"Қазақстанның экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың саяси құрылымдағы және бизнестегі кейбір адамдары "жартылай транзит" аяқтап әрі билікке ықпалын күшейтіп жатқан Тоқаев жаққа өтті" деп санайды қазақстандық саясаттанушы Досым Сәтпаев. Тоқаевтың парламенттегі сөзінен кейін Азаттық сарапшымен сөйлесіп, елдегі өзгерістерді талқылады.
Азаттық: Парламенттегі жиында Тоқаев тағы да Қазақстанға қарсы қандай да бір "күштер" ұйымдастырған "террористік соғыс" туралы айтты. "Жау қатыгездікпен кез келген әрекетке баруға дайын екенін көрсетті" деді ол. Тоқаев сөзінде атамаған "жау" кім?
Досым Сатпаев: Біраз адам бұл мәлімдемеден нақтылық күтті. Тым болмаса адамдардың атын атайды деп ойлады. Қазір сахна сыртында әлдебір келіссөздер жүріп жатқан сияқты. Бәлкім, күдікке ілінгендермен келіссөз жүріп жатуы да мүмкін. Айтылмаған жайт көп. Олигархтар, қаржылық-шаруашылық топтар туралы сөздер айтылды. Жайтты білетіндер кімдер туралы сөз болғанын түсінді. Бір жағынан нақты есімдер аталмады.
Азаттық: Тоқаев өз сөзінде Назарбаев жайлы бір рет айтып, бірінші президенттің "арқасында" елде "өте табысты компаниялар мен халықаралық деңгейдегі бай адамдардың тобы пайда болды" деді. Бұл сөз нені білдіреді?
Досым Сәтпаев: Қазір Тоқаев Путиннің жолымен жүруге тырысып жатыр. Путин билікті берген Ельцинге не істеп еді? Ол Ельциннің олигархтарын өз жағына тартып, соққы жасай бастады. Кейін олигархтардың бір бөлігі түрмеге қамалды, бір бөлігі елден кетті, үшінші бөлігі Путин жаққа өтіп, соның командасына қосылды.
Қазақстанда да сондай болады деп ойлаймын. Бір кездері Назарбаевтың маңайында шоғырланған саяси және бизнес элита Тоқаевтың командасына қосылар. Бірінші президентке қызмет еткендердің көбі Тоқаевтың маңына барса айтарлықтай саяси өзгеріс болмайды. Экономикада өзгеріс болар, бірақ саяси сала өзгермей қалуы мүмкін. Тоқаев 30 жыл бойғы жүйені шынымен өзгерткісі келсе осы салада жұмысты күшейтуі керек.
Азаттық: Тоқаев экс-президенттің қызына тиесілі утилизация алымы компаниясының жұмысын тоқтатуды, Назарбаев отбасының мүдделері бар кедендегі "былықты" реттеуді тапсырды. Ол тау-кен және мұнай саласын да айтып қалды...
Досым Сәтпаев: Бұл бизнес-құрылымға бірінші президенттің қатысы бар. Елден сыртқа шығатын қаржыны тоқтату туралы мәлімдемесі де осы адамдарға қарата айтылса керек. Мұның бәрі кейінгі оқиғалардан соң басталып, [ҰҚК төрағасы] Кәрім Мәсімовтің ұсталуынан кейін жеделдеді.
Азаттық: Тоқаев "байлар байлығымен бөліссін" дегенді меңзеді. Енді байлардың тағдыры не болады? Меншікті қайтару яки элита арасында қаржыны қайта бөлісу жүріп жатыр ма?
Досым Сәтпаев: Меншікті қайтару Тоқаевқа тиімсіз. Ол жақсы инвестициялық климатты сақтауға мүдделі екенін айтты. Шетелдік инвесторлар меншікті қайтарудан қатты қорқады. Қазір инвестиция тарту жағынан елдің басты қарсыласы Өзбекстан екенін ұмытпау керек. Қазақстанда меншікті қайтару басталса, бұл елге ақша салғысы келетін инвесторларды үркітеді.
