім. Көшеге не үшін шыққанын сұрадым. Жастар өз болашағына алаңдайтынын, Имамоглу дипломының күшін жою олардың да құқығын бұзатынын, кепілдіктен айыратынын айтты. Олардың сөзінше, саясаткердің ұсталуы демократия мен еркіндікке қол сұққанмен тең.

ЖОО ғимараты алдындағы наразылықтан соң, студенттер қала әкімдігіне қарай жүрді деді Карина. Ол жаққа мэрдің жақтастары онсыз да жиналып қалған. Имамоглу қала мэрі қызметіне алты жыл бұрын келген. 2019 жылғы сайлауда ол билік басындағы Әділдік және даму партиясының (ӘДП) кандидатынан озып шыққан. Бірақ ел билігі дауыс бұрмаланды деп сайлау қорытындысының күшін жойды да, дауыс беруді қайта өткізді. Имамоглу тағы да айқын басымдықпен жеңіске жетті. Сөйтіп ол жақтастарына "Бәрі де жақсы болады" деді. Бұл оның ұран сөзіне айналып кетті.

2024 жылы Екрем Имамоглу Ердоған партиясының кандидатын тағы да жеңіп кетті.

– Түркия азаматы емеспін және мұнда тұрып жатқаныма жарты-ақ жыл болды. Сол себепті елдегі саясатқа баға бере алмаймын. Алайда кейінгі үш жылда Имамоглудың қызметін бақылап келемін. Оның халықпен коммуникациясы қатты ұнады. Сол күні муниципалитетте ту мен плакат ұстаған адамдар Имамоглудың "Жалғыз жүріп тірі шықпаймыз: не бәріміз бірге, не ешкім де" және "Бәрі де жақсы болады" деген сөздерін ұрандатты, – деді Қазақстан азаматы 21 наурыз күні өзі көрген жайттарды баяндап. – Мұнда жастар да, қарттар да болды. Ауызашар уақыты таяғанда муниципалитет жанында су мен тамақ таратты. Ал Рим акведугі маңайында үлкен полиция легі құрылды. Түнге қарай олар наразылармен қақтығысты. Олар барлық жерде жүрді. Форма киген мұншалық көп адамды көптен бері көрмегем.

Шерудің алғашқы күндері полиция наразыларды тарату үшін су шашты, көзді ашытатын газ қолданды. Кейінгі деректерге қарағанда, наразылық басталғалы екі мыңға тарта адам ұсталған.

Олардың арасында журналистер де болған. Бірақ кейін оларды заңсыз жиынға қатысты деп тауып, артынан босатқан. 20 наурыз күні елден британиялық Би-би-си медиакорпорациясының журналисі қуылды. Билік депортацияланған журналист "қоғамдық тәртіпке қауіп төндірді" деді.

– Қорқыныш болған жоқ, журналистің кәсіби қызығушылығы болды. Кейін оқулықтарға кіруі мүмкін тарихи оқиғалардың куәсі болғым келді. Түркия – бізге жақын ел. Сол себепті мен оның жастарын, қарттарын, үнсіз қалмаған барлық адамын мақтан тұтамын. Адамдар алда не болатынына бейжай қарамайды. Бұл дегеніңіз керемет, – деді Карина.

Түркияда тұратын қазақстандық студент (аты-жөнін жасыруды сұрады) оппозиция үндеуі қолдау тауып жатқаны елдегі экономикалық жағдайдың нашарлағанынан деп есептейді. Елде инфляция деңгейі жоғары. Turkstat статистика институтының дерегінше, 2024 жылы инфляция 42 пайыз шамасында болған, ал оның алдында 64 пайыздан асқан. Ұлттық валюта қатты құнсызданып жатыр.

– 2017 жылы бір лира 100 теңге тұрса, қазір 14 теңгеге де жетпейді. Елде жұмыссыздық деңгейі жоғары, кедейшілік күшейіп жатыр. Мұның бәрі егде жастағыларға, олардың көңіл-күйіне әсер етіп жатыр. Мұндай жағдай митингіге дейін-ақ болған, – деді қазақстандық студент.

Бірақ оның ойынша, түркиялықтар түгел оппозицияшыл деуге келмейді, билік партиясының да қолдаушылары бар.

– Осы оқиғалар туралы хабарды интернеттен бақыласаңыз, бүкілхалықтық наразылық болып жатқандай әсер қалдырады. Бірақ шындығында олай емес, – деді Қазақстаннан барып оқып жатқан студент. – Стамбұлда 15 миллионнан астам адам тұрады, митингіге жүздеген мың адам шығып жатыр. Яғни бұл – оппозициялық партияның өз жақтастары деңгейіндегі митингілері.

Қазақстандық студент Түркияның шағын қаласында білім алып жатыр. Оның айтуынша, Түркияда бейбіт жиын мәдениеті қалыптасқан.

