Куды ж падзяваліся самі людзі, гарады і думкі? Яны ў кнігах. Там – і сьвятло, і колеры, і праўда. У 70-я гады мінулага стагодзьдзя ў Беларусі ўзьнік фэномэн натхнёнага літаратуразнаўства. Эўрыстычныя, поўныя новых зьвестак і праўдзівага пачуцьця кнігі Александровіча, Мальдзіса, Кісялёва... Такога шырокага і такога якаснага прадукту самапазнаньня беларуская культура ня ведала ні датуль, ні пасьля. Цёмная рэчаіснасьць 70-х дазваляла паказваць сябе толькі скажонымі фарбамі. І таму адкрытае сьвятло і зыркія колеры браліся ў гісторыі.
Наймаладзейшым у той пляядзе беларусазнаўцаў-паэтаў быў Рыгор Семашкевіч. 12 верасьня яму магло б споўніцца 60 гадоў. Але яго няма. Ён застаўся ў той эпосе шэрых калідораў і каляровых кніг.
Калі параўноўваеш той час з нашым – шматфарбным і шматварыянтным, дык бачыш, што беларусазнаўчых тэкстаў ня стала менш, наадварот. Але якасьць і каштоўнасьць гэтых тэкстаў шматкроць саступае тым, пачынальніцкім. Можа быць, таму, што ў тых кнігах было сьвятло і былі колеры, якіх напроч была пазбаўленая рэальнасьць? Сёньня такога выразнага разьмежаваньня няма. І таму ў цяперашніх тэкстах так шмат прыблізных словаў, недакладных фактаў і так мала яснае матывацыі – навошта ўсё гэта пішацца і значыць – навошта ўсё гэта чытаць? Адкрыцьцё не выглядае на адкрыцьцё, а шчыры азарт архівіста губляецца ў тысячах іншых настрояў. Ці станеш сёньня, адклаўшы ўсе справы, імкліва “каўтаць” эсэ пад назвай “Сьвітка Буйніцкага”, быццам там напісанае самае галоўнае, што надае сэнс твайму існаваньню? І ці будзеш па кнігарнях паляваць кнігу “Беларускі літаратурна-грамадзкі рух у Пецярбургу”, прадчуваючы, што атрымаеш квінтэсэнцыю гэтай агромністай тэмы, у якой упершыню і цалкам апісаныя людзі і дзеі, паводле сваіх душэўных інтэнцыяў так блізкія табе? Але менавіта такое, крыху нават шалёнае было стаўленьне да гэтых твораў тады. Бо менавіта ў архіўных тэкстах хавалася сапраўднае, не ценявое жыцьцё, такое крамольнае ў 70-я гады мінулага стагодзьдзя.
Што тая пара магла сама расказаць пра сябе? Проза 70-х, як і рэчаіснасьць – тусклая і непраўдзівая. Ня сталі эстэтычнымі здабыткамі мастацкія творы, дзе апісвалася “сёньняшняе жыцьцё”. Семашкевічава аповесьць “Бацька ў калаўроце”, пры ўсіх талентах аўтара і іроніі з тагачаснага асьпіранцкага быту, цяпер ледзьве расчытваецца – так выцьвілі яе літары. Але варта дагартаць да старонак, дзе аўтар згадвае Вільню, як пачынаецца тое, што не састаравае.
“Але Вільня была для Сашы тым сапраўдным цудам, які ня зьнішчыў легенды пра сябе. Легенда пачыналася ў вёсцы, з прыказкі “Працуй пільне – будзе і ў хаце Вільня”.
(Сам пасаж любасьці да Вільні ў тыя часы мог выглядаць падазрона, бо за ім паўставала старая сталіца ва ўсім багацьці забароненай несавецкай беларушчыны. Вільня, што паўстагодзьдзя таму з волі Сталіна стала літоўскай, для беларусаў стала бясконца чужой і бясконца прывабнай. Быццам гэта сябе яны бачылі, але ў нейкім іншым, казачным сьвеце. У нас і сёньня афіцыйная прапаганда сьцьвярджае, што ў беларусаў, адрозна ад літоўцаў, нейкі іншы шлях разьвіцьця. Тым часам людзі міжсобку як тады, так і цяпер кажуць, што ў літоўцаў – культура. Семашкевіч разважаў пра гэтую культурнасьць і шукаў ёй вытлумачэньня.)
