17 лістапада ў Варшаве журы прэміі імя Ежы Гедройця ў складзе Ўльляны Верынай, Сяргея Дубаўца, Сьвятланы Курс, Андрэя Хадановіча і Ціхана Чарнякевіча прысудзіла першае месца кнізе Сяргея Абламейкі «Невядомы Менск. Гісторыя зьнікненьня», якая выйшла ў 2021 годзе ў «Бібліятэцы Свабоды. ХХІ стагодзьдзе».
У адказах на пытаньні Свабоды Сяргей Абламейка дзеліцца ўражаньнямі ад перамогі і разважае пра наступствы сёлетняга рашэньня журы для Беларусі і беларускай культуры.
— Калі ты выяжджаў з Прагі ў Варшаву на цырымонію ўручэньня прэміі Гедройця, то казаў, што спадзявацца асабліва няма на што — кніга важная і вартая, але жанр далекаваты ад гедройцеўскіх стандартаў. Гэта нават не «поп-навука», а фактычна навуковая манаграфія. Ці ўсё ж іскрынка надзеі заставалася?
— Надзея ў чалавеку жыве заўсёды. Калі кніга была намінаваная, а пасьля нават трапіла ў лік фіналістаў, то нешта недзе далёка ў душы ўсё ж варушылася. Але першага месца я дакладна не чакаў. Думаў, магчыма, буду трэцім, як і летась з кнігай пра Каліноўскага. Мне здавалася, што перамогу аддадуць Уладзімеру Някляеву, і сказаў яму, дарэчы, пра гэта за два дні да цырымоніі.
Летась я ня быў на ўручэньні і сачыў за цырымоніяй онлайн. Хоць мяне арганізатары і тады запрашалі прыехаць. Такое самае запрашэньне я атрымаў і сёлета. Але сёлета я даведаўся, што ніхто з шасьцёркі не плянуе прыехаць, і падумаў, што з Прагі да Варшавы ня так і далёка, хай будзе прысутны хоць адзін зь фіналістаў.
— І як ты ўспрыняў агучаную Сьвятланай Курс інфармацыю пра пераможцу?
— Гэта асобная гісторыя. На цырымоніі я сядзеў побач з Паўлам Бераговічам і Андрэем Янушкевічам. Калі Сьвятлана Курс сказала, што ў кнізе-пераможцы 525 старонак, я сказаў суседзям, што гэта Някляеў. Я ня памятаў, колькі ў ягонай кнізе старонак, але дакладна ведаў, што ў маёй менш за 500. Але аказалася, што Сьвятлана чытала кнігу ў фармаце PDF, там старонкі падлічаныя разам з фотаўклейкай, і іх дакладна 525. Праз хвіліну Сьвятлана згадала пра дзяўчыну ў белым барэце, і я ўсё зразумеў. У кнізе ёсьць фатаздымак сям’і маёй маці ў 1936 годзе ў Менску, на якім мая 20-гадовая бабуля сядзіць у белым барэце.
Прамову Сьвятланы Курс я лічу выдатным мастацкім тэкстам і зьбіраюся яго займець. Яе словы пра «кнігу любові», пра любоў да Менску і любоў унука да бабулі перакулілі ў той момант маё ўспрыманьне рэальнасьці. Раптам замест калённай залі Варшаўскага ўнівэрсытэту з маскай Гедройця у цэнтры я апынуўся на старой Нямізе разам з бабуляй і бацькамі... Наступную гадзіну мае вочы раз за разам рабіліся вільготныя. Я ніяк ня мог ачомацца ад успаміну і сантымэнту.
Я раптам зразумеў, што зь перамогай у прэміі Гедройця мая мара ўбачыць адноўлены Стары горад можа стаць марай многіх. Гэтую эмоцыю было нялёгка перажыць і нялёгка ўтаймаваць...
— І што ты цяпер можаш сказаць пра рашэньне журы?
— Магчыма, гэта самае нестандартнае рашэньне журы Гедройця за ўсе адзінаццаць сэзонаў існаваньня прэміі. Гэтыя пяць беларускіх інтэлектуалаў зрабілі ўчынак. Учынак не таму, што аддалі першае месца Сяргею Абламейку, але таму, што аддалі яго менавіта ГЭТАЙ кнізе, менавіта ТАКОЙ кнізе, менавіта кнізе пра ГЭТА.
За два тыдні, што прайшлі з моманту цырымоніі, трое зь пяці сяброў журы выказаліся ў друку. Аказалася, што рашэньне было прынятае аднагалосна. Сьвятлана Курс у інтэрвію сайту reform. by паведаміла, што пяцёрка палічыла маю гістарычную кнігу вялізным фундамэнтальным эсэ.
