Мінула 30 гадоў з выхаду першага нумару беларускага штомесячніка «Часопіс» у Беластоку. «Часопіс» — другое паводле даўгавечнасьці пэрыядычнае выданьне беларусаў у Польшчы. Тыднёвік «Ніва» пачаў выходзіць у 1956 годзе, а першы, сыгнальны нумар «Часопіса» зьявіўся вясной 1990 году. Зь Юркам Хмялеўскім, галоўным рэдактарам штомесячніка ад самага яго пачатку, размаўляе Ян Максімюк.
«Погляды маладога пакаленьня»
— Юрка, ці помніш ты, калі і як зьявілася ідэя «Часопісу» як другога пэрыёдыку беларусаў у Польшчы? Хто выступіў з гэтай ідэяй? Ці, можа, першы імпульс прыйшоў з Варшавы, якая пасьля палітычнага пералому 1989 году вырашыла фінансаваць не адно, але два пэрыядычныя выданьні для кожнай нацыянальнай меншасьці ў дзяржаве?
— Ніякага імпульсу звонку не было. У Польшчы ў 1989 годзе пачаліся палітычныя зьмены. Мы, як маладое пакаленьне беларусаў, як пакаленьне студэнтаў зь Беларускага аб’яднаньня студэнтаў (БАС) на зломе 1980-х і 1990-х, адчулі патрэбу паклікаць да жыцьця новае пэрыядычнае выданьне, каб дайсьці да таго беларускага чытача, да якога, магчыма, не даходзіў тыднёвік «Ніва», усё яшчэ з арыентацыяй больш на вёску, чым на горад. Мы хацелі мець магчымасьць прадстаўляць погляды маладога пакаленьня пра Беларусь і беларускія справы ў Польшчы ў новай форме.
Мы не разглядалі сябе як канкурэнцыю «Ніве», а хутчэй як яе дапаўненьне, якое пашырыць кола зацікаўленых беларускасьцю ў Польшчы. «Ніва» выходзіць выключна па-беларуску, а мы вырашылі, што будзем пісаць і па-польску, каб дайсьці да тых, якія па-беларуску не чытаюць, але ўсё ж цікавяцца беларускімі справамі.
З ідэяй заснаваць новы беларускі часопіс — хутчэй для інтэлігенцыі ў гарадах, чым для сялян на вёсцы — выступіў на сходзе БАСу ў 1989-м годзе Веслаў Харужы, тады студэнт гістарычнага факультэту філіялу Варшаўскага ўнівэрсытэту ў Беластоку. І тады да нас далучыліся яшчэ два Славаміры — Славамір Іванюк, які закончыў Люблінскі ўнівэрсытэт і стаў працаваць у дзяржаўным архіве ў Беластоку, і Славамір Назарук. Весек Харужы і Славак Назарук былі ў тым часе актыўнымі дзеячамі Брацтва праваслаўнай моладзі, дзе ужо мелі пэўны выдавецкі досьвед — выдавалі праваслаўны бюлетэнь «ФОС» па-беларуску. Даволі хутка далучыўся да нас Юрка Каліна, а крыху пазьней — Дарота Кузьміч (Сульжык).
Першы сыгнальны нумар «Часопісу» мы падрыхтавалі пад Вялікдзень 1990 году. Варта адзначыць, што гэты першы нумар яшчэ праходзіў камуністычную цэнзуру, якая тады дажывала свае апошнія дні. Ён, гэты першы нумар, быў даволі сярмяжны з выдавецкага боку, але ў ім адчуваўся ўжо прыліў новай энэргіі — гэтае ўражаньне ня сьцерлася для мяне і па сёньня. Мне асабіста, як сьвежаму выпускніку Політэхнічнага ўнівэрсытэту ў Беластоку з дыплёмам інжынэра-электрыка, было цікава пераключыцца на нешта іншае — паспрабаваць журналісцкага занятку. Ну і тады якраз пачыналася кампутарызацыя, што таксама было цікава. І вось гэтая падвойная цікавасьць паспрыяла таму, што нам, аматарам, з часам удалося зрабіць даволі прафэсійнае пэрыядычнае выданьне.
Натуральная мова — «папросту»
— Дзе ты, чалавек з вышэйшай тэхнічнай адукацыяй, вучыўся беларускай літаратурнай мове? У школе ў тваёй вёсцы былі ўрокі беларускай мовы?
