Расея — гэта крымінальная арганізацыя, якая прыкідваецца дзяржавай, тлумачыць Браян Ўітмар, дырэктар праграмы Расеі вашынгтонскага Цэнтру аналізу эўрапейскай палітыкі. «Суседзям Расеі відавочна пагражаюць расейскія танкі. Але далей на захад больш сур’ёзная пагроза — расейскія банкі», — кажа ён.
Каб апісаць расейскія рэаліі, Ўітмар ужывае тэрмін «Система», прапанаваны дасьледчыцай Алёнай Ледзянёвай. У сваіх англамоўных тлумачэньнях ён часта карыстаецца расейскімі словамі — такімі, як «понятия» ці «крыша», — пакідаючы іх безь перакладу. Сярод ягоных прапановаў, як супрацьстаяць «Системе», — кібэрвучэньні, і падрыхтоўка да тэхналягічнай і фінансавай ізаляцыі Расеі.
Браян Ўітмар расказаў Радыё Свабода пра свой погляд на «Систему», на месца ў ёй Беларусі і на змаганьне Расеі з Захадам.
— «Система» — гэта тое, як Расеяй фактычна кіравалі заўсёды. Не праз інстытуцыі, а празь нефармальныя дамовы і клептакратычныя сувязі. Тое, што расейцы называюць «понятия», «блатные связи».
Гэтыя нефармальныя сеткі заўсёды дзейнічалі ў Расеі. Я нядаўна перачытаў клясычную манаграфію гісторыка Эдварда Кінана «Палітычныя норавы Масковіі» (Muscovite Political Folkways). Ён там пісаў пра палітыку пры маскоўскім двары ў Сярэднявеччы. Але калі я гэта чытаў, дык разумеў, што там магло быць пра найбліжэйшае атачэньне Пуціна, пра палітбюро ў часы Брэжнева, пра двор Мікалая І. Палітыка заставалася нязьменнай ад Маскоўскага княства праз Расейскую імпэрыю, Савецкі Саюз да постсавецкай Расеі.
Кожнага расейскага лідэра фармавала «Система», але ён таксама пакідаў на ёй свой асабісты сьлед. Камунізм савецкіх часоў быў проста адной з праяваў «Системы». У часы Ельцына «Система» стала раздробленай, «балканізаванай». Пуцін зноў цэнтралізаваў яе, але яшчэ і вывеў яе вонкі — скарыстаў яе супраць суседзяў і супраць Захаду.
У заходніх сталіцах шмат ілюзій, што праблема — гэта Пуцін. Маўляў, калі ён сыдзе, дык пытаньне вырашыцца. А я лічу, што ідзе спаборніцтва паміж дзьвюма нарматыўнымі сыстэмамі — заходняй, якая грунтуецца на інстытуцыях, вяршэнстве закону, справаздачнасьці, празрыстасьці, сьвятасьці кантрактаў, а супрацьстаіць ёй «Система», у якой карупцыя выкарыстоўваецца як спосаб дзяржаўнага кіраваньня. Гэтыя дзьве сыстэмы ўвесь час будуць у канфлікце.
«Система» мае патрэбу пашырацца ўвесь час
Тое, што цяпер прынята называць «гібрыднай вайной», я бачу як спробы «Системы» захавацца на тэрыторыі былога СССР, пашырыцца на тэрыторыі краін былой Варшаўскай дамовы і нават далей на Захад.
«Расея не мяняла сутнасьці, якая грунтуецца на карупцыі»
— Вы прыраўноўваеце сучасную Расею і Савецкі Саюз да сярэднявечнай Масковіі і кажаце, што сутнасьць дзяржаўнага кіраваньня не памянялася. Але хіба не было істотных адрозьненьняў, напрыклад, паміж сыстэмай Мікалая ІІ і Сталіна? І ці правільна я разумею, што вы таксама прадказваеце: Расея застанецца карумпаванай і ў будучыні?
— Я не хачу казаць, што яна такой застанецца — гэта было б надта дэтэрміністычна. Але я думаю, што Расея схільная да карупцыі, і застанецца такой, калі не адбудзецца грунтоўных зьменаў у яе палітычнай культуры.
Я згадаў манаграфію Эдварда Кінана і хацеў бы тут працытаваць урывак, дзе ён апісвае сярэднявечную Масковію.
«Культура двара вызначалася надзвычайнымі формамі сакрэтнасьці і руплівай вытворчасьцю шуму, у якім рэальнасьць нефармальнай алігархічнай палітычнай сыстэмы была прыхаваная за фасадам складанага рэглямэнту, герархічнай намэнклятуры і царкоўных атрыбутаў, распрацаваных зь вялікай вынаходлівасьцю...»