“Якая ж то яна, Вільня ў хаце? Відаць, не ў пасьляваеннай зямлянцы, куды і ластаўкі ў застрэшша не лятуць, а ў хаце высокай і шаляванай можа пасяліцца яна. Вільня будзе з прыгожымі гафтаванымі фіранкамі, зь белай – аж зажмурысься – сонечнай сасновай падлогай і чыстай кафлянай печкай. У той Вільні людзі ня плачуць, не праклінаюць свайго жыцьця. Яны, вядома ж, і не хаваюць пару брусочкаў тонкага сала да такога далёкага сенакосу”.
(Колькі найлепшых словаў сказана пра Вільню ў беларускай літаратуры! Адно сапраўдных паэтычных шэдэўраў – ад Багдановіча да Караткевіча – набярэцца добрая сотня. Нічога падобнага ані пра Менск, ані пра любы іншы беларускі горад, не сказана, ня створана, не набярэцца. Чаму? Не таму, нават, што ў Вільні захавалася болей старажытнасьцяў. Гэта ўжо вынік з асноўнае прычыны.)
“Легенда жыла да гэтых дзён, бо сам горад не жадаў разьвейваць яе”.
(Палюбіўшы саму сябе, як уласны салодкі дзіцячы сон, Вільня ні за што не хацела разьвітвацца з гэтым сваім вобразам.)
“Горад падобны на ластаўчынае гняздо, калі на яго глянуць з гары Гедыміна ці з самалёта.
І хаця горад у катлаване лёгкага Панарскага ўзвышша, і ў ім шмат вуліц, на якіх як толькі дваім разьмінуцца, і шмат старых дамоў, арак, скляпеньняў, Сашу ніколі ён не здаваўся цесным. Сіла чалавечага генія, які збудаваў касьцёл сьвятой Ганны, аздобіў палацы скульптурамі, сіла прыроды, якая так прыгожа коціць воды Вяльлі і гоніць у рост шырокія гаі над ёю, вадзіла Сашу за сабой цэлымі днямі.
Усё соладка пераблыталася ў сьвядомасьці – і палёт готыкі, і гул крокаў на вячэрніх вуліцах, і халадок у падвалах колішніх рамесьнікаў, і падобная на чорную бліскавіцу трэшчына на магіле вялікага грэшніка Паца, які не адкупіўся ад сваіх грахоў, нават зафундаваўшы гораду сабор Пятра і Паўла.
Легенда жыла, і гэта, магчыма, было адзінай узнагародай Сашу за жорсткія расчараваньні пры спазнаньні іншых ідэалаў”.
Вільня для многіх беларусаў у 1970-я гады была ўзнагародаю за карпеньне над падручнікамі марксізму-ленінізму. Бо сюды яны вырываліся, каб хоць крыху часу не пакрывіць душой. І гэтае “крыху” сапраўды заставалася ў памяці як салодкі сон.
Але рана ці позна трэба было вяртацца ў сваю рэальнасьць, у цёмныя калідоры і руцінныя бязглуздыя справаздачы, якімі кожны гуманітар расплочваўся за сваю магчымасьць калі-нікалі прыпадаць да чыстых крыніц. Там была Вільня, а тут – невыносная насьцярожанасьць быту.
Вось што прыгадвае сябра Семашкевіча паэт Мар’ян Дукса:
“Сваю прыхільнасьць да іроніі Рыгор прадэманстраваў нават, калі аднойчы давялося сустракацца яму з прадстаўнікамі органаў КГБ, калі аднойчы быў запрошаны для гутаркі. Справа ў тым, што 60-70-я гады нашы родныя беларускія спэцслужбы пільна адсочвалі атмасфэру, якая панавала сярод студэнцтва, і настойліва спрабавалі вэрбаваць стукачоў менавіта з асяродзьдзя маладых творцаў, каб мець уяўленьне, пра што гаворыць інтэлектуальная моладзь, а таксама ў пэрспэктыве мець сваіх людзей у Саюзе пісьменьнікаў, калі гэтыя стукачы-празаікі і стукачы-паэты будуць прынятыя ў творчую арганізацыю. Вярбуючы мяне ў свае паслухмяныя рады, увішны афіцэрык у цывільным так і сказаў: “Мы ўпэўнены, што вы будзеце прыняты ў Саюз пісьменьнікаў, застаецца атрымаць вашу згоду на менскую прапіску і добрую службу пасьля заканчэньня БДУ...”