— Якраз калі я пайшоў ў школу у сваёй вёсцы, у Востраве, беларускую мову як прадмет зьліквідавалі. Гэта быў пачатак 1970-х гадоў. Тагачасныя асьветныя ўлады не скасавалі навучаньня беларускай мове на Беласточчыне зусім, але зрабілі яго добраахвотным. На Бельшчыне і на Гайнаўшчыне яно засталося па сёньня. А ў нашай школе ад беларускай мовы адмовіліся самі настаўнікі. Ім проста не залежала, каб усьведамляць людзей, што трэба трымацца беларускай мовы.
З маёй беларускай мовай было так. У час майго дзяцінства ў нашай вёсцы па-польску практычна ніхто не гаварыў. Усе, і праваслаўныя, і католікі, гаварылі «па-просту», гэта значыць, як сам добра ведаеш, на гаворцы, блізкай да беларускага літаратурнага стандарту. А літаратурны стандарт нашай простай мовы я пачуў ад журналіста «Нівы» Міхася Хмялеўскага, майго земляка і далёкага сваяка, які час ад часу заглядаў у нашу школу, каб зрабіць матэрыял у газэту. Аднаго разу ён зрабіў матэрыял пра найлепшых вучняў у нашай школе, але не згадаў пра мяне. Мне было даволі прыкра, і аднойчы, калі я паехаў у Беласток, я зайшоў у «Ніву» і выклаў Міхасю Хмялеўскаму сваю прэтэнзію… І ён напісаў пра мяне і мае школьныя дасягненьні (сьмяецца)… Я гэты матэрыял, апублікаваны ў «Зорцы», дадатку для дзяцей і школьнікаў, захоўваю як вялікі скарб да сёньня. Ну і з таго часу я стаў даволі рэгулярна чытаць «Ніву» і такім чынам вучыць беларускую літаратурную мову. Мой тата тады працаваў у вёсцы лістаношам і прыносіў «Ніву» ня толькі ў нашу хату, але і шмат каму іншаму з аднавяскоўцаў. Так што я «Ніву» паважаю за тое, што яна мяне навучыла беларускай мове.
Ці варта выдаваць беларускі часопіс па-польску
— Калі вы пачыналі «Часопіс» у пачатку 1990-х, то як вы сябе пазыцыянавалі адносна «Нівы»? Інакш кажучы, чаго вам у «Ніве» не хапала ці, можа, што ў ёй не падабалася і схіліла вас выступіць са сваім уласным выдавецкім праектам?
— Мы ўжо тады заўважылі, што моцна паменшала колькасьць чалавек у беларускім асяродзьдзі, асабліва сярод маладога пакаленьня, якія ведаюць і могуць чытаць кірылічную азбуку. Значыць, рэзка паменшала колькасьць людзей, якія чытаюць або могуць чытаць «Ніву». І мы тады думалі — як лічу сёньня, даволі наіўна — што будзем даходзіць на нашых чытачоў пераважна на польскай мове. Потым, калі мы ўжо стабілізаваліся як рэдакцыя, я зразумеў, што гэта не да канца так. Ну бо мы маем мясцовы прыклад праваслаўнага выданьня, — я маю на ўвазе «Przegląd Prawosławny», — якое выходзіць амаль выключна на польскай мове і датычыць таксама беларускага асяродзьдзя, але беларускага духу ў ім няма. А нам залежыць на тым, каб, нягледзячы на непазьбежнасьць карыстаньня польскай мовай у перадачы інфармацыі, заставацца беларускім выданьнем. А гэта безь беларускай мовы немагчыма… Зь цягам гадоў мы спрабавалі выпрацаваць балянс паміж тым, што нам трэба падаваць на польскай мове, а што мусіць зьяўляцца па-беларуску…
У пачатку 1990-х «Ніва» ўсё яшчэ даволі моцна асацыявалася зь вёскай. А ў нас тады была амбіцыя стварыць часопіс для інтэлігенцыі. Для беларускай інтэлігенцыі і для той часткі польскай інтэлігенцыі, якая цікавілася беларускай праблематыкай і ставілася да беларусаў прыхільна і зычліва. «Часопіс» з самага пачатку быў задуманы як месца беларускага-польскага дыялёгу. І нам гэта ўдавалася: сярод нашых аўтараў былі і палякі — яны, дарэчы, і сёньня ў нас ёсьць. З аднаго боку, «Часопіс» выконваў і выконвае ролю такога мосту паміж беларускім і польскім берагамі, а з другога, гэта і мост паміж беларускімі берагамі, калі мець на ўвазе агул беларусаў, якіх падзяляе дзяржаўная мяжа.