Гэты параграф нельга прачытаць, не прыгадаўшы сучасную Расею. Такое можна сказаць пра найбліжэйшае атачэньне Пуціна — сакрэтнасьць, вытворчасьць шуму, каб прыхаваць рэальнасьць алігархічнай палітычнай сыстэмы. Якраз гэта я маю на ўвазе, калі кажу, што сутнасьць засталася той самай.
Незалежна ад таго, былі там цары і баяры, генэральныя сакратары і палітбюро альбо прэзыдэнты і парлямэнты — заўсёды заставалася «Система».
Расея заўсёды імітавала заходнія формы, але пры гэтым не мяняла сутнасьці, якая грунтуецца на карупцыі і нефармальных сувязях. І адзінае, што тут можа зрабіць Захад, — стрымліваць яе.
— Ці значыць гэта, што Захаду ня варта падтрымліваць прадэмакратычныя рухі ўнутры Расеі?
— А што вы маеце на ўвазе пад «падтрымкай»? Вядома ж, яны маюць нашу маральную падтрымку, мы хацелі б іх посьпеху, але я лічу, што нам трэба быць вельмі асьцярожнымі з умяшаньнем ва ўнутраную палітыку Расеі.
— У тым сэнсе, як Захад падтрымліваў, напрыклад, «Салідарнасьць» у Польшчы 1980-х. Ці ёсьць у Расеі нехта варты такой падтрымкі, у тым ліку ў сьвятле цяперашніх пратэстаў у Маскве?
— У мяне былі падобныя размовы з актывістамі расейскіх дэмакратычных сіл. І я ім заўсёды казаў: «Недастаткова пазбавіцца ад Пуціна — трэба дэмантаваць сыстэму».
У 1990-я, пасьля падзеньня Савецкага Саюзу, існаваў фасад дэмакратыі. Выглядала, быццам дэмакратычныя сілы перамаглі. Але насамрэч «Система» захоўвалася і набірала сілу.
Падчас «добрых старых дзён дэмакратыі 90-х» Расея ўзбройвала абодва бакі грамадзянскай вайны ў Грузіі, падтрымлівала, у тым ліку зброяй, так званыя «патрыятычныя» групы ў Крыме, правакавала хваляваньні сярод расейскамоўнага насельніцтва ў балтыйскіх дзяржавах. Разам з тым адбыліся скандалы з адмываньнем грошай найвышэйшых узроўняў расейскай эліты праз банк Нью-Ёрку, адбыўся фінансавы скандал вакол фірмы «Мабэтэкс» у Швэйцарыі, у якім быў замяшаны Крэмль.
Калі гэта «добрыя старыя дні», на якія мы спадзяёмся, калі ў Расеі перамогуць дэмакратычныя сілы, дык мне здаецца, нам трэба крыху задумацца, чаго мы хочам.
Вядома ж, я заўсёды выступаю за падтрымку грамадзянскай супольнасьці. Але я ня думаю, што мы мусім абіраць нечы бок і падтрымліваць «чалавека на белым кані», які пазбавіць Расею ад Пуціна. Гэтую праблему павінны вырашыць самі расейцы.
Акрамя таго, прыход да ўлады так званых «дэмакратычных сілаў» ня вырашыць праблемы, калі яны ня будуць мець палітычнай сілы і волі дэмантаваць «Систему» — памяняць тое, як у Расеі робіцца палітыка і бізнэс.
«Нас чакае вельмі доўгі канфлікт з Расейскай Фэдэрацыяй»
— Наколькі важная частка «Системы» — імпэрыялістычны сьветапогляд? Шмат хто ў расейскай апазыцыі, відавочна, падзяляе яго. Той самы Аляксей Навальны казаў, што ня будзе вяртаць Крым Украіне, калі зробіцца расейскім прэзыдэнтам.
— Я лічу, што імпэрыялістычны сьветапогляд — гэта брат «Системы». Калі ўжыць марксісцкія тэрміны, дык «Система» — гэта эканамічны базіс, а імпэрыялізм — ідэалягічная надбудова. Яны шмат у чым працуюць скаардынавана.
Калі расейскія алігархі ствараюць сеткі ўплыву ў заходніх краінах, гэта спрыяе «Системе» і карупцыі ў Расеі, а таксама дапамагае пашырыць імпэрскі ўплыў Расеі. Алігархія і імпэрыялізм працуюць разам, ствараючы карупцыйныя сеткі, якія таксама зьяўляюцца сеткамі ўплыву.
Яны дзейнічаюць у краінах-суседзях — прыгадайце Іванішвілі ў Грузіі, Януковіча і Медведчука ва Ўкраіне. А калі пайсьці далей на Захад, дык можна прыгадаць газаправод «Паўночны паток».
Адзін грузінскі палