Выступаючы 7 студзеня на каляднай імшы ў Сьвята-Духавым катэдральным саборы ў Менску, Аляксандар Лукашэнка заявіў, што не разумее тэзісу «царква па-за дзяржавай і аддзелена ад дзяржавы». У якой форме адбываецца ўзаемадзеяньне царквы і дзяржавы ў сёньняшняй Беларусі? Што мае на ўвазе Аляксандар Лукашэнка, калі заяўляе, што праваслаўная царква павінна разумець, што жыве ў незалежнай дзяржаве, і разьвівацца? Ці гатовая беларуская праваслаўная царква да самастойнасьці?
На гэтыя ды іншыя пытаньні ў перадачы «Праскі акцэнт» адказваюць былы сустаршыня Беларускай хрысьціянскай дэмакратыі Аляксей Шэін, дырэктар Цэнтру «Экумэна» Натальля Васілевіч і сьвятар Беларускай праваслаўнай царквы Аляксандар Шрамко. Вядзе перадачу Віталь Цыганкоў.
Цыганкоў: Аляксандар Лукашэнка, выступаючы 7 студзеня на каляднай імшы ў Сьвята-Духавым катэдральным саборы, заявіў, што ён не разумее тэзісу «царква па-за дзяржавай і аддзелена ад дзяржавы». «Сёньня царква ў Беларусі ператварылася ў адну з апор нашай дзяржавы, якая забясьпечвае разам зь іншымі зацікаўленымі органамі ўлады і арганізацыямі балянс нашага грамадзтва», — сказаў Лукашэнка. Як гэтыя словы, гэтыя перакананьні кіраўніка дзяржавы адбіваюцца на пытаньнях узаемадзеяньня царквы і дзяржавы ў Беларусі? Ці вырашаюцца гэтыя праблемы гарманічна, ці канфліктна? Ці не завялікая ўвага дзяржавы да дзейнасьці царквы?
«Беларуская праваслаўная царква — гэта рэальна хаос»
Шрамко: На саму царкву гэта ня надта ўплывае. Гэта больш адносіны ў вярхах, паміж япіскапамі, мітрапалітам і дзяржавай. Можа, гэта тычыцца настаяцеляў нейкіх вялікіх і галоўных храмаў. Але на звычайным царкоўным жыцьці гэта ніяк не адбіваецца.
Цыганкоў: Але ці ёсьць адчуваньне, што дзяржава задае царкве нейкія рамкі, за якія ёй непажадана выходзіць?
Шрамко: Можа, яна б і хацела, але я ня бачу такіх мэханізмаў. Магчыма, нейкія пажаданьні ёсьць — але ніякіх наступстваў гэта мець ня будзе.
Васілевіч: Я думаю, што на дадзены момант у беларускага рэжыму няма рэсурсаў, каб кантраляваць жыцьцё ўсёй праваслаўнай царквы. Яна зьяўляецца вялікай і разнастайнай інстытуцыяй — шмат розных асобаў, у якіх ёсьць свае стратэгіі, ідэі, меркаваньні пра тое, як павінна разьвівацца царква. Неяк гэта ўніфікаваць, кантраляваць немагчыма — няма ані мэханізмаў, ані рэсурсаў.
Лукашэнку як аўтарытарнаму кіраўніку хацелася б наладзіць тут поўны кантроль. Але гэта хутчэй пустыя словы, татальнага кантролю быць ня можа.
Цыганкоў: Можа, дзяржава, калі не хапае адміністратыўнага рэсурсу, больш эфэктыўна магла б ужываць, я б сказаў, «ідэалягічна-маральны ціск» — што царква павінна і што не павінна рабіць, у якіх рамках сябе паводзіць?
Васілевіч: Я б ня стала казаць пра сучасную Беларускую праваслаўную царкву як пра адзіную арганізацыю, дзе ўсё адбываецца паводле нейкай адзінай стратэгіі. Гэта рэальна хаос. У нейкай ступені кіраваны хаос, але ёсьць сілы, структуры, супольнасьці, якія дзейнічаюць, зыходзячы з уласных меркаваньняў. Кантраляваць усё гэта цалкам няма магчымасьцяў ані ў дзяржавы, ані ў царкоўнага кіраўніцтва. Гэта постмадэрнае грамадзтва, і гэта немагчыма зрабіць.