Што да беларуска-беларускіх дачыненьняў паміж беларусамі ў Польшчы і ў Рэспубліцы Беларусь, адчуваньне ў мяне дваістае. Маем сувязі зь людзьмі ў Беларусі, маем аўтараў зь Беларусі. І хоць «Часопіс» накіраваны перадусім да беларусаў Польшчы, то з самага пачатку мы давалі зразумець у сваіх публікацыях, што да падзеяў у Беларусі мы неабыякавыя. І нас, безумоўна, турбуе татальная моўная і мэнтальная русыфікацыя ў Рэспубліцы Беларусі, адсутнасьць угрунтаванай нацыянальнай сьвядомасьці. Але мы таксама акцэнтуем, што столькі гадоў падзелу дзяржаўнай мяжой паўплывала на тое, што мы ў Польшчы цяпер — аб’ектыўна «іншыя», чым беларусы ў Беларусі. Я схіляюся да думкі, што на працягу апошняга паўстагодзьдзя на Беласточчыне ўзьнік асобны «малы беларускі народ Эўропы». І да гэтага «малога народу» перш за ўсё скіраваны наш штомесячнік.
— Ці польская мова ў «Часопісе» дадала вам новых чытачоў, калі параўноўваць з чытачамі выключна кірылічнай «Нівы»?
— Дадала, але менш, чым мы спадзяваліся.
Клопат з распаўсюдам
— Якім тыражом вы выдавалі «Часопіс» у 1990-х?
— Я ацэньваю, што даволі вялікім, калі браць пад увагу профіль нашага выданьня, нашы магчымасьці распаўсюду і кола нашых рэальных і патэнцыяльных чытачоў. Тыраж тады стабілізаваўся на даволі доўгі час на ўзроўні 1,5 тысячы экзэмпляраў. Ён пачаў падаць недзе пасьля таго, як Польшча ўступіла ў Эўразьвяз, у 2004 годзе. Зрэшты, тыражы большасьці папяровых пэрыядычных выданьняў у Польшчы таксама пачалі тады падаць.
— А які тыраж «Часопісу» цяпер?
— Цяпер мы друкуем 500 экзэмпляраў. Галоўная праблема ў нас з распаўсюдам — фірмы, якія займаюцца распаўсюдам пэрыядычных выданьняў, вельмі неахвотна бяруць у продаж, а то й увогуле адмаўляюцца браць, такія нізкатыражныя, нішавыя выданьньні, як «Часопіс», бо ім не аплочваецца. Таму мы вымушана засяродзіліся амаль выключна на падпісцы як асноўным спосабе продажу. Трохі тыражу прадаём у гандлёвых пунктах, але гэта нязначная частка.
Але гады два таму мы пайшлі з «Часопісам» шырэй у інтэрнэт, які раней выкарыстоўвалі толькі ў невялікай ступені. Чытацкае кола пабольшала, хоць не на тысячы новых чытачоў, а хутчэй на некалькі сотняў.
Багацьце жывой мовы
— У апошнім дзесяцігодзьдзі «Часопіс» пачаў даволі рэгулярна і мэтанакіравана друкаваць матэрыялы ня толькі на літаратурных мовах — польскай і беларускай — але і на дыялектных варыянтах, «папросту» і «па-свойму». Чаму ты пайшоў на такі крок?
— На такі крок пайшоў ня толькі я ў «Часопісе», гэта шырэйшая зьява. Што тычыцца асабіста мяне, я зразумеў, што ёсьць такая аўтэнтычная патрэба — пісаць на жывой мове. Спэцыфіка канкрэтна Беласточчыны ў тым, што мы маем вялікае багацьце жывой мовы ў выглядзе дыялектаў. Яшчэ маем. Гэтыя жывыя гаворкі ўсё яшчэ існуюць. Магчыма, мы — апошняе пакаленьне, якое яшчэ можа карыстацца сваёй жывой мовай, а ня толькі той, вывучанай у школе ці з кніжак.