Меніңше, бұл жерде екі нұсқа бар: қарсылас деп санайтын олигархтарды қатты қысып, басқаларымен келіседі. Екінші нұсқа, оларды белсенді түрде қолданады.
Орталық Азияда мұндай әдіс қолданылды, яғни бұрынғы басшылармен жұмыс істегендердің капиталын алып алды. Қырғызстан президенті Садыр Жапаров қызық әдіс қолданды. Ол саяси және бизнес элитаның көбін Құмтөр алтын кеніші айналасындағы жемқорлық үшін айыптады. Кейбірін түрмеге отырғызды. Кейін олармен келіссөз жүргізіп, олар ақшаларын аударды да, босап шықты.
Олигархтармен жұмыс істеудің түрлі әдісі бар. Басқаларға сабақ болу үшін кейбіреуін қамап қояды, "ешкім жазасыз қалмайды" дегендей ишара танытады. Билікке мойынсұнатын, яғни Тоқаев айтқан жобаларға капиталын қосуға ниеті барларын қалдырады (ол бұл қор мемлекеттік болмайды, белгілі бір ресурстар есебінен өмір сүреді деді ғой). Меніңше дәл осы қорды олигарх топтар қаржыландырады, себебі оларды бұған мәжбүрлейді. Меніңше, бұл "Путиннің вариантына" келеді.
Азаттық: Өткен аптада Азаттыққа берген сұхбатыңызда Тоқаевты "жартылай президент" деп атап едіңіз. Енді ол туралы осылай айтуға келе ме?
Досым Сәтпаев: Қазір "жартылай транзиттің" аяқталғанын көріп отырмыз. Бұл дағдарыс Тоқаевқа билікті нығайтуға мүмкіндік берді, өткен жылдың соңында оның қолында мұндай билік болмаған. Былтыр оған "Нұр Отан" партиясы төрағасының орнын берді, ал биыл тағы бір маңызды қызмет – Қауіпсіздік кеңесі төрағасына басшылықты қолына алды. Назарбаев саясат сахнасынан кеткенде жартылай транзит дәуірі аяқталады деп бұрыннан айтып жүрміз. Бұл жағдай Тоқаевқа номенклатура ішінде және бүгінгі сөзі арқылы қоғам арасында позициясын нығайтуға мүмкіндік берді. Бүгінгі сөзінде әлеуметтік-экономикалық мәселеге ерекше көп назар аударылды.
Азаттық: Иә, Тоқаев әлеуметтік саясат туралы көп айтты. Үкіметке "халықтың табысын арттыру бағдарламасын әзірлеуге", инфляцияны ауыздықтап, жұмыссыздықты азайтуға тапсырма берді. Тәртіпсіздік елдегі теңсіздікті ашық көрсетті дегені популизмге ұқсап кетті…
Досым Сәтпаев: Әрине. Менің ойымша, бұл – қазір Тоқаевтың айналасында жүргізіліп жатқан саяси-технологиялық жұмыстың бір бөлігі, сондықтан ол мұндай мәлімдемелермен қоғамның бір бөлігін өзіне тартады.
Оның сөзінің нақтылау көрінген негізгі бөлігіне қарайтын болсақ, онда бірінші президентпен байланысы бар делінетін жекелеген қаржы-өнеркәсіптік топтардың қаржылық қызметін бақылауға байланысты сұрақтар бар. Қазір меншікті қайта бөлісу басталып жатқаны байқалады. Бұл әдетте бір адамның күші азайып, екіншісі күшейген кезде болады. Бұл Орталық Азияның көп еліне тән. Өзбекстанға қараңыз: Ислам Каримовты мақтағандар енді Шавқат Мирзиеевті солай мадақтап жатыр. Түркіменстанда [бірінші президент Сапармұрат] Ниязов қайтыс болғаннан кейін Гурбангулы Бердімұхамедовтың жеке басына табыну қалыптасты. Қазірдің өзінде осындай алғышарттарды көріп отырмыз. Бұған қалай жол бермейміз? Қазақстан бифуркация нүктесі деп аталатын жағдайда тұр.