Цыганкоў: Для многіх нашых слухачоў такія думкі будуць даволі новымі і незвычайнымі. Бо масавая сьвядомасьць успрымае РПЦ як структуру з досыць моцнай герархіяй. Аляксандар, ці згодны вы з Натальляй?
Шрамко: Вядома, згодны. Існуе досыць стэрэатыпнае разуменьне Царквы як жорсткай вэртыкалі. На самой справе жыцьцё Царквы ідзе па нейкіх сваіх законах, і вышэйшыя япіскапы ня так і моцна ўплываюць на рэальнае жыцьцё царквы.
«Апошнія месяцы назіраецца пэўная зьмена стаўленьня кіраўніцтва дзяржавы да пратэстанцкіх канфэсіяў»
Шэін: Трэба вызначыць, што мы маем на ўвазе пад словам «дзяржава». Бо пад ім могуць разумецца цалкам розныя рэчы. Калі мы кажам пра тое, што царква існуе ў дзяржаве — гэта адно. Бо Царква ня можа існаваць па-за грамадзтвам, па-за народам, бо яна складзеная зь людзей, часткі гэтага народу.
Але я мяркую, што Лукашэнка якраз казаў пра «дзяржаву» як апарат, структуру, уладны мэханізм. І ў гэтым сэнсе, вядома, царква павінна быць адлучаная ад дзяржаўнага мэханізму.
Цыганкоў: Вы лічыце, што ў Беларусі гэтага на сёньня не назіраецца — «аддзяленьня царквы ад дзяржавы»?
Шэін: Мы ж абмяркоўваем у тым ліку канкрэтную заяву Лукашэнкі, які кажа, што разглядае царкву, прынамсі Рускую праваслаўную царкву ў Беларусі, як інструмэнт дзяржавы. Калі казаць пра сёньняшні стан узаемадачыненьняў пратэстанцкіх канфэсіяў зь дзяржавай, то ў дзяржаўнага мэханізму няма погляду на пратэстантаў як на тое, што павінна абслугоўваць нейкія дзяржаўныя інтарэсы. І гэта добра.
Цыганкоў: Так, на ўсіх асноўных дзяржаўных прадпрыемствах мы бачым ярарахаў толькі праваслаўных і каталіцкіх. Гэтым самым дзяржава выдзяляе іх, падкрэсьлівае іхнюю большую значнасьць?
Шэін: Тут два аспэкты. Па-першае, паводле статыстыкі, перапісаў, праваслаўных і католікаў, вядома, больш, чым прадстаўнікоў астатніх канфэсіяў (хоць калі глядзець па колькасьці канкрэтных парафіяў, то тут лічбы паказваюць зусім іншую карціну).
Па-другое, цяперашняя ўлада — яна постсавецкая. З савецкіх часоў, пры ўсім пры тым, праваслаўная царква ўспрымалася як нешта сваё, а пратэстанты — як нешта чужое, незразумелае, у нейкім сэнсе варожае. Такое стаўленьне ў пэўным сэнсе засталося і па сёньня.
Хоць — я павінен сказаць, што апошнія месяцы назіраецца пэўная зьмена стаўленьня кіраўніцтва дзяржавы да пратэстанцкіх канфэсіяў. Вось, напрыклад, калі ўзгадваць так званую «Малітву за Беларусь», якая праходзіла перад прэзыдэнцкімі выбарамі, — там упершыню сярод ярархаў праваслаўных і каталіцкіх прысутнічалі і біскупы пратэстанцкіх дэнамінацыяў. Яны не былі на сцэне, але ў першых шэрагах запрошаных. Я таксама ведаю, што на даволі высокім узроўні дзяржава ініцыявала сустрэчы з кіраўнікамі пратэстанцкіх дэнамінацыяў — гэта адбываецца ўпершыню за часы незалежнай Беларусі.
Цыганкоў: Можа, гэта проста робіцца як рэвэранс у бок Захаду, на фоне апошняга паляпшэньня стасункаў з Эўропай?
Шэін: Можа, ня столькі ў бок Захаду, колькі ўвогуле ўлада спрабуе знайсьці апірышча дзе толькі магчыма, знайсьці сабе падушкі бясьпекі.