Пра падляскую мову гаварыць табе ня буду, бо ты сам пра яе ведаеш усё, што табе трэба. Дзякуючы табе, але ня толькі, і зьяўляюцца тэксты на гэтай мове.
Я са свайго боку адкрыў нанова важнасьць «простай мовы». Я і яшчэ Тамара Болдак-Яноўская, якую я заахвоціў пісаць у «Часопіс» «папросту». Яна, як і я, з таго рэгіёну, дзе «простая мова» была некалі чымсьці натуральным, дый цяпер яшчэ існуе. «Часопіс» тым і характэрны, што ён зьмяшчае тэксты на такой мове. Мэта ў тым, каб захаваць гэтую мову ў друку, каб яна да канца не памерла.
— Як ты думаеш, чаму беларускія журналісты ў Беластоку не дадумаліся значна раней скарыстаць дыялекты для прамоцыі жывой беларускасьці? Чаму гэтае ўсьведамленьне прыйшло, хоць і далёка не да ўсіх, толькі цяпер, калі мы з табою — фактычна апошняе пакаленьне, якое яшчэ ў змозе натуральна паслугоўвацца жывымі мовамі беларусаў у Польшчы?
— Я трошкі апраўдаю сваіх калег-журналістаў. Усё-такі лягчэй працаваць на беларускай літаратурнай мове, чым на падляскай ці «папросту». Беларуская літаратурная мова мае і слоўнікі, і кадыфікацыю, і літаратуру, словам — яна мае ўсё. А гаворкі і дыялекты — яны як бы затрымаліся на этапе вёскі, што тычыцца іхняга слоўніка. Я заўважаю гэтую праблему ня толькі ў маім выпадку з «простай мовай», але і ў тваіх тэкстах «па-свойму» — не хапае слоў. На жаль, трэба браць або палянізмы, або прыдумоўваць нейкія новыя словы. Інакш кажучы, на гэтых мовах вельмі цяжка апісаць сучасны сьвет, у якім жывем мы. Можна лёгка апісаць гісторыю, у якой жылі нашы бацькі і дзяды, але вельмі цяжка пісаць пра нашу інтэрнэтную эпоху.
Ці варта пісаць пра Рэспубліку Беларусь
— Наколькі істотная, па-твойму, для чытачоў «Часопісу» ў Польшчы тэматыка, зьвязаная з палітычна-сацыяльным жыцьцём Рэспублікі Беларусі?
— Мы прынцыпова, з самага пачатку, вырашылі кожны месяц зьмяшчаць у «Часопісе» сьціслую хроніку падзеяў у Беларусі. Вядзем, дарэчы, і хроніку падзеяў на Падляшшы і ў Польшчы, якія могуць быць цікавыя нашым беларусам і ў той ці іншай ступені датычаць іх лёсу. Асьвятленьне тэматыкі з Рэспублікі Беларусі я назваў бы гэта нашым маральным абавязкам. Мы гэта робім, хоць ведаем, што такая інфармацыя, з аб’ектыўных прычынаў, малацікавая для нашага чытача. Ну і vice versa. Ты ж сам добра ведаеш, што тое, што адбываецца на Падляшшы, малацікавае для чытачоў сайту Радыё Свабода ці наагул для чытачоў у Рэспубліцы Беларусі.
Гэта больш складаная справа, чым толькі адсутнасьць узаемнага зацікаўленьня. У Беларусі нічога не мяняецца ўжо колькі дзясяткаў гадоў. У навінах увесь час адно і тое ж — кагосьці затрымалі, камусьці далі пяць сутак, кагосьці выпусьцілі, хтосьці пайшоў са сьцягам… Манатоннасьць, якая не спрыяе зацікаўленасьці. Але з увагі на наш маральна-патрыятычны абавязак нам трэба сачыць за гэтым, бо мы верым, што Беларусь урэшце стане дэмакратычнай краінай, у якой беларуская культура і мова — тое, пра што насамрэч рупяцца беларусы ў Польшчы — будуць разьвівацца, а не гібець…
Людзі «Часопісу»
— Давай на заканчэньне пагаворым пра людзей, зь якімі ты рабіў «Часопіс» на працягу 30 гадоў. Згадай некаторыя імёны…
— Любы часопіс добры тады, калі ў ім публікуюцца добрыя аўтары. Нам, як мне здаецца, пашанцавала мець шмат добрых аўтараў. За апошнія 30 гадоў для нас пісалі некалькі дзясяткаў аўтараў, сярод якіх былі і майстры пяра…
Заўважу мімаходзь, што даволі прыкметная група журналістаў, якія цяпер працуюць у розных беларускамоўных СМІ ў Беластоку, пачынала сваю журналісцкую дарогу публікацыямі ў «Часопісе». Ну, чалавек пяць як мінімум. Юрка Каліна, які цяпер на «Белсаце», — адзін з такіх узорных прыкладаў…
Я тут назаву некаторыя імёны аўтараў, тэксты якіх лічу вельмі важнымі для «Часопісу».