Алдымызда бірнеше жол тұр. Әр дағдарыс өзгеріске жол ашады, бұл – классика. Бұл мүмкіндікті пайдаланбаса, қазір алаңды олигархтар мен тиімсіз мемлекеттік аппараттан, биліктің барлық деңгейіндегі саботаж жасаушылардан тазаламаса, азаматтық қоғаммен жұмысты бастамаса, саяси жүйені өзгертпесе (ірі наразылықты болдырмаудың жолы сол ғана, себебі наразылықты заңды түрде шығарудың жолы бар болса, әлеуметтік пар жиналып қалмайды), "30 жыл босқа өтіпті, барлығын жаңадан бастаймыз" демесе, елді жоғалтып аламыз. Екінші жол – бар күшімен жүйенің қаңқасын сақтап қалу, мардымсыз өзгеріс жасап, барлығын мүлікті бөлісумен шектеу, бір олигархты екіншісімен алмастыру. Бұл бір орында кібіртіктеу болады.
Азаттық: Қазіргі билік түбегейлі өзгеріске бара ала ма? Амбицияшыл мақсаттар қойылды, ал мемлекеттік аппарат – баяғы.
Досым Сәтпаев: Түбегейлі өзгеріс туралы қандай да бір салмақты бастама естімедім. Бұрын өзі айтып жүргендерді қайталау болды. Реформалар пакеті… Мәселен, [былтырғы сайлау мен реформалар туралы мәлімделерден соң] парламент те сол бұрынғы парламент болды. Кеше ғана Назарбаевты мақтап отырған депутаттар бүгін дәл солай Тоқаевты мадақтап отыр. Тоқаевтың маңына кезінде Назарбаевқа мадақ айтып жүрген оның пропагандистері мен бұлбұлдары топтасты, енді олар екінші президентке де солай мадақ айта бастады. Бұл алаңдатады. Бесенеден белгілі қағидат: патшаны жасайтын – оның айналасы. Кадрларды түбірімен қайта жасақтап, билікке жаңа адамдарды әкелмейінше (оны жаңа әлеуметтік лифтілер мен әділ де таза сайлаусыз жүзеге асыру мүмкін емес), онда салмақты саяси өзгеріс күту бекер.
Азаттық: Тоқаевтың алдында қандай сын-қатер тұр? Ол қазір не істеуі керек?
Досым Сәтпаев: Ол қазір дәл Назарбаев айтқанды айтып, шикізаттық емес экспортты ұлғайтамын, халықтың әл-ауқатын жақсартамын деп отыр. Бірақ ол 30 жылда барлық салада құрдымға кеткенімізді ресми түрде мойындаса, онда бір-екі жылда жағдайды түзеп аламыз деп үміттену ақымақтық болар еді. Тіпті Тоқаев әзірге саясатқа тиіспей, үлкен саяси реформаларды бастайды деген күннің өзінде экономикалық жүйені өзгерту үшін 10-20 жыл керек болады. Мұны [Грузияның бұрынғы президенті Михаил] Саакашвилидің мысалымен жылдамдатсақ, онда бір, бір жарым жыл ішінде жасауға болады. Бірақ ол үшін билікте Саакашвили болуы керек. Екіншіден, мемлекеттік аппаратты 90 пайызға өзгерту қажет. Үшіншіден, елге жұмыс істейтін, жемқорлыққа батпаған жас технократтардан жаңа элита қалыптастыру керек, ал бұл үшін саяси ерік-жігер қажет болады. Бұған қоса Саакашвили билікке революциядан соң келгенін, оған билікті мұрагерлікпен қалдырмағанын есте ұстаған жөн.
Меніңше, ең маңыздысы – біз жолғалтып алған ұрпақты не істейміз деген сұрақ. Бүлік пен тонауға қатысқан жастарды не істейміз? Алматыда бұл негізінен шет жақтардан келген азаматтар болды. Оларды қайта оқытып, бірдеңе істеу керек. Бұл мәселені шешпесе, ертең басқа жерде тағы "жарылады".
ПІКІРЛЕР