«Мяне турбуе тое, што Чарнобыль часта адносяць да гісторыі, людзі думаюць: Гэта было 35 гадоў таму, цяпер няма пра што турбавацца, гэта больш не пагроза. Але няма нічога больш далёкага ад праўды. Чарнобыль — у ДНК усяго жывога, у флёры і фаўне. Гэта мінулае, сучаснасьць і будучыня, катастрофа плянэтарных маштабаў, якая ўсё яшчэ разгортваецца», — кажа Эдзі Роўч.
Трыццаць гадоў назад яна заснавала ў Ірляндыі адзін з самых буйных фондаў дапамогі дзецям, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Сьледам за ім падобныя арганізацыі зьявіліся і ў іншых краінах Эўропы, а таксама ў ЗША. Дзякуючы такім фондам ня менш за 500 тысяч беларускіх дзяцей з заражаных тэрыторый змаглі па некалькі гадоў запар праводзіць вакацыі за мяжой: дыхаць чыстым паветрам, ёсьць смачную і не заражаную радыёнуклідамі ежу, убачыць мора, пазнаёміцца зь іншай культурай, вывучыць новую мову.
Тэлеканал «Настоящее время» распавядае, як працавалі фонды дапамогі, што больш за ўсё ўражвала «чарнобыльскіх» дзяцей за мяжой і пра што прыгадвае Сьвятлана Ціханоўская, якая пабывала ў тых паездках як падлетак з заражанай тэрыторыі і як перакладчыца.
«Вельмі яскравыя, вельмі шчасьлівыя месяцы». Каця з Гомля на поўдні Італіі
Каця Ярывановіч з Гомля паехала ў Італію дзякуючы фонду ANSFA di Pulsano. «Гэта былі такія месяцы — вельмі яскравыя ў дзіцячым жыцьці, вельмі шчасьлівыя», — прыгадвае яна. 1997 год, ёй восем гадоў, а наперадзе яшчэ сем паездак да сонца і мора.
Італьянскай Каця ня ведала. У першую паездку бацькі далі з сабой слоўнічак, але складанасьцяў у зносінах не было, і ўжо да канца першага месяца яна спакойна казала простыя фразы. «Часам я была ўпэўненая ў тым, што разумею. Памятаю, у першы раз я туды прыехала ў жніўні, а ў мяне дзень нараджэньня ў канцы ліпеня, і гэтая сям’я вырашыла яго адзначыць. Паколькі ў іх свая кандытарская, Умбэрта сьпёк для мяне торт. Напярэдадні мы ехалі на машыне, ён быў за рулём і пытаецца [па-італьянску]: „Каця, як перавесьці на рускую з італьянскага“ Buon Compleanno, Katerina »? (Зь днём нараджэньня, Кацярына). Я ня ведала, што гэта значыць, але, думаю, раз ён мяне пытае, калі мы едзем па дарозе, значыць, гэта будзе: «Асьцярожна на дарозе, Каця». І папрасіў у мяне напісаць гэта на паперцы" . Потым гэты надпіс апынулася на сьвяточным торце".
Так я і мела зносіны спачатку. Нешта жэстамі, нешта разумела з часам, нешта перакладала на свой манер, думаючы, што так перакладаецца.
25 тысячаў «чарнобыльскіх» дзяцей у Ірляндыі
Першы замежны фонд дапамогі дзецям з забруджаных тэрыторый зьявіўся ў Ірляндыі ў 1991 годзе. У студзені Эдзі Роўч, актывістка і валянтэрка «Ірляндзкай кампаніі за ядзернае раззбраеньне» (Irish Campaign for Nuclear Disarmament), атрымала факс са словамі: «Сыгнал SOS. Богам прашу, дапамажыце нам вывезьці дзяцей». Яго адправілі лекары Беларусі, Украіны і Расеі.
«Яны рызыкнулі разаслаць гэты факс усім сьвеце, таму што больш не маглі маўчаць. Яны былі гатовыя трапіць у турму, страціць працу, але ўрэшце праявілі адвагу», — распавядае Эдзі Роўч пра пачатак сваёй вялікай гісторыі. Да гэтага яна ўжо многае ведала пра аварыю на Чарнобыльскай АЭС: з 1986 году Эдзі дапамагала ірляндзкім семʼям, інфармуючы іх аб тым, як можна засьцерагчы сябе, калі радыяцыя раптам трапіць у іх краіну.