Гэта, перш за ўсё, Сакрат Яновіч. Ён ад узьнікненьня «Часопісу» ажно да свае сьмерці ў 2013 годзе пастаянна пісаў у наш штомесячнік. У яго быў незабыўны цыкль фэльетонаў пад назвай «Быць сабою», якія ён пісаў па-польску, нярэдка выклікаючы вострыя нападкі польскіх шавіністаў. У сваіх Крынках ён нават атрымоўваў шмат ананімак з пагрозамі за сваю публіцыстыку ў «Часопісе». Сакрат Яновіч таксама пісаў нам апавяданьні і мініятуры, мы публікавалі ў фрагмэнтах ягоныя ўспаміны і мэмуарную прозу — «Ня жаль пражытага» і «Хатняе стагодзьдзе», напрыклад.
Варта згадаць Міколу Гайдука, ад якога, як і ад Сакрата Яновіча, я найбольш навучыўся, што тычылася культуры мовы. Гайдук і Яновіч — гэта былі тузы журналістыкі, ад якіх можна было вучыцца, і мы ў пачатку свайго шляху так і рабілі.
Трэба згадаць і мастака Лёніка Тарасэвіча, які калісьці бачыў у «Часопісе» авангард журналістыкі на Беласточчыне і падтрымліваў нас, спачатку публікуючы ў нас свае сатырычныя малюнкі, а потым запраектаваў нам новы графічны выгляд выданьня, які мы ўтрымлівалі цягам 15 гадоў.
Былі ў нас і вядомыя аўтары-палякі, якім адпавядаў профіль нашага выданьня і якія нам пісалі або падтрымоўвалі нас: эколяг Януш Корбэль зь Белавежы; пісьменьнік Эўгеніюш Кабац; прафэсар Ежы Тамашэўскі. І шмат іншых, якіх цяжка з ходу згадаць…
Былі і ёсьць у нас і аўтары зь Беларусі. Згадаю пры гэтай нагодзе хаця б Алеся Чобата, Юрыя Гуменюка, Сяргея Чыгрына…
— А ці ёсьць маладая зьмена, гэта значыць людзі ва ўзросьце 20–30 гадоў, якія ведаюць беларускую мову ці падляскія гаворкі настолькі добра, каб можна было падключыць іх да працы ў «Часопісе» як аўтараў або нават як рэдактараў?
— Ёсьць, хоць гэта ўжо ня тое, што было 30 гадоў таму. Прыкладам, зьявіўся Тамаш Суліма, які з выразна маладзейшага пакаленьня, чым наша. Свайго часу працаваў з намі малады аўтар, які называўся Хрыстафор Гос. Нядаўна патэлефанаваў мне малады хлопец, родам з маёй ваколіцы, які толькі ў другой клясе ліцэю, але чытае «Часопіс» і цікавіцца справамі, пра якія мы пішам. Магчыма, нешта з гэтага выйдзе і мы пачнем супрацоўнічаць. Я веру, што «Часопіс», які ўжо замацаваўся ў інфармацыйнай і культурнай прасторы Падляшша, будзе жыць і працягваць сваю місію ў такой форме ці іншай. І сьведчыць пра нашу жывую прысутнасьць тут.
«Варта» — суб’ектыўны агляд падзеяў у літаратуры ды, шырэй, у мастацтве і культуры. Думкі перадаюць погляды саміх аўтараў і не абавязкова адлюстроўваюць пазыцыю рэдакцыі.