У дэмакратычнай дзяржаве царква ня можа быць аддзеленая ад працэсу прыманьня палітычных рашэньня
Васілевіч: Ёсьць розная лёгіка прыманьня рашэньняў пры аўтарытарным і дэмакратычных рэжымах. Дэмакратычная ўлада стварае ўмовы, каб быў уваход у цэнтар прыняцьця палітычных рашэньняў і каб розныя сацыяльныя групы маглі прад’яўляць нейкія свае чаканьні. Працэс прыняцьця палітычных рашэньняў не знаходзіцца ў гермэтычнай скрыні, доступам да якой валодае абмежаванае кола асобаў. У дэмакратычнай дзяржаве царква ня можа быць аддзеленая ад працэсу прыманьня палітычных рашэньняў, як ня можа быць аддзеленая ніводная сацыяльная група.
У аўтарытарным рэжыме прыманьне палітычных рашэньняў гермэтычнае, «уваходу» туды няма. Усе сацыяльныя групы альбо павінны стаць крыніцай легітымнасьці ўлады, альбо яны будуць прэсаваныя. Таму калі Лукашэнка кажа, што «мы не аддзяляем царкву ад дзяржавы», то ён мае на ўвазе, што царква патрэбная як дадатковы рэсурс, каб падтрымліваць легітымнасьць.
«Я нават чуў такое — „хай гэты Лукашэнка зробіць пад сябе незалежную царкву. А потым Лукашэнка сыдзе, а царква самастойная застанецца“»
Цыганкоў: Другая тэма, якую закранаў на той сустрэчы кіраўнік дзяржавы, — гэта большая незалежнасьць беларускай праваслаўнай царквы.
«Мы не былі сувэрэннай незалежнай дзяржавай у такой ступені, у якой зьяўляемся цяпер, — заўважыў Лукашэнка. — Натуральна, усе інстытуты ўлады і арганізацыі, у тым ліку царква, павінны прыстасоўвацца да гэтага, таксама ўдасканальвацца ў гэтым кірунку. Але яшчэ раз падкрэсьліваю, што ўсе мы, і царква, павінны разумець — мы сувэрэнныя і незалежныя».
Што азначаюць гэтыя словы? Лукашэнка ж яшчэ дадаў, што «Мы не імкнёмся да нейкай незразумелай аўтаноміі і самастойнасьці, хоць шчыра скажу — мы гэта абмяркуем яшчэ на сустрэчы са сьвятарамі — царква павінна разьвівацца».
Пра якое «разьвіцьцё» і «самастойнасьць» гаворыць кіраўнік Беларусі, што кажуць пра гэта ў царкоўных колах?
Шрамко: У царкоўных колах даўно ўжо ня вельмі абмяркоўваюць, што там кажа Лукашэнка. Можа, як кіраўнік дзяржавы ён імкнецца, каб царква як інстытут, які мае вагу ў грамадзтве, больш знаходзілася пад ягоным кантролем.
У царкоўных колах даўно ўжо ня вельмі абмяркоўваюць, што там кажа Лукашэнка
Царкве, можа, і патрэбная гэтая большая самастойнасьць. Але менавіта самастойнасьць — ня толькі ад нейкага цэнтру ў Маскве, але і ад дзяржавы. Але Лукашэнка, відавочна, мае на ўвазе, што вы павінны стаць часткай нейкай уладнай структуры.
Цыганкоў: А якія настроі ўнутры самой праваслаўнай царквы наконт большай самастойнасьці? Вакол усе суседзі Беларусі маюць свае незалежныя праваслаўныя цэрквы, а Беларусь — не. Як на гэта глядзіць праваслаўны клер?
Шрамко: Усе па-рознаму глядзяць, няма тут адзінства. Трэба глядзець, ці гатовая царква да самастойнасьці. Калі неразумнае дзіця перадаюць з адных рук у іншыя, — то якая тут самастойнасьць? Самастойнасьць для нас цяпер ня самая галоўная мэта, яна ставіцца вышэй, чым патрэбна. У царкве нашмат больш пытаньняў, якая патрабуюць тэрміновага вырашэньня...
Цыганкоў: Якія пытаньні могуць быць важнейшымі за гэта?