(Дазволю сабе выказаць дапушчэньне, што ў гэткай практыцы нічога не зьмянілася да нашых дзён. Хіба што сяброўства ў Саюзе пісьменьнікаў сёньня – зусім не выгода, а, хутчэй, наадварот. Але ў стаўленьні спэцслужбаў да беларушчыны як да крамолы вялікіх пераменаў не адбылося.)
“Студэнты добра ведалі аб усіх гэтых прыёмчыках зьнешне далікатных, але грозных вэрбоўшчыкаў, таму загадзя абдумвалі тактыку паводзін, каб ня трапіць у іхную павуціну, але разам з тым ня выклікаць іх вялікага гневу і помсты, якая магла закончыцца выключэньнем з унівэрсытэту, скажам, па прычыне “акадэмічнай запазычанасьці”, што пры жаданьні можна было арганізаваць... Юрка Голуб на заплянаваную “бяседу” зьявіўся спэцыяльна на добрым падпітку, пасьля чаго зь ім усякія кантакты былі спыненыя...
Рыгор Семашкевіч, вядома, зьявіўся цьвярозым, але на працягу гутаркі вельмі часта рабіў іранічныя заўвагі, стараючыся ўсю гаворку перавесьці на сьмех, і ўрэшце яго халаднавата папярэдзілі: “Вы с намі, мальчік, не очень-то шутіте...” Не такія дурныя былі нашы спэцслужбы, каб ня ўцяміць, што з гэтым празьмерна іранічным паэтам кашы ня зварыш”.
Семашкевіча ня стала на 37-м годзе жыцьця. З аднаго боку, занадта кароткі век, а зь іншага... Згадваю ягоную прыгорбленую постаць у цёмным унівэрсытэцкім калідоры і ўласнае адчуваньне студэнта, які пазірае на выкладчыка з той няёмкасьцю, быццам бачыць чалавека... крыху з таго сьвету. Выкладчык Семашкевіч быў увесь у сабе, адсутны і замаруджаны ў рухах, нібы асуджаны, і з выгляду яму можна было даць удвая болей гадоў, чым ён меў тады, у 70-х. Пра такіх гавораць – нежыхар. Разам з тым, ягоны вобраз цалкам адпавядаў самой рэчаіснасьці. Не чалавек, а цень чалавека. Ён быццам і мусіў быць такім, каб шпарчэй зь няўтульнага цямноцьця ўцякалі і хаваліся ў кнігах ягоныя сьветлыя думкі і вершы...
Вайсковыя могілкі Мінска Ня будуць варот зачыняць. Спыніся — далёкі ці блізкі — Тут маршалы нацыі спяць.
Купала і Колас... Раптоўна Адчуеш свабодна зусім – Ня толькі радком загалоўным – Ты ўсім абавязаны ім.
Трывожаць ня рангі і званьні, Інакшы азначыўся плён – Дзяржаўная важкасьць гучаньня Адзіных і розных імён.
Імёны ключоў жураўліных, Бароў і героя зямлі, А зь імі у назву Айчыны Паэтаў імёны ўвайшлі.
Айчыны, што вырасла хутка Праз радасьць і боль заваёў. Мой родны мой кут, не ў закутках Пачэснае месца тваё.
І не пры магільным граніце, А скрозь на вялікай зямлі Любіце паэтаў, любіце! Іх так ненавідзець маглі.
Выглядала так, што Семашкевіч усімі сіламі імкнецца пакінуць гэтыя апрыкрыя прыцемкі матэрыяльнага сьвету. Так урэшце і адбылося. Праўда, сьмерць ягоная засталася шмат у чым таямнічай. Зусім нядаўна гэта ўскосна пацьвердзіў у сваіх успамінах ягоны сябра паэт Юрка Голуб:
“У эсэ “Сьвітка Буйніцкага”, на маю думку, адным зь лепшых сваіх твораў, Рыгор Семашкевіч пісаў пра неўміручага Ігната: “Што таго, што мы ня ведаем пра акалічнасьці яго сьмерці? Як распадаюцца зоры, паміраюць салаўі, таксама вядома толькі прыблізна. Галоўнае – што застаецца – сьвятло, мэлёдыя. Так і ў мастацтве. Застаецца прыгажосьць, якая вядзе нас да чалавечнасьці”. Упэўнены, яно і пра сябе Семашкевічам сказана. Час гэта засьведчыў”.