– Бізде Қаңтар кезінде халық көшеге шықты. Бірақ бізде наразылық мәдениеті төмен: витриналарды қиратып, дүкендерді тонады. Түркияда студент қыз митингіде "Қоғамдық келісім" деген кітапты ұстап тұрғанын фотодан көрдім. Бұл жоғары наразылық мәдениетінің белгісі емес пе? – деді қазақстандық студент. – Түркия халқы романтикаға жақын. Біз постколониалды, (түрлі зұлматтан) аман қалған ұрпақпыз. Ал олар адам құндылығына басқаша қарайды, басқаша коммуникация құрады: бір-біріне үлкен ынта қояды. Бізде митингіге шыққандарды автозакқа тықса, мұнда көшеге саспай шыға береді. Иә, арандату болып тұрады, ондайда полиция көзді ашытатын газ қолданады. Бірақ басып-жаншу деген жоқ.

"ЕСКІ ГВАРДИЯ КЕТКІСІ КЕЛМЕЙДІ"

Түркияның шағын қаласында тұратын, қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін түркімен блогері Довлет (қауіпсіздігі үшін аты-жөнін толық жазбауды сұрады) елдегі наразылықты мұқият бақылап отыр. Ол шерулердің ауқымына таңдана қарайды: акциялар Анкара мен Стамбұл секілді ірі қалаларда ғана емес, шағын қалаларда да өтіп жатыр дейді. Оның айтуынша, жергілікті жұрт саяси оқиғаларды белсене талқылайды, өз ойын еркін білдіреді. Довлет мұны әлемнің ең жабық, ең репрессияшыл елдерінің бірі саналатын Түркіменстанмен салыстырады.

– Мен тұратын қалада да Имамоглуды қолдайтын акциялар өтіп жатыр. Жұрт көшеге шығып, наразылығын білдіріп жатыр, – деді Довлет. – Мұның бәрі ескі гвардия кеткісі келмегеннен болып тұр. Қарсыластарынан қорқады. Алдын ала отырғызады, қорқытады, адалдық талап етеді.

Блогердің сөзінше, Түркияда жүрген түркімендердің көбі саясаттан бойын аулақ ұстауға тырысады: олар наразылық туралы пікір білдірмейді, қандай да бір тарапты жақтап сөйлемейді. Өйткені еңбек мигранттары күнкөріс қамымен жүріп, өздерін құқықтық тұрғыда әлжуаз сезінеді деді ол.

Ресми дерек бойынша, Түркияда 200 мыңнан астам түркімен азаматы тұрады. Іс жүзінде олардың саны бұдан көп болуы мүмкін, себебі заңсыз жүргендері де бар. Олар Түркіменстаннан Түркияға ақша табамын деп барып, сонда бірталай жылға қалып қояды. Олардың құжат мерзімі өтіп кеткен. Құжат жаңартам деп еліне оралса қайтып шыға алмай қалуы ықтимал. Мұндай жағдайда түркімен халқының наразылық жайлы көзқарасы қандай деп сұраудың мәні жоқ дейді ол.

– Түркияда тұратын түркімендердің 80 пайызы заңсыз жүргендер. Олардың паспорты ескірген, 15-20 пайызына бұл мүлдем қызық емес. Біз араласып тұрамыз, бірақ бұл жөнінде сөйлеспейміз. Өйткені түрік билігі түркімен өкіметімен тығыз жұмыс істейді. Біздің белсенділерді депортациялаған жағдайлар болды. Өз чаттарымызда біз үшін өзекті деген паспорт, тұрғын үй, жұмыс секілді тақырыптарды әңгіме қыламыз, – деді Довлет.

Блогердің айтуынша, түркімендер түрік лирасының девальвациясы мен жоғары инфляцияға қарамастан, еліне оралуға асығар емес.

– Мұнда бәрі қымбат, бірақ соның өзінде Түркіменстандағыдан жақсы. Ол жақта айына 100 доллар табарсыз. Түркияда үй ақысы, азық‑түлік ақысынан бөлек 300-500 доллар табуға болады. Күтуші, үй қызметшісі болып жұмыс істейтін әйелдер үйіне мың долларға дейін жібере алады. Түркіменстанға неге қайтқысы жоқ? Ол жаққа барса, кері шыға алмайды, ал онда кедейлік жайлаған. Балаңа киім әперу, қарнын тойғызу қиынға айналады, – деді Довлет. – Мұнда тұратындардың арасында 15 жылдап отбасын көрмегендер бар. Бұл шынымен – ауыр жағдай.