Я і сам гэта адчуваў. Пішучы кнігу і афармляючы яе як манаграфію, я бачыў, што мой стыль адрозьніваецца ад навуковай манаграфіі. У тэксьце было шмат асабістага. Пра гэта я сказаў, дарэчы, і на цырымоніі. У кнізе сапраўды шмат эсэістыкі, шмат аўтарскай простай мовы, ёсьць мае размовы са сьведкамі, мноства цытат ня толькі гістарычных дакумэнтаў, але і мастацкіх тэкстаў з маімі суб’ектыўнымі і нават эмацыйнымі ацэнкамі.
Адна з навуковых рэцэнзэнтаў, польскі гісторык, прафэсарка Дарота Міхалюк сказала, дарэчы, што ўпершыню ў жыцьці чытала гістарычную манаграфію як дэтэктыў.
Так што журы зрабіла сапраўды высокапрафэсійную працу, распазнала кшталт кнігі і паставіла яе ў той кантэкст, у якім яна і нарадзілася. Фактычна рашэньне журы азначае, што я напісаў нешта накшталт менскага «Архіпэлягу ГУЛАГу».
— Добра гэта ці дрэнна?
— Мне цяжка сказаць. Кнігу я пісаў як манаграфію. Калі закончыў прыблізна ў 2013-2014 годзе, то паглядзеў, што атрымалася неблагая праца, і вырашыў яе частку абараніць як дысэртацыю. Гэта затрымала выхад кнігі на некалькі гадоў. Але кіраўнік дысэртацыі прафэсар Юры Гарбінскі і тры рэцэнзэнты, прафэсары Дарота Міхалюк, Раман Юркоўскі і Захар Шыбека, а пасьля і навуковая рада гістарычнага факультэту ўнівэрсытэту ў Беластоку прызналі тэкст навуковым. Таксама не паспрачаесься.
Пасьля кніга была зноў перапрацаваная, атрымала новую структуру і выйшла ў сьвет у двух тамах (моцна, дарэчы, скарочаная). Кніга першая, напрыклад, страціла 120 старонак. У другой кнізе я вырашыў, сярод іншага, не публікаваць разьдзел пра фальсыфікацыю здымкаў і іх датаў. Магчыма, калі-небудзь апублікую асобна.
— Ты гаворыш пра рашэньне журы так, нібы бачыш у гэтым нейкі асаблівы сэнс і асаблівае значэньне.
— Безумоўна. У сваёй прамове на цырымоніі ўручэньня я казаў, што наагул пэсымістычна стаўлюся да ўплыву кніг на людзей і калісьці зрабіў для сябе выснову, што калі хаця б пяць чытачоў тваёй кнігі пачнуць думаць так, як ты, твая мэта дасягнутая і кнігу ты пісаў недарэмна.
Дык вось перамога ТАКОЙ кнігі, кнігі пра ГЭТА легітымізуе і ўкараняе тэму неабходнасьці аднаўленьня Старога гораду ў Менску і гістарычных цэнтраў нашых беларускіх гарадоў у галовах беларускай інтэлектуальнай эліты і нават беларускіх палітыкаў. Мяне павіншавалі зь перамогай некалькі апазыцыйных палітыкаў. Віншуючы, яны казалі, што пры будучай дэмакратычнай уладзе ў Беларусі Стары горад у Менску будзе абавязкова адноўлены.
На такое я нават ня мог спадзявацца. Вось гэта сапраўды перамога! Стары горад трапляе ня толькі ў беларускае інтэлектуальнае поле, але і ў палітыку. І ўсё гэта вынік рашэньня гэтай выдатнай пяцёркі беларускіх інтэлектуалаў — Ульляны Верынай, Сяргея Дубаўца, Сьвятланы Курс, Андрэя Хадановіча і Ціхана Чарнякевіча. Дзякуй вялікі ім за гэта.
І асобны вялікі дзякуй рэдактару кнігі Аляксандру Лукашуку. Не ўяўляю, дзе ён знайшоў у сабе столькі сілаў — двойчы (!) зрабіць грунтоўную рэдактуру ўсёй тысячы старонак абедзьвюх кніг. Гэта была наша такая тытанічная супраца на працягу двух гадоў.
— Чаму ты ўзяўся за напісаньне гэтай кнігі? Гэта быў сантымэнт, памяць пра дзяцінства ці нейкае сьвядомае рашэньне?
