Қазақстанда кейінгі жылдары қазақша сөйлеуді, қазақ тілінде қызмет көрсетуді талап етушілер қатары артып келе жатқандай әсер қалдырады. Қайсыбір адамның осы мәселе жөнінде оғаш айтылған сөзі, түрлі мекемелердің қазақ тілінде қызмет көрсетуден бас тартуы үлкен дауға ұласып, оларды "кәнсілдеп" жатады. Бірақ бұлардан бөлек жай ғана қазақ тілінде сөйлеуден гөрі таза қазақ тілінде талап ететін кәсіби мамандар, филологтар бар. Олар жиі айтылатын қателерді анықтап, дұрыс сөйлеуге үндеп келеді. Соның бірі – филолог Назгүл Қожабек.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Филология факультетінде білім алып, салыстырмалы әдебиеттанушы мамандығын меңгерген Назгүл Қожабек кәсіп жолын баспа ісінен бастап, бірталай жыл Internews ұйымында редактор, тренер қызметтерін атқарған. 2017 жылдан кейін ол "Ұлттық аударма бюросының" редакторы болып, осы бюро қолға алған "100 оқулық" жобасына қатысқан. Бұдан соң Steppe & World баспа үйіне барып, көркем әдебиет аудармаларын өңдеген. Жақында қазақстандық онлайн-кинотеатрдың шеф-редакторы атанды.
Назгүл әлеуметтік желіде өте белсенді. Ол қазақ тілінде жиі кететін қателерді көрсетіп, оларды дұрыс қолданудың жолын үйретіп отырады. Кейде тіпті мемлекеттік тіл институттарының жұмысын, саясатын сынайды, ол жақтағы филологтармен сөз таластырады.
Алматыда туып-өскен Назгүл бала кезден әдебиетке құмар болғанын айтады.
"Орыс тілін өте жақсы білемін. Кей орыстардан артық білемін. Соның арқасында аудармада қазақ тілінің конструкциясындағы орыс тілінің ықпалын тез сеземін", – дейді өзі.
Сөйтіп ол 2020 жылғы наурызда "Калькасыз қазақ тілі" Telegram-арнасын ашып, орыс тілінен өңделмей енген тіркестерді талдауға көшкен.
"Сондай нәрсе керек екенін көптен сезіп жүргенмін. Әсіресе "100 оқулық" жобасында жұмыс істеп жүргенде үлкен-үлкен мәтіндер қолымнан өтіп, жұрттың бәріне ортақ қателер барын байқадым. Оны әркімге барып, "мынау дұрыс емес" деп айтып жүрсең, сүйкімсіз жағдай болады. Сондықтан үлкен ресурс болуы керек деп ойладым", – дейді филолог.
Назгүлдің ең көп айтатыны – көмектес септігінің орынсыз қолданылуы. Мәселен, желідегі жұрттың көбі орыстың "поделиться новостью" дегенін "жаңалықпен бөлісу" деп аударады. Дұрысы – "жаңалықты бөлісу". "Поделиться хлебом" болса, "наныңмен бөлісу" емес "наныңнан үзіп бер, бөліп бер" болуы керек, "чай с молоком" сөзі "сүтпен шай" емес, "сүтті шай, сүт қатқан шай" болуы керек дейді ол.
"ҚАЗАҚША КОНТЕНТ САПАСЫЗ ДЕГЕН СТЕРЕОТИП БАР"
– Дәмханаларға барғанда сізден "Вам с собой или здесь?" деп сұрайды. Қазақ тілінде сөйлейтіндердің көбі "с собой" деп жатады. Қазақша баламасы қандай болуы керек?
– Ол жерде сізге "Осында ма, әлде өзіңізбен бе?" дейді. "Осында отырып ішесіз бе, алып кетесіз бе?" болуы керек. Осы құрылымды жаттап алса болды.
Тіл деген - динамикалық құбылыс, басқа тілдердің ықпалы болады, соған бейімделеді деп айтып жатады. Бірақ бейімделгенде туыстас, бір топқа жататын, грамматикасы ұқсас тілдердің ықпалына бейімделуі мүмкін. Ал біз үш қайнаса сорпасы қосылмайтын орыс тіліне бейімделіп отырмыз. Ол – мүлде басқа тіл. Оның грамматика жүйесі, синтаксис жүйесі, стилистикалық жүйесі бөлек.
– Филологтар тіл тазалығына үндеп, көп мәселені қозғайды ғой. Алайда қарапайым мамандар үшін оның бәрін қағып алу оңай емес. Бірақ осындайда салалық нұсқаулар шықса, тиімдірек болар ма еді. Мысалы, дәмханадағы даяшы білуі керек "200 сөз", шаштараз білуі керек "100 сөз" деген сияқты топтама болса, даяшы мен шаштараздың қазақшасы тезірек жақсармай ма?
– Неге жасамасқа? Соны жасау керек.
– Кім жасауы керек?
– Бізде кемі үш мемлекеттік, болмаса квазимемлекеттік мекеме бар. Олар: ғылыми зерттеулермен айналысатын Тіл білімі институты, "Тіл-Қазына" ғылыми-практикалық орталығы және Тіл комитеті. Қадағалау, өзгеріс енгізу секілді ресми дүниелер осы кісілерден шығуы керек.
"Бай айтқанды құл да айтады, аузының дуасы жоқ" дегендей, сол нәрселердің бәрін мен де істей аламын, бірақ оны ресми бекітпесе, ол міндетті болмайды. Оның бәрі негізінде өте жүйелі түрде жүруге тиісті нәрсе ғой. Жаңа сөз шықты ма, ол алдымен баспасөзде таралуы керек, одан кейін мектеп оқулықтарына, жоғары оқу орындарының бағдарламасына енуі керек. Сөйтіп ол кәдімгі қоғамға кіреді. Ал енді жай ғана брошюра шығарып, "осыны қолданыңдар" деу өтпейді.
– Қазақ тіліндегі тағы бір мәселе – кірме сөздер. Совет Одағы кезінде қазақ тілін алалағаны бар, бастан өткен түрлі қайғылы жайттар бар – осының салдары болса керек, елде шетелдің жаңа сөздерін кірме сөз ретінде бейімдеуге қарсылық бар сияқты. Кейде реті келсін, келмесін қазақша баламасын шығарып жатады. Ал орыс тілінде халықаралық ұғымдарды оп-оңай бейімдеп алатынын көріп отырмыз. Осы жөнінде ұстанымыңыз қандай?
– Кірме сөз өніммен немесе контентпен бірге кіреді. Өнім және контент кіріп жатқан кезде кіріп үлгерген кірме сөз сол кезде қабылданады. Ал егер контент бізге кеш келсе немесе сол кірме сөз белгілеп отырған өнім бізге кеш жетсе, оны одан кейін өз тілімізге бейімдеп, оған басқа ат қоямын деу бос әуре болады. Сондықтан біз өзіміз өнім тудырмағаннан кейін, бүкіл дүниежүзіне таралатын өнертабысты өзіміз жасамағаннан кейін, контент тудырып бүкіл жұртқа таратпағаннан кейін, сол контентпен бірге кіретін сөздерді сол күйінде аламыз. Кірме сөз деген сондай болады.
Кірме сөзден тазартайық деп бәрін қазақшалай бергеннен пайда болмайды. Яғни біздің тұрмыс-салтымызда, атам заманнан бері болмаған нәрселердің атауын сол затты шығарған адам қалай деп қойса, солай деп аламыз. Қазіргі жаһандану заманында бәрін қазақшалаймын деу бекер.
– Бірақ мұнымен шынымен де институттар айналысуы керек сияқты, өйткені тілге шорқақ адам қажет болса да, қажет болмаса да шетел сөздерін қолдана береді. Әсіресе шетелде білім алып келгендер қазақ тілі қатаймай жатып өзге тілде білім алғаннан кейін күрделі ой айтқысы келгенде ағылшын немесе орыс тілі бірінші ауызға оралады. Осы ретте мемлекеттік тіл институттары осы міндетті дұрыс атқарып отыр ма? Уақтылы атқарып жүр ме?
– Үлгермей жатыр. Өйткені қазіргі ақпараттың таралуы, өнімдердің шығуы жылдам. Ал енді уақтылы интеграциялай қояйын десең, жұрттың бәрі қабылдаған, жұрттың бәрі келісетін дұрыс терминологиямыз әлі жоқ. Мысалы, телекоммуникацияда терминология жоқ. Айталық, айфондар келеді, оның интерфейсін аударуда әлі күнге дейін проблемалар бар. Бірақ айфондар немесе смартфондар шыққалы қай заман. Андройдтар қазақша интерфейс кіргізді. Бірақ неге әлі күнге дейін жұрттың көбі орысша қолданады? Өйткені ішіндегі бір-екі қатесін көреді де, "ой, қойшы, түсініксіз" дейді. Сенім жоқ.
Егер біз жұртшылық бәрін тұтас қазақша қолдансын десек, онда бәрі сенімді болуы керек. Әлі күнге дейін банктердің [мобильді] қосымшасын адамдар қазақша қолданбайды. Неге? Өйткені сенім жоқ. Банкоматтарды қазақша қолданбайды. Тағы да сол, сенім жоқ. Бұрынғыдан қалған "қайбір жетістірді дейсің", бәрібір қате болады" деген стереотип бар. Қайбір кездері асығыстық болды, қайбір кездері шалағайлық болды, соның кесірінен жұрт санасында "қазақшаның бәрі қате" деген стереотип қалыптасып қалған. Енді біреуді банкоматты қазақша қолдануға көндіру өте қиын. Өткенде жүз адам отырды залда, "банкоматты қазақша нешеуіңіз қолданасыз?" десем, үш-төрт қана адам қол көтерді. "Неге?" десем, "қате-қате ғой бәрі" дейді. Жұрт банктердің қосымшаларын қолданудан қорқады. Түсінбей қаламын деп ойлайды.
Өзім де банктің қолданбасын аударып жүрген адаммын ғой, ол жерде біздің құқығымызды байлап отырған бір нәрсе бар. Банк болғаннан кейін біз ол жердегі терминологияны салық кодексіне бейімдейміз. Мысалы, бір банктің жеке кәсіпкерлерге арналған қосымшасын аудардық, бәрін қазақшаладық. Бірақ кәсіпкерлер сол бойынша декларация тапсырып, қызметін қазақша қолданбада жүргізіп отырғанына күмәнім бар. Өйткені жұртта қазақшасының бірдеңесі дұрыс емес деген сенім бар. Сөйтеді де орысшасын қолдана берейікші дейді.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН АТАУЛАР МӘСЕЛЕСІ
– Қазақ тіліндегі қысқартылған сөздердің мәселесі айтылып жүргеніне де көп болды. Бірақ әлі күнге дейін өзгеріс байқалмайды. Мысалы, халыққа қызмет көрсету орталығын ХҚКО дейді. Х, к, қ әріптерін қатар қоюға болмайды деген ереже жоқ па? Айтқанға қолайсыз ғой. Мысалы, Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттікті алайық. Орыс тіліне аударарда Қазақстанда қалыптасқан тәжірибені қолданса, онда ол МАГАТЭ емес МААЭ болар еді. Бірақ олар дауысты "а" қатар келгендіктен, алғашқы бір әрпін, екі әрпін алған. Сөйтіп ұтымды атау шыға келді, қазақ тілінде де солай қолданамыз. Әрине, қазақ тілінде ҰБТ, АҚШ секілді ұтымды аббревиатуралар да бар-ақ. Бірақ таза қазақ тілінде сөйлейтін ортаның өзі әлі күнге дейін КНБ, ЦОН дейді. Өйткені қазақшасы қолайсыз. Осыдан арылу қиын ба?
– Қысқарған сөздердің үлкен бір шарты бар. Аббревиатуралардың құрамында дауысты дыбыс болуы керек немесе артына дауысты дыбыс тіркеліп айтылатын дыбыс болуы керек. "Бэ" деген сияқты. Біздің қазақ тілінде әліппенің айтылуы орыс тіліндегідей емес қой. Мысалы, орысша "эм", "эн", "эр" дейді, қазақ тілінде "мы", "ны", "ры". Біз "эм" демейміз. Проблема сонда. Мысалы, Астанадағы Нәрікбаев университеті бар ғой. Олар "эм-эн-ю" (MNU университеті - ред.) деп айта салады. Біз өйтіп айта алмаймыз, біз "мы-ны-ю" дейміз. Қазақ тілінде дауыстардың айтылуы осындай.
– MANU деуге болмай ма?
– Болады, бірақ анау ағылшыншасы MNU ғой, сонымен кетеді ғой. Кім оны MANU деп жүреді? Ол үшін MANU деп көп айтылуы керек.
– Сосын мына дауыстылардың қатар келетіні бар. ҚазҰУ, ҚазҰАУ, ЕҰУ. Ешбір адам ЕҰУ деп айтпайды ғой.
– Иә, ҚазҰУ-ды біз әлі күнге дейін КазГУ дейміз. Аббревиатураның басты шарты ол тілге жеңіл болуы керек қой. Ал енді тілге жеңіл бола алмаса, кешіріңіз, онда ашып-ақ айта беріңдер. Мысалы маған MNU дегеннен Нәрікбаев университеті дей берген дұрыс.
– Дәл солай әл-Фараби университеті, Абай университеті деп айта беруге болады ғой.
– Қатты қысқартудың да қажеті жоқ. Сәтбаев университеті. Мысалы, КИМЭП-тің қазақша аббревиатурасын жасай алмайсың.
– ЦОН-ды "Қызмет орталығы" деп атап, оның халыққа қызмет көрсету орталығы екенін жарғысына-ақ жазуға болмай ма?
– Иә, болады. Мысалы, ҮААЖ бар ғой, оны жай ғана айналма жол дей сал, болды. Бір жерде "Үлкен Алматы айналма автомобиль жолы" деп жазып қой. Бірақ ел арасына "айналма жолдың ақысын төлеңіз" деп месседж жіберуге болады ғой. Сонда БАКАД-ты ығыстырып шығарар едік. Ал қазір ҮААЖ-дың шамасы келмей тұр. Жаңағы ХҚКО-ның да шамасы келмейді. Ал енді "Спеццон" қандай оңай, біз оны бардық та мамандандырылған ХҚКО дедік. Ал мамандандырылған деген сөз қате, ол арнаулы ХҚКО. Өйткені бір салаға ғана арналған, көлікке қызметке көрсету орталығы. Жолы көп.
Біздегі проблема – нейминг алдымен орысша жасалады ғой. Оған біраз уақыт жұмсайды, ал одан кейін оның қазақшасын жасау керек болған кезде оны жасауға уақыт жоқ. Ал егер біз сол неймингті алдымен қазақшадан бастасақ және біз қазақшасының бүкіл варианттарын көрсек, ол контексте қалай көріледі, қалай оқылады, қалай жазылады, дизайнға қалай келеді деп бәрін пысықтап алсақ, әңгіме басқаша болар еді.
– Бұл енді жаңағы сөз қоры деген күрделі мәселелердің қасында шешімі оңай проблема емес пе?
– Ол үшін соны шығарған адамдар өзі қателескенін мойындауы керек. Ол адам алдымен "кешіріңіздер, біз мынаны дұрыс істемеппіз" деп мойындауы керек. Кім мойындайды?
– Әйтпесе министрліктердің де атын ауыстырып жатыр.
– Бірақ бұл олардың өз қалауымен ғой.
ШЕТЕЛДІК КОНТЕНТ АТАУЫН ҚАЛАЙ ҚОЛДАНАМЫЗ?
– Журналистер фильм туралы жазарда аударма мәселесінде қиналады. Голливудтың фильмдерінің атауы орыс тіліне сөз ойнатып аударылады. Ол жақта енді индустрия ретінде қалыптасқан. Ал Қазақстанда журналистер оның қазақшалауда қиналады. Сөзбе-сөз аударайық па? Сөзбе-сөз аударсақ, кейде мәнін ашпайды. Орысша берсек, оқырман-көрерменіміз айыптайды. Қазақ тіліне кәсіби филологтар аудармағаннан кейін журналистердің аударғаны кейде ұтымды, кейде ұтымсыз болады. Мұндайда не істеу керек?
– Мен өзім кітап саласында қолданатын басты ережем: егер қандай да бір контент толық аударылып, қазақ тілінде айтылып жүрген болса, соның қазақ тіліндегі атауын қолданамыз. Егер контент қазақ тілінде шықпаған болса, кітап болсын, фильм болсын, ондай жерде өзінің түпнұсқа атауын жазасың да, жақша ішіне шамалап аудармасын жазасың, болды. Ешқашан түпнұсқа атауын көрсетпей қолдануға болмайды. Мысалы, бір кітаптың қазақшасы бар, мен оны мысал ретінде сол кітаптың қазақша атауын жазамын, өйткені оқырман қазақша атауымен тауып алады ол кітапты.
ДУБЛЯЖ VS ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ФИЛЬМ
– Қазір дубляж саласы қолға алынып жатқан секілді. Тіпті дубляж дегенде көп адамдар кинотеатрларда бүгін көрсетіліп жатқан Батыс фильмдерін айтады. Бірақ қазір киносайттар бұрын шыққан фильмдерді де қазақ тіліне аударып жатыр. Мұны оң өзгеріс деп қабылдауға бола ма?
– Иә, қазақша контентке сұраныс бар деген сөз. Көп талап етіп жатыр.
– Бірақ сөйте тұра сіз қазақ тілі мәселесінде дубляждалған фильм қазақстандық фильмнен артық деп санайсыз ғой?
– Голливудтің өздері қадағалап отырған дубляж.
– Бұған дейінгі подкастарыңызда осы мәселені қозғап, Қазақстанда түсірілген қазақ тіліндегі фильмдер орысша және ағылшынша сөздерді араластырып айтады да, дубляжда барлығы қазақ тілінде дедіңіз.
– Оларда 100 пайыз қазақша және олардың жұмыс процесі сәл ұзағырақ жүреді. Оларда ресурс көбірек болады, сапаны бақылау, қадағалау өте жоғары деңгейде. Сондықтан олардың қазақшасы біздегі шығып жатқан қазіргі көптеген фильмдерден артық. Қазақстандық фильмдерді күнделікті өмірге жақындатамыз дейді де, тым жақындатып жібереді.
МЕКТЕПТЕГІ ОҚУЛЫҚ САПАСЫ
Оқулық саласында шалағайлық көп.
– Қоғамда баласын орыс мектебіне бергендерді айыптап жатады. Бірақ жаңағы сіз айтқан жүйелі мәселелер мұнда да бар ғой.
– Ең қиыны сол оқулықтар болып тұр.
– Орыс тілі жүйеге қойылған тіл. Ол жердегі кітаптарды бала түсінбей жатса, әйтеуір әке-шеше түсінеді. Ал қазақ тіліндегі оқулықтарды түсіну кейде ата-ананың өзіне де ауыр тиіп жатады. Балаға көмектесейін десең, өте қиын. Оқулықта күрделі сөздердің үлесі көп. Бірінші сыныптағы баланың тілдік қорын есепке ала бермейтін сияқты. Сосын мынау Pirls және Pisa халықаралық бағалау емтихандары бар. Оқушыларды оған да дайындап жатыр. Сіздің стандартыңызбен қарасақ, емтиханның аударылған мәтіні сын көтермейді.
– Менің стандартым ғана емес, төменгі стандартпен қарасаң да сын көтермейді. Оқулық саласында шалағайлық көп.
– Енді осындай кезде ата-анаға "неге сен балаңды орыс мектебіне бердің?" деп ренжуге хақымыз бар ма?
– Хақымыз жоқ. Баласын орыс мектебіне беретіндерді айыптай алмаймын. Әрине, неге бұлай деп ішің ашиды, жүрегің ауырады. Бауырларым тістеніп алып балаларын қазақша оқытып жүр, мен тістеніп баламды қазақша оқытып жүрмін. Бірақ шын мәнінде оқулық сапасына қатты қарным ашады. Ол оқулықпен шынымен сапалы білім алып шығуға болады деп ойламаймын. Орта мектептердегі біздің балалардың таным деңгейі, білім деңгейі тек қана ҰБТ-ға дайындаумен шектеліп қалды. Балаң басқаша оқып шықсын десең, айына 60 мың теңге төлеп Айплюс-қа (қосымша дайындық орталығы – ред.) апар. Бәрін көріп жүрміз, бәрін түсінесің, айыптай алмайсың. Бірақ мәселенің жалғыз шешімі сол болып кеткеніне ішің ашиды.
Әрине, баласын орыс мектебіне берген ата-ана оқулық сапасын алға тартып, бетімізге баса салады. Бірақ шын мәнінде орыс мектебіне беруге баланың тілі орысша шыққаны себеп. Орысша сөйлеп қалған баланы қазақ мектебіне берсе, өзінің жаны қиналады. Оған біреудің уақыты жоқ, біреудің шамасы жоқ, енді біреуінің ниеті жоқ деген сияқты. Бұл жерде ол баласын орыс мектебіне оқулықтың сапасын көрмей тұрып апарып отыр ғой.
ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ ЖӘНЕ АУДАРМА
– ChatGPT, Gemini, Grok секілді жасанды интеллект (ЖИ) платформалары көптеген тіл мамандарына мүмкіндік сыйлаған сияқты. Екінші жағынан ертеңгі күні сапа жақсарса, аудармашылар қажет болмай қала ма деген де пікір бар. Бұл туралы не ойлайсыз?
– ЖИ аудармашылардың орнын басады, бірақ редакторлардың орнын баспайды. Біз қазір "машина жасаған мәтіннің редакторы" деген жаңа мамандықтың алдында тұрмыз. Бұл біздегі мамандықтар тізбесінде қазір де бар ғой деймін. "Редактор машинного перевода" деген болуы керек. Қазір қазақ тілінің тағдырын уысында ұстап отырғандар редакторлар болады.
Қазір "мен аудармашымын" деп тапсырысты алып, ChatGPT-ден, Google-ден өткізіп беретіндер көп. Бәрі машинаға аудартады, соны өңдеп береді. Енді сол өңдеу қабілетін олар редактор деңгейіне жеткізуі керек. Қазір редактор деген мамандық патша болуы керек.