Стамбұлда үшінші жыл тұрып жатқан өзбекстандық журналист Камилла Абдуллаева (аты-жөні өз өтініші бойынша өзгертіліп берілді) Өзбекстаннан келген еңбек мигранттары да заң алдында әлсіз саналатын топқа жататынын айтады. Базарда, тоқыма өндірісінде, дәмханаларда жұмыс істейтіндерінің көбінде ықтиярхат немесе жұмыс істеуге рұқсат қағазы жоқ дейді ол.

– Олар көп адам шоғырланған жерге, наразылық жиі өтетін қала орталығына бармауға тырысады, – деді Абдуллаева. – Өзбекстанның Стамбұлдағы бас консулдығы отандастарға митингіге немесе шеруге қатысудың салдары жайлы ылғи ескертіп отырады. Бірақ өзбектер онсыз да мұндай шараларды айналып өтіп, полиция көзіне түспеуге тырысады. Өзбекстандықтардың бұл тобы Өзбекстанның өзінде тұратын адамдар секілді саясаттан толықтай алыс. Олардың Түркиядағы жалғыз мақсаты – ақша тауып, елге жіберу; (үй салуға, балаларды үйлендіруге қажет) ақша жинап, елге қайту. Әңгімелесу кезінде олар ешқашан саясатты қозғамайды. Өзбекстандағы жағдай туралы сұраққа: "Бастысы елде соғыс болмасын, тыныштық болсын" деп жауап береді.

Журналистің айтуынша, Түркиядағы өзбек блогерлері бұрын өз еліндегі жағдай туралы еркін сөйлеп, Түркиядағы ахуалмен салыстырып жүрсе, қазір үні басылып қалған.

– Менде бар ақпаратқа қарағанда, Ташкенттен Анкараға Түркияда тұратын оппозицияшыл өзбекстандықтардың (журналистер, белсенділер, блогерлер) тізімі жіберілген. Кейбірін іздеп барған, Өзбекстандағы режимді сынамауды "сұраған". Өзбекстандағы жағдайдан хабар таратқан блогерді Стамбұлдан депортациялады. Ал ол Түркияда заңды жүрген. Сол себепті өзбекстандықтардың осы тобының өзі Түркиядағы саяси жағдай туралы үнсіз отыр, – деді Камилла Абдуллаева.

Оның сөзінше, түріктердің өзі Имамоглудың қамалуы жөнінде сөйлесуден қорықпайды. Елде экономикалық ахуал нашарлаған тұста саясиланғандар көбейген.

– Бүкіл жерде жұрттың бәрі саясат туралы сөйлейді, – деді Абдуллаева. – Адамдардың еңсесі түскен, ашулы. Барлық баға тоқтаусыз өсіп жатқанына, төмен жалақы мен жемқорлыққа наразы. 2025 жылдың басынан бері Түркиядағы ең төменгі жалақы – 22 мың лир (590 доллар). Түркияның ірі қалаларында көбі үйді жалға алып өмір сүреді. Үш бөлмелі пәтердің ақысы орташа есеппен 18-20 мың лир (480-535 доллар), күн суық кезде коммуналды қызмет ақысы 3000-3500 лирге (80-100 доллар) таяп қалады. Бұдан өзге бір ай бойы тамақ ішу керек. Демек, адам 22 мың лир жалақы алса, ол түгелдей пәтерақы мен коммуналды қызметке кетіп, тамаққа ақша қалмай қалады. Тірі қалу үшін бір отбасыдан кемі екі адам жұмыс істеу керек болады.

ТҮРКИЯДА БҰДАН КЕЙІН НЕ БОЛМАҚ?

29 наурыз күні Стамбұлда Екрем Имамоглуды қолдау митингісі өтіп, жүздеген мың адам жиналған соң, оппозиция енді апта сайын демалыс күндері наразылық өтіп тұрады деп мәлімдеді.

"Бұл басы ғана" деп жазды Халықтық-республикалық партияның лидері Өзгүр Өзел Имамоглуды қолдауға арналған ауқымды шеруден соң X платформасында.

Оппозиция мен оның жақтастары Имамоглудың және онымен қамауға алынғандардың ісінде саяси астар бар деп біледі. Ал Түркия билігі қамаудың артында Ердоған тұр дегендерге қатты шүйлігіп отыр. Анкара елде сот билігі тәуелсіз, саяси астармен қудалау жоқ деп мәлімдеді.

Былтырғы сайлауда жеңіске жеткен соң, енді Имамоглудың саясаттағы мансабы күшейеді деген болжамдар айтылып, оның өмірін Ердоғанмен салыстырғандар болған. Елдің қазіргі басшысы да кезінде Стамбұл мэрі болған.

Ердоған президент қызметін 2014 жылдан бері атқарып келеді. Конституция бойынша, ол 2028 жылы мерзімі аяқталған соң, бұл лауазымға қайта сайлана алмайды. Бірақ оның сыншылары Ердоған Конституцияны өзгертіп, сайлауға қайта түсуі әбден мүмкін дейді.