— Усё разам. Гэта і асабістае, і грамадзкае. Гэта выбар і воля беларускага інтэлектуала. Мне ў Менску не хапала Вільні. У канцы 1980-х – пачатку 90-х мы вазілі дзяўчат на спатканьні ў Вільню, паказвалі ім Вострую браму і вуліцу Замкавую, гару Гедзіміна і падоўгу сядзелі на беразе Вяльлі або ў славутым бістро на Замкавай, дзе прадавалі недарагія сасіскі.
І было балюча, што наш Менск такі пакалечаны і зьнявечаны, такі савецкі і такі халодны. Шырыня і размах яго вуліц і пляцаў супярэчылі гістарычнай камэрнасьці нашага гарадзкога асяродзьдзя.
Але я зь дзяцінства ведаў, што Стары горад у Менску быў, і нават памятаў яго кавалак — старую Нямігу. І ўжо з другой паловы 80-х гадоў, калі я студэнтам у складзе «Талакі» бараніў рэшткі гістарычнага Менску, мне было ясна, што мы павінны вярнуць тое, што было. Інакш наша культура і наш народ будуць разьвівацца непаўнавартасна. Мы павінны былі зноў займець у цэнтрах нашых гарадоў матэрыяльныя сьведчаньні цывілізацыйнай прыналежнасьці Беларусі да Эўропы.
Але шмат хто нават у беларускамоўным асяродзьдзі да маёй мары ставіўся са скепсісам і нават крытычна. Казалі, навошта аднаўляць, навошта зносіць тое, што ўжо пабудавалі. Давай проста азначым трасы былых вуліц, пасадзім там дрэўцы, забаронім новае будаўніцтва і будзем у такі спосаб памятаць і памінаць наш стары Менск.
Мне трэба было пераканаць скептыкаў і адукаваць неадукаваных. А як гэта можна зрабіць? Толькі напісаць кнігу. За гэта ў 2006 годзе я і ўзяўся.
Але яшчэ да гэтага быў адзін непасрэдны штуршок. У пачатку 2005 году, пасьля першых «подзьвігаў» заснаванага Менгарвыканкамам таварыства «Менская спадчына», я зразумеў, куды кіруецца сытуацыя, і ад роспачы напісаў эсэ «Каханы горад», дзе гаварыў пра разбурэньні Менску ў вайну і пасьля яе і дзе апісаў Менск сваёй мары, такі, якім ён мог бы быць пасьля татальнай рэстаўрацыі і рэгенэрацыі Старога гораду з Замчышчам, Рыбным і Нізкім рынкамі і ўсёй сеткай старых вуліц і завулкаў. Гэты Стары горад, дарэчы, быў бы ненашмат меншы за віленскі.
Эсэ было апублікаванае ў двух нумарах «Нашай нівы» вясной 2005 году і стала вельмі папулярным. Пасьля яно ўвайшло ў маю кнігу падарожнай прозы «Настальгія». А тады мне расказвалі, што людзі перадавалі адно аднаму зачытаныя асобнікі «Нашай нівы» з тым эсэ, некаторыя выразкі з тэкстам эсэ былі нават налепленыя на кавалкі кардону. Рэжысэр Андрэй Кудзіненка расказаў мне цікавую гісторыю. У той год ён ехаў з Кракава ў Варшаву, папрасіўшыся на вольнае месца ў беларускі турыстычны аўтобус. І вось, як толькі аўтобус выехаў з Кракава, людзі пачалі прасіць экскурсавода працягваць чытаць у мікрафон нейкі тэкст з газэты «Наша ніва». Аказалася, што яны прасілі другую частку эсэ «Каханы горад», бо першую экскурсаводка чытала ім да Кракава.
Тое эсэ вельмі падабалася Рыгору Барадуліну, і менавіта ён падчас прыезду ў Прагу у канцы сакавіка 2005 году настойліва параіў мне выдаць яго асобнай брашурай. Я падумаў, што варта было б нечым кніжачку праілюстраваць, пачаў разьбірацца са здымкамі і зразумеў, што тут ёсьць пра што паразважаць. Так і пачалася ўжо непасрэдная праца над новай кнігай.
Таму, дарэчы, першы варыянт яе назвы быў такі: «Каханы горад. Вяртаньне». Я зьбіраўся хаця б віртуальна, у інтэлектуальнай прасторы вярнуць Стары горад менчукам.
Здаецца, мне гэта ўдалося. Гістарычны Менск перамог савецкі. Пакуль што інтэлектуальна. Зычу нам усім убачыць яго наяве.
— З чаго б ты пачаў аднаўляць Стары горад?
— Пачынаць, вядома, трэба з вуліцы Казьмадзям’янаўскай. На месцы тых кварталаў на схіле ад плошчы Свабоды да плошчы 8 Сакавіка пакуль яшчэ нічога не пабудавалі.