Неўзабаве пасьля атрыманьня факсу Эдзі Роўч у сябе дома адкрыла арганізацыю Chernobyl Children International (CCI) і знайшла сямʼі, гатовыя прыняць дзяцей з забруджаных тэрыторыяў. Ужо наступным летам у Ірляндыю прыехала першая група «чарнобыльскіх» дзяцей з 60 чалавек. З тых часоў дзякуючы CCI больш за 25 тысяч дзяцей з Беларусі, Украіны і заходняй часткі Расеі змаглі трапіць на аздараўленьне і лячэньне ў Ірляндыю.
Спачатку мэтай фонду было вывезьці дзяцей з забруджаных тэрыторыяў хоць на нейкі час, «каб яны ня спалі, ня елі, ня дыхалі на заражанай зямлі», кажа Эдзі Роўч. Яна адзначае, што і прафэсар Васіль Несьцярэнка, зь якім таксама супрацоўнічаў CCI, змог даказаць карысьць і каштоўнасьць перамяшчэньня дзяцей у чыстае, нерадыяактыўнае асяродзьдзе.
Але неўзабаве стваральнікі праграмы і яе ўдзельнікі зразумелі, што знаёмства зь іншай культурай, ладам жыцьця ня менш важнае, асабліва для дзяцей зь дзіцячых дамоў, кажа Эдзі. «Для кожнага дзiцяцi, якое засталося без бацькоў, гэта магчымасьць упершыню ў жыцьці адчуць, што яго любяць, шануюць, што яно добры чалавек. Яно можа атрымаць лепшую адукацыю. Можа стаць лекарам, настаўнікам, навукоўцам — кім заўгодна, таму што бачыць, як уладкаваны сьвет». Дзяцей нават вадзілі ў ірляндзкі парлямэнт — проста паглядзець, як у гэтай краіне прымаюцца рашэньні. «Многія з нашых дзяцей былі гасьцямі прэзыдэнта Ірляндыі, і да іх ставіліся з павагай, як да роўных».
На пытаньне, ці складана было наладзіць адносіны з уладамі постсавецкіх краін, Эдзі Роўч адказвае стрымана: «Мы вельмі імкнуліся, каб усё атрымалася. Я б сказала, што ў нас было шмат прыгодаў, якія ўключалі ў сябе мноства складанасьцяў і праблемаў».
«Я мела гонар сустрэцца з былым прэзыдэнтам Савецкага Саюзу Міхаілам Гарбачовым, калі ён прыяжджаў у Ірляндыю. Я спыталася ў яго пра падзеі 1986 году, і я заўсёды буду памятаць, што ён сказаў: «Я слухаў КДБ. З таго часу ў маім жыцьці няма большага шкадаваньня. Я бачу сябе да і пасьля Чарнобылю. Я правяду рэшту свайго жыцьця, адчуваючы віну за тое, што было зроблена ў 1986 годзе», — пераказвае адказ Гарбачова Эдзі Роўч у інтэрвію «Настоящему времени».
Chernobyl Children International — дагэтуль адзін з самых буйных фондаў дапамогі дзецям, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. За час сваёй дзейнасьці фонд аказаў дапамогу на больш чым 100 мільёнаў эўра. На аздараўленьні ў Ірляндыі пабывалі 26,5 тысячы дзяцей з забруджаных тэрыторый Беларусі і Украіны. Пры ўдзеле CCI праведзена 3,5 тысячы апэрацый дзецям з небясьпечнымі для жыцьця парокамі сэрца, выкліканымі ядзернай катастрофай.
Ціханоўская ў Ірляндыі
Фонд Эдзі Роўч спрыяў стварэньню многіх дабрачынных арганізацый. Адна зь іх — Chernobyl Lifeline — таксама прывозіла на аздараўленьне ў Ірляндыю беларускіх дзяцей. У 1996 годзе ў складзе групы прыехала 14-гадовая Святлана Ціханоўская, вядомая цяпер усяму сьвету як лідэр дэмакратычнай апазыцыі Беларусі.
Святлана родам з невялікага гарадка Мікашэвічы (Берасьцейская вобласьць). Ён апынуўся ў ліку населеных пунктаў, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, і да гэтага часу адносіцца да зоны пражываньня з пэрыядычным радыяцыйным кантролем. «Я ня ведаю, чаму я трапіла пад гэтую праграму. Напэўна, таму што добра вучылася», — кажа Святлана ў інтэрвію «Настоящему времени».
«Нас увесь час у Беларусі, у родным мястэчку, вазілі на праверкі: прыяжджалі нейкія выязныя каманды правяраць шчытападобную залозу. Але тады гэта не ўспрымалася такім глыбокім болем. Чарнобыль, радыяцыя — увесь час гэта было на слыху, але глыбіню праблемы ў такім узросьце не ўсьведамлялі. Ужо потым прыходзіла ўсьведамленьне, што гэта. А тады, ведаеце, як дзеці гэта ўспрымалі: радаваліся бруднай зоне, таму што гэта магчымасьць выехаць за мяжу», — распавядае Сьвятлана Ціханоўская.