Таямніца сыходу Семашкевіча ўзмацнялася яшчэ адным фактам, пра які згадвае ў сваім эсэ “Менскі авангард” мастак і паэт Адам Глбус:
“Той дзень я запомніў. На запыленым асфальце ў нашым двары валяліся кветкі. Хавалі Рыгора Семашкевіча, які выпаў з акна на пятым паверсе. Беларуская інтэлігенцыя з купленымі букетамі ў руках разьвітвалася зь літаратарам. А тым часам, пад гукі пахавальных маршаў, кватэрны злодзей абрабаваў Уладзіміра Караткевіча”.
Семашкевіч быў суседам Караткевіча.
Нарэшце, Адам Мальдзіс канчаткова ператварае ўсё, што адбылося тады, у літаратуру, дапускаючы, што ў той дзень была страчаная другая частка Караткевічавага раману “Каласы пад сярпом тваім”:
“Узважыўшы ўсе акалічнасьці, я прыходжу да вываду, што чарнавік трэцяй і чацьвёртай кніг (калі ён існаваў) хутчэй за ўсё зьнік летам 1982 году, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі... Аказалася, што ў адсутнасьць гаспадароў кватэру абакралі. Забралі ўсе залатыя і срэбныя рэчы, крышталь. Заадно прыхапілі ўзнагароды, дакумэнты. Усяго страт набралася на некалькі тысяч (у апошнія гады жыцьця Караткевіч ужо меў добрыя ганарары, у тым ліку і замежныя). Але не яны бянтэжылі гаспадара. Доўгі час ён хадзіў прыгнечаны, злаваў, калі ў яго пыталі, што ўзята:
-- Ведалі, што браць, гады! Білі прама пад дых!
Але ад канкрэтызацыі ўхіляўся, пераводзіў гаворку на іншае, на Рыгора Семашкевіча, амаль суседа па кватэры, чыё жыцьцё недарэчна абарвалася, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі:
-- Я ўсе транты аддаў бы, абы Рыгор быў жывы... З дакорам думаю, што ўжо больш не пабачу яго вінаватай усьмешкі.
У росшук грабежнікаў былі ўключаны лепшыя менскія шэрлакі холмсы. Але і яны не змаглі нічога зрабіць. Казалі, што папрацавалі тут "класныя спэцыялісты", што не абышлося без наводчыка. Відаць, тады, побач з каштоўнымі рэчамі зьнік і рукапіс другой палавіны "Каласоў...". Прынамсі, не прыпомню, каб пасьля таго здарэньня Караткевіч гаварыў пра заканчэньне і выданьне "Каласоў..." як пра нешта рэальнае”.
Цёмная рэчаіснасьць 70-х дазваляе з усіх сабраных вышэй фактаў рабіць простыя высновы. Скажам, калі згаданы КГБ пільна сачыў за Караткевічам і за Семашкевічам, а тое, што сачыў пільна, шматкроць пацьверджана сьведкамі, дык як тады магло здарыцца, што першага абрабавалі, а другі вываліўся з вакна, ды яшчэ ў адзін час? Аднамерная савецкая лёгіка падказвае, што калі так пільнавалі і не ўпільнавалі, дык ці не прыклалі да гэтага руку самі? А калі не прыклалі, дык чаму не пасьпяшаліся знайсьці злодзеяў і даць сваю вэрсію сьмерці паэта, каб ня быць западозранымі ў злачынстве? Але... Маўчыць усюдыісная і загадкавая служба...
Дабранач! На ціхую воду Ляглі вечаровыя цені. Дабранач! Зь якое нагоды Мой голас амаль што асеньні?
Застынуў у золкім чароце, Згубіўся такі сіратлівы, Падобны да тых, што ў чароды На вырай склікаюць шчымліва. Дабранач! Над месячнай сьцежкай Лунае мой голас праз Нарач. Асеньні, каго ён усьцешыць? Дабранач... Дабранач... Дабранач...
У сьмерці паэта ёсьць і іншае, не сакрэтнае вытлумачэньне. Я ўжо згадаў, што мой выкладчык літаратуры Семашкевіч выглядаў як цень, як нежыхар. Ён загінуў улетку 1982-га. На самым, так бы мовіць, піку застою ў грамадзтве. Увосені памірае Брэжнеў. Пачынаецца глябальная зьмена эпох. Неўзабаве сонечнае сьвятло, яркія колеры і простая праўда, схаваныя ў кнігах, шырокай хваляю абрынуцца на бляклую рэальнасьць. Шарыя цені людзей, гарадоў і думак стануць аб’ёмнымі і жывымі. А стваральнікі фэномэну натхнёнага беларусазнаўства будуць бясконца зьдзіўляцца, чаму іхныя архіўныя адкрыцьці больш не ператвараюца ў залатыя бэстсэлеры...”