Шрамко: Большы ўдзел людзей у царкве, уплыў іх на агульнае вырашэньне пытаньняў унутры царквы, выбарнасьць кіроўных органаў царквы, каб усё гэта вырашалася саборна.
Цыганкоў: Натальля, чаму гадамі пытаньне самастойнасьці беларускай праваслаўнай царквы ўсё яшчэ «не дасьпела», царква «не гатовая» і гэтак далей?
Васілевіч: Калі Лукашэнка кажа пра сувэрэнітэт, ён мае на ўвазе, што ён «сувэрэн», выступае ў ролі цэнтра ўсёй палітычнай сыстэмы. У Царкве, як і ў краіне, чалавек павінен стаць грамадзянінам, а ня проста «спажыўцом рэлігійных паслугаў». Царква — гэта не камбінат рытуальных паслугаў, чалавек павінен быць удзельнікам, ён ня проста мае правы, але і нясе адказнасьць за царкву. І калі такая сьвядомасьць людзей вырасьце, каб чалавек адчуваў, што ягоны голас нешта значыць, — тады праблема царквы вырашыцца.
Цыганкоў: Тое, што вы кажаце, — ці не адпавядае гэта пратэстанцкім паняцьцям пра царкву, пратэстанцкай традыцыі? Усё-ткі праваслаўная традыцыя прывязвае людзей да царквы і дзяржавы трошкі ў іншым ракурсе. Ці ня так?
Васілевіч: Рэфармацыя пачалася як супрацьвага каталіцкай царкве. І лідэры пратэстанцкага руху часам спасылаліся на ўсходнія крыніцы таго, як царква павінна жыць. Адно з базавых паняцьцяў для праваслаўя — саборнасьць, калі любое рашэньне — гэта рашэньне ўсёй царквы, а не герархаў. Гэта ёсьць у традыцыях праваслаўнай царквы.
Цыганкоў: Але, нават незалежна ад палітычнай сытуацыі, хіба не была б незалежнасьць беларускай праваслаўнай царквы больш спрыяльным і пазытыўным крокам?
Шрамко: Гэта залежыць ад таго становішча, у якім знаходзіцца царква. Калі самастойнасьць для яе натуральная і нармальная, то гэта падыходзіць ёй. Я нават чуў такое — «хай гэты Лукашэнка зробіць пад сябе незалежную царкву. А потым Лукашэнка сыдзе, а царква самастойная застанецца». Гэта няпраўда. Бо царква — гэта арганізм, дзе ўсё павінна быць гарманічна і на сваім месцы. І калі мы з самага пачатку пойдзем ня тым крокам, з кампрамісамі... Так здарылася і ў савецкі час з царквой, дагэтуль ня можам разабрацца. Калі вырашылі, што ў пэўны час можам нешта ад дзяржавы ўзяць, нечым паступіцца. Галоўнае — каб царква разьвівалася сама па сабе, і самастойнасьць прыйдзе як натуральны этап.
Шэін: Я пагаджуся з тым, што казаў Аляксандар Шрамко. Калі сама царква не гатовая, то рабі яе незалежнай ці не — па сутнасьці гэта нічога ня зьменіць. Я сумняюся, што зьмена шыльдаў зьменіць людзей, што гэта будзе добра самой царкве, прывядзе да нейкіх вынікаў. Вось зьмена ў духу, разуменьні — у гэтым ёсьць сэнс.
Шрамко: Натальля Васілевіч часам кажа, што аўтакефалія павінна быць у галовах.
Васілевіч: Так, і я б дадала, што праваслаўная царква ў першую чаргу павінна быць Хрыстовай. Царква як цела Хрыстова — гэта і ёсьць галоўнае. Як мы можам выконваць тыя запаветы, маліцца за ўвесь сьвет, калі ёсьць галоўная мэта. Калі мы шукаем Царства Божага — то ўсе астатнія пытаньні прыкладуцца.
Зь іншага боку, пра тое, ці зьяўляецца царква Хрыстовай, сьведчаць і нейкія зьнешнія рэчы. Як Царква паводзіць сябе ў грамадзтве, як ставіцца да кожнага канкрэтнага чалавека, ці тоесная царква самой сабе.