У Ірляндыю яна прыяжджала тройчы: першы раз — як дзіця, а пазьней — ужо калі была студэнткай, у якасьці перакладчыка і заставалася там на ўсё лета.
Ірляндыя для Сьвятланы была першым замежжам. Усё было вельмі незвычайна, прыгадвае яна. «Больш за ўсё мяне ўразіла нейкая цікавая ежа, якой у нас не было: чыпсы, бульба фры, бургэры. Можа быць, у сталіцы Беларусі гэта ўжо і было, але паколькі мы асабліва нікуды не выяжджалі з бацькамі, для мяне гэта было незнаёмае. Кетчуп я там пакаштавала першы раз, — узгадвае Святлана. — Натуральна, уразілі самі людзі: адкрытыя, прыязныя, усьміхаюцца, кажуць „дзякуй“, „калі ласка“. У нас было неяк хмурна, па меншай меры, у маім гарадку. А тут ты прыяжджаеш да чужых людзей, а яны да цябе як да роднай ставяцца — мора пяшчоты, мора любові. Усіх дзетак спрабавалі максымальна пацешыць».
Магчымасьць застацца ў Эўропе альбо потым перабрацца туды жыць была, кажа Сьвятлана, і многія ёй карысталіся, але яна не змагла. «Я настолькі была і цяпер прывязаная да бацькоў, да хаты, што мне здавалася, Ірляндыя — гэта так далёка. Гэта цяпер межы трохі пашырыліся, ты атрымліваеш шэнгенскую візу і можаш падарожнічаць у любы момант і вярнуцца дадому. А тады быў шэраг складанасьцяў, і на той момант я выбрала сямʼю, бацькоў, радзіму».
Тым ня менш, гэтыя паездкі аказалі свой уплыў: пашырылі кругагляд і разуменьне таго, што ёсьць іншыя краіны, дзе ў людзей іншы вобраз мысьленьня і стаўленьне адзін да аднаго. «У нас у Беларусі каштоўнасьць сямʼі вельмі высокая — у Ірляндыі тое ж самае, але неяк усё роўна па-іншаму, — адзначае Сьвятлана. — Вядома, у 14 гадоў ты не будаваў ніякіх плянаў, што ў цябе ў краіне сапраўды гэтак жа будзе. Жыў і жыў — вярнуўся да бацькоў, шчасьлівы. Але разуменьне таго, што ёсьць іншыя краіны, зь іншым узроўнем жыцьця, ужо ўсталявалася».
Святлана Ціханоўская да гэтага часу на сувязі са сваёй «ірляндзкай сямʼёй». Яны ведаюць, што адбываецца ў Беларусі, падтрымліваюць яе, перажываюць. Нядаўна да гэтай сямʼі прыяжджаў міністар замежных спраў Ірляндыі, і яны ўсе разам пагутарылі са Сьвятланай праз Zoom прама з таго дому, дзе яна калісьці жыла.
У жніўні 2020 году ірляндзкі друк шмат пісаў пра Ціханоўскую. У шматлікіх інтэрвію Генры Дын з «ірляндзкай сямʼі» Ціханоўскай вельмі цёпла адгукаўся пра «Сьвету», адзначаў яе добрую ангельскую, розум, сьціпласьць і спачуваньне, параўноўваў яе з Жаннай дʼАрк, «таму што яна шмат чым ахвяравала дзеля сваёй сямʼі і краіны».
Скандальныя вяртаньні
Ня ўсе гісторыі былі такімі добрымі. У Беларусі памятаюць як мінімум два выпадкі, калі дзеці, якія зьехалі на лета за мяжу, адмовіліся вяртацца.
Гісторыя Вікі Мароз добра вядомая і ў Беларусі, і ў Італіі. Выхаванка Вялейскай школы-інтэрнату, яна некалькі гадоў прыяжджала ў госьці да італьянцаў Алесандра Джуста і Марыі-Кʼяра Барначын. У 2006 годзе «італьянскія бацькі» адмовіліся вяртаць 10-гадовую дзяўчынку ў Беларусь: яны сьцьвярджалі, што ў інтэрнаце яна зазнала «фізычны і маральны гвалт», і 20 дзён хавалі яе ў кляштары на поўначы Італіі.