Наймаладзейшым у той пляядзе беларусазнаўцаў-паэтаў быў Рыгор Семашкевіч. 12 верасьня яму магло б споўніцца 60 гадоў. Але яго няма. Ён застаўся ў той эпосе шэрых калідораў і каляровых кніг.
Калі параўноўваеш той час з нашым – шматфарбным і шматварыянтным, дык бачыш, што беларусазнаўчых тэкстаў ня стала менш, наадварот. Але якасьць і каштоўнасьць гэтых тэкстаў шматкроць саступае тым, пачынальніцкім. Можа быць, таму, што ў тых кнігах было сьвятло і былі колеры, якіх напроч была пазбаўленая рэальнасьць? Сёньня такога выразнага разьмежаваньня няма. І таму ў цяперашніх тэкстах так шмат прыблізных словаў, недакладных фактаў і так мала яснае матывацыі – навошта ўсё гэта пішацца і значыць – навошта ўсё гэта чытаць? Адкрыцьцё не выглядае на адкрыцьцё, а шчыры азарт архівіста губляецца ў тысячах іншых настрояў. Ці станеш сёньня, адклаўшы ўсе справы, імкліва “каўтаць” эсэ пад назвай “Сьвітка Буйніцкага”, быццам там напісанае самае галоўнае, што надае сэнс твайму існаваньню? І ці будзеш па кнігарнях паляваць кнігу “Беларускі літаратурна-грамадзкі рух у Пецярбургу”, прадчуваючы, што атрымаеш квінтэсэнцыю гэтай агромністай тэмы, у якой упершыню і цалкам апісаныя людзі і дзеі, паводле сваіх душэўных інтэнцыяў так блізкія табе? Але менавіта такое, крыху нават шалёнае было стаўленьне да гэтых твораў тады. Бо менавіта ў архіўных тэкстах хавалася сапраўднае, не ценявое жыцьцё, такое крамольнае ў 70-я гады мінулага стагодзьдзя.
Што тая пара магла сама расказаць пра сябе? Проза 70-х, як і рэчаіснасьць – тусклая і непраўдзівая. Ня сталі эстэтычнымі здабыткамі мастацкія творы, дзе апісвалася “сёньняшняе жыцьцё”. Семашкевічава аповесьць “Бацька ў калаўроце”, пры ўсіх талентах аўтара і іроніі з тагачаснага асьпіранцкага быту, цяпер ледзьве расчытваецца – так выцьвілі яе літары. Але варта дагартаць да старонак, дзе аўтар згадвае Вільню, як пачынаецца тое, што не састаравае.
“Але Вільня была для Сашы тым сапраўдным цудам, які ня зьнішчыў легенды пра сябе. Легенда пачыналася ў вёсцы, з прыказкі “Працуй пільне – будзе і ў хаце Вільня”.
(Сам пасаж любасьці да Вільні ў тыя часы мог выглядаць падазрона, бо за ім паўставала старая сталіца ва ўсім багацьці забароненай несавецкай беларушчыны. Вільня, што паўстагодзьдзя таму з волі Сталіна стала літоўскай, для беларусаў стала бясконца чужой і бясконца прывабнай. Быццам гэта сябе яны бачылі, але ў нейкім іншым, казачным сьвеце. У нас і сёньня афіцыйная прапаганда сьцьвярджае, што ў беларусаў, адрозна ад літоўцаў, нейкі іншы шлях разьвіцьця. Тым часам людзі міжсобку як тады, так і цяпер кажуць, што ў літоўцаў – культура. Семашкевіч разважаў пра гэтую культурнасьць і шукаў ёй вытлумачэньня.)
“Якая ж то яна, Вільня ў хаце? Відаць, не ў пасьляваеннай зямлянцы, куды і ластаўкі ў застрэшша не лятуць, а ў хаце высокай і шаляванай можа пасяліцца яна. Вільня будзе з прыгожымі гафтаванымі фіранкамі, зь белай – аж зажмурысься – сонечнай сасновай падлогай і чыстай кафлянай печкай. У той Вільні людзі ня плачуць, не праклінаюць свайго жыцьця. Яны, вядома ж, і не хаваюць пару брусочкаў тонкага сала да такога далёкага сенакосу”.
(Колькі найлепшых словаў сказана пра Вільню ў беларускай літаратуры! Адно сапраўдных паэтычных шэдэўраў – ад Багдановіча да Караткевіча – набярэцца добрая сотня. Нічога падобнага ані пра Менск, ані пра любы іншы беларускі горад, не сказана, ня створана, не набярэцца. Чаму? Не таму, нават, што ў Вільні захавалася болей старажытнасьцяў. Гэта ўжо вынік з асноўнае прычыны.)
“Легенда жыла да гэтых дзён, бо сам горад не жадаў разьвейваць яе”.
(Палюбіўшы саму сябе, як уласны салодкі дзіцячы сон, Вільня ні за што не хацела разьвітвацца з гэтым сваім вобразам.)
“Горад падобны на ластаўчынае гняздо, калі на яго глянуць з гары Гедыміна ці з самалёта.
І хаця горад у катлаване лёгкага Панарскага ўзвышша, і ў ім шмат вуліц, на якіх як толькі дваім разьмінуцца, і шмат старых дамоў, арак, скляпеньняў, Сашу ніколі ён не здаваўся цесным. Сіла чалавечага генія, які збудаваў касьцёл сьвятой Ганны, аздобіў палацы скульптурамі, сіла прыроды, якая так прыгожа коціць воды Вяльлі і гоніць у рост шырокія гаі над ёю, вадзіла Сашу за сабой цэлымі днямі.
Усё соладка пераблыталася ў сьвядомасьці – і палёт готыкі, і гул крокаў на вячэрніх вуліцах, і халадок у падвалах колішніх рамесьнікаў, і падобная на чорную бліскавіцу трэшчына на магіле вялікага грэшніка Паца, які не адкупіўся ад сваіх грахоў, нават зафундаваўшы гораду сабор Пятра і Паўла.
Легенда жыла, і гэта, магчыма, было адзінай узнагародай Сашу за жорсткія расчараваньні пры спазнаньні іншых ідэалаў”.
Вільня для многіх беларусаў у 1970-я гады была ўзнагародаю за карпеньне над падручнікамі марксізму-ленінізму. Бо сюды яны вырываліся, каб хоць крыху часу не пакрывіць душой. І гэтае “крыху” сапраўды заставалася ў памяці як салодкі сон.
Але рана ці позна трэба было вяртацца ў сваю рэальнасьць, у цёмныя калідоры і руцінныя бязглуздыя справаздачы, якімі кожны гуманітар расплочваўся за сваю магчымасьць калі-нікалі прыпадаць да чыстых крыніц. Там была Вільня, а тут – невыносная насьцярожанасьць быту.
Вось што прыгадвае сябра Семашкевіча паэт Мар’ян Дукса:
“Сваю прыхільнасьць да іроніі Рыгор прадэманстраваў нават, калі аднойчы давялося сустракацца яму з прадстаўнікамі органаў КГБ, калі аднойчы быў запрошаны для гутаркі. Справа ў тым, што 60-70-я гады нашы родныя беларускія спэцслужбы пільна адсочвалі атмасфэру, якая панавала сярод студэнцтва, і настойліва спрабавалі вэрбаваць стукачоў менавіта з асяродзьдзя маладых творцаў, каб мець уяўленьне, пра што гаворыць інтэлектуальная моладзь, а таксама ў пэрспэктыве мець сваіх людзей у Саюзе пісьменьнікаў, калі гэтыя стукачы-празаікі і стукачы-паэты будуць прынятыя ў творчую арганізацыю. Вярбуючы мяне ў свае паслухмяныя рады, увішны афіцэрык у цывільным так і сказаў: “Мы ўпэўнены, што вы будзеце прыняты ў Саюз пісьменьнікаў, застаецца атрымаць вашу згоду на менскую прапіску і добрую службу пасьля заканчэньня БДУ...”
(Дазволю сабе выказаць дапушчэньне, што ў гэткай практыцы нічога не зьмянілася да нашых дзён. Хіба што сяброўства ў Саюзе пісьменьнікаў сёньня – зусім не выгода, а, хутчэй, наадварот. Але ў стаўленьні спэцслужбаў да беларушчыны як да крамолы вялікіх пераменаў не адбылося.)
“Студэнты добра ведалі аб усіх гэтых прыёмчыках зьнешне далікатных, але грозных вэрбоўшчыкаў, таму загадзя абдумвалі тактыку паводзін, каб ня трапіць у іхную павуціну, але разам з тым ня выклікаць іх вялікага гневу і помсты, якая магла закончыцца выключэньнем з унівэрсытэту, скажам, па прычыне “акадэмічнай запазычанасьці”, што пры жаданьні можна было арганізаваць... Юрка Голуб на заплянаваную “бяседу” зьявіўся спэцыяльна на добрым падпітку, пасьля чаго зь ім усякія кантакты былі спыненыя...
Рыгор Семашкевіч, вядома, зьявіўся цьвярозым, але на працягу гутаркі вельмі часта рабіў іранічныя заўвагі, стараючыся ўсю гаворку перавесьці на сьмех, і ўрэшце яго халаднавата папярэдзілі: “Вы с намі, мальчік, не очень-то шутіте...” Не такія дурныя былі нашы спэцслужбы, каб ня ўцяміць, што з гэтым празьмерна іранічным паэтам кашы ня зварыш”.
Семашкевіча ня стала на 37-м годзе жыцьця. З аднаго боку, занадта кароткі век, а зь іншага... Згадваю ягоную прыгорбленую постаць у цёмным унівэрсытэцкім калідоры і ўласнае адчуваньне студэнта, які пазірае на выкладчыка з той няёмкасьцю, быццам бачыць чалавека... крыху з таго сьвету. Выкладчык Семашкевіч быў увесь у сабе, адсутны і замаруджаны ў рухах, нібы асуджаны, і з выгляду яму можна было даць удвая болей гадоў, чым ён меў тады, у 70-х. Пра такіх гавораць – нежыхар. Разам з тым, ягоны вобраз цалкам адпавядаў самой рэчаіснасьці. Не чалавек, а цень чалавека. Ён быццам і мусіў быць такім, каб шпарчэй зь няўтульнага цямноцьця ўцякалі і хаваліся ў кнігах ягоныя сьветлыя думкі і вершы...
Вайсковыя могілкі Мінска Ня будуць варот зачыняць. Спыніся — далёкі ці блізкі — Тут маршалы нацыі спяць.
Купала і Колас... Раптоўна Адчуеш свабодна зусім – Ня толькі радком загалоўным – Ты ўсім абавязаны ім.
Трывожаць ня рангі і званьні, Інакшы азначыўся плён – Дзяржаўная важкасьць гучаньня Адзіных і розных імён.
Імёны ключоў жураўліных, Бароў і героя зямлі, А зь імі у назву Айчыны Паэтаў імёны ўвайшлі.
Айчыны, што вырасла хутка Праз радасьць і боль заваёў. Мой родны мой кут, не ў закутках Пачэснае месца тваё.
І не пры магільным граніце, А скрозь на вялікай зямлі Любіце паэтаў, любіце! Іх так ненавідзець маглі.
Выглядала так, што Семашкевіч усімі сіламі імкнецца пакінуць гэтыя апрыкрыя прыцемкі матэрыяльнага сьвету. Так урэшце і адбылося. Праўда, сьмерць ягоная засталася шмат у чым таямнічай. Зусім нядаўна гэта ўскосна пацьвердзіў у сваіх успамінах ягоны сябра паэт Юрка Голуб:
“У эсэ “Сьвітка Буйніцкага”, на маю думку, адным зь лепшых сваіх твораў, Рыгор Семашкевіч пісаў пра неўміручага Ігната: “Што таго, што мы ня ведаем пра акалічнасьці яго сьмерці? Як распадаюцца зоры, паміраюць салаўі, таксама вядома толькі прыблізна. Галоўнае – што застаецца – сьвятло, мэлёдыя. Так і ў мастацтве. Застаецца прыгажосьць, якая вядзе нас да чалавечнасьці”. Упэўнены, яно і пра сябе Семашкевічам сказана. Час гэта засьведчыў”.
Таямніца сыходу Семашкевіча ўзмацнялася яшчэ адным фактам, пра які згадвае ў сваім эсэ “Менскі авангард” мастак і паэт Адам Глбус:
“Той дзень я запомніў. На запыленым асфальце ў нашым двары валяліся кветкі. Хавалі Рыгора Семашкевіча, які выпаў з акна на пятым паверсе. Беларуская інтэлігенцыя з купленымі букетамі ў руках разьвітвалася зь літаратарам. А тым часам, пад гукі пахавальных маршаў, кватэрны злодзей абрабаваў Уладзіміра Караткевіча”.
Семашкевіч быў суседам Караткевіча.
Нарэшце, Адам Мальдзіс канчаткова ператварае ўсё, што адбылося тады, у літаратуру, дапускаючы, што ў той дзень была страчаная другая частка Караткевічавага раману “Каласы пад сярпом тваім”:
“Узважыўшы ўсе акалічнасьці, я прыходжу да вываду, што чарнавік трэцяй і чацьвёртай кніг (калі ён існаваў) хутчэй за ўсё зьнік летам 1982 году, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі... Аказалася, што ў адсутнасьць гаспадароў кватэру абакралі. Забралі ўсе залатыя і срэбныя рэчы, крышталь. Заадно прыхапілі ўзнагароды, дакумэнты. Усяго страт набралася на некалькі тысяч (у апошнія гады жыцьця Караткевіч ужо меў добрыя ганарары, у тым ліку і замежныя). Але не яны бянтэжылі гаспадара. Доўгі час ён хадзіў прыгнечаны, злаваў, калі ў яго пыталі, што ўзята:
-- Ведалі, што браць, гады! Білі прама пад дых!
Але ад канкрэтызацыі ўхіляўся, пераводзіў гаворку на іншае, на Рыгора Семашкевіча, амаль суседа па кватэры, чыё жыцьцё недарэчна абарвалася, калі Караткевічы былі ў Сімферопалі:
-- Я ўсе транты аддаў бы, абы Рыгор быў жывы... З дакорам думаю, што ўжо больш не пабачу яго вінаватай усьмешкі.
У росшук грабежнікаў былі ўключаны лепшыя менскія шэрлакі холмсы. Але і яны не змаглі нічога зрабіць. Казалі, што папрацавалі тут "класныя спэцыялісты", што не абышлося без наводчыка. Відаць, тады, побач з каштоўнымі рэчамі зьнік і рукапіс другой палавіны "Каласоў...". Прынамсі, не прыпомню, каб пасьля таго здарэньня Караткевіч гаварыў пра заканчэньне і выданьне "Каласоў..." як пра нешта рэальнае”.
Цёмная рэчаіснасьць 70-х дазваляе з усіх сабраных вышэй фактаў рабіць простыя высновы. Скажам, калі згаданы КГБ пільна сачыў за Караткевічам і за Семашкевічам, а тое, што сачыў пільна, шматкроць пацьверджана сьведкамі, дык як тады магло здарыцца, што першага абрабавалі, а другі вываліўся з вакна, ды яшчэ ў адзін час? Аднамерная савецкая лёгіка падказвае, што калі так пільнавалі і не ўпільнавалі, дык ці не прыклалі да гэтага руку самі? А калі не прыклалі, дык чаму не пасьпяшаліся знайсьці злодзеяў і даць сваю вэрсію сьмерці паэта, каб ня быць западозранымі ў злачынстве? Але... Маўчыць усюдыісная і загадкавая служба...
Дабранач! На ціхую воду Ляглі вечаровыя цені. Дабранач! Зь якое нагоды Мой голас амаль што асеньні?
Застынуў у золкім чароце, Згубіўся такі сіратлівы, Падобны да тых, што ў чароды На вырай склікаюць шчымліва. Дабранач! Над месячнай сьцежкай Лунае мой голас праз Нарач. Асеньні, каго ён усьцешыць? Дабранач... Дабранач... Дабранач...
У сьмерці паэта ёсьць і іншае, не сакрэтнае вытлумачэньне. Я ўжо згадаў, што мой выкладчык літаратуры Семашкевіч выглядаў як цень, як нежыхар. Ён загінуў улетку 1982-га. На самым, так бы мовіць, піку застою ў грамадзтве. Увосені памірае Брэжнеў. Пачынаецца глябальная зьмена эпох. Неўзабаве сонечнае сьвятло, яркія колеры і простая праўда, схаваныя ў кнігах, шырокай хваляю абрынуцца на бляклую рэальнасьць. Шарыя цені людзей, гарадоў і думак стануць аб’ёмнымі і жывымі. А стваральнікі фэномэну натхнёнага беларусазнаўства будуць бясконца зьдзіўляцца, чаму іхныя архіўныя адкрыцьці больш не ператвараюца ў залатыя бэстсэлеры...”