Паліцыя знайшла Віку па відэа, якое запісалі яе італьянскія «бабулі». Дзяўчынку спецрэйсам адправілі дадому і неўзабаве аддалі ў сямʼю з горада Жодзіна, дзе ўжо выхоўваўся старэйшы брат Вікі.
Алесандра Джуста і Марыя-Кʼяра Барначын распавядалі журналістам, што яшчэ ў 2005 годзе падалі дакумэнты на ўдачарэньне Вікі, яны таксама былі гатовыя ўсынавіць яе брата Сашу, але ніякага прасоўваньня працэсу не было.
У верасьні 2007 года ў Генуі пачаўся суд над сямʼёй Джуста і Барначын. Разьбіральніцтва ініцыявала амбасада Беларусі ў Італіі. У лютым 2009 году суд апраўдаў італьянскую пару, прызнаўшы, што ў іх дзеяньнях няма складу злачынства, бо яны «дзейнічалі ў абставінах крайняй неабходнасьці». Але праз год у адказ на апэляцыю суд зьмяніў прысуд: муж і жонка Джуста-Барначын, іх маці і двое сьвятароў атрымалі па восем месяцаў турмы.
У 2014 годзе журналісты TUT.BY знайшлі ўжо паўналетнюю Віку: яна вучылася ў каледжы на швачку, жыла ў інтэрнаце, а на выходныя прыяжджала да сваіх апекуноў у Жодзіна.
Дзяўчына распавяла, што ўвесь гэты час працягвае мець зносіны са сваёй «італьянскай сямʼёй», гісторыю ў Італіі памятае дрэнна, але кажа, што там было нашмат лепш: «Там былі бацькі».
У 2008 годзе гісторыя паўтарылася, але ўжо ў ЗША. З горада Пэталума (штат Каліфорнія) адмовілася вяртацца 16-гадовая Тацьцяна Казыра з Барысава. Яе выхоўвала бабуля — маці пазбавілі бацькоўскіх правоў. І ў 2002 годзе як сірату з заражанай зоны Таню адправілі ў ЗША на аздараўленьне. З таго часу дзяўчынка кожны год прыяжджала ў «сваю» амэрыканскую сямʼю. 2008-ы павінен быў стаць апошнім: праграма была разьлічаная на дзяцей да 16 гадоў. Як пазьней распавядала Тацьцяна, тады яе «амэрыканская мама» спытала ў яе, ці не хоча яна застацца. Дзяўчынка патэлефанавала бабулі, тая спалохалася: «Будзе скандал». Але Таня рашылася.
Скандал сапраўды пачаўся. Беларускія ўлады патрабавалі яе вяртаньня, амэрыканская сямʼя наняла адваката і падала дакумэнты ў іміграцыйную службу для падаўжэньня гасьцявой візы, каб дачакацца рашэньня ўладаў. Дэпартаваць дзяўчынку было нельга, бо бабуля пагадзілася, каб унучка засталася ў Амэрыцы.
Але праз паўгоду, калі ўжо ўсё было амаль гатова для легалізацыі беларускай дзяўчынкі ў ЗША, Таня Казыра заявіла, што хоча дадому. «Амэрыканцы, пачуўшы маё рашэньне вярнуцца, былі ў шоку. Яны выдаткавалі на адвакатаў амаль усе свае ашчаджэньні, прызвычаіліся да мяне, спадзяваліся», — распавядала Тацьцяна TUT.BY.
Са сваёй «амэрыканскай сямьёй» Казыра больш не бачылася, але яны працягваюць мець зносіны ў інтэрнэце. Дзяўчына вывучылася на прадавачку, выйшла замуж, нарадзіла дачку.
Пасьля выпадку з Тацьцянай Казырай праграмы па аздараўленьні дзяцей у ЗША былі на нейкі час прыпыненыя, а Аляксандр Лукашэнка падпісаў указ, згодна зь якім вывозіць дзяцей на аздараўленьне за мяжу стала магчымым толькі ў тыя краіны, зь якімі ёсьць міжнародныя дамовы і якія гарантуюць, што дзеці вернуцца на радзіму.
Пяць гадоў таму стваральніца праграмы дапамогі дзецям з пацярпелых ад чарнобыльскай катастрофы тэрыторый Эдзі Роўч гаварыла з трыбуны адмысловай сэсіі Генэральнай Асамблеі ААН. Упершыню жанчына — не палітык і ня дыплямат — выступала замест цэлай краіны: дэлегацыя Беларусі на знак падзякі саступіла ёй сваё месца. Эдзі прапанавала абвясьціць 26 красавіка Міжнародным днём памяці аб чарнобыльскай катастрофе, заклікала дапамагаць ліквідатарам і не забываць аб пацярпелых ад аварыі.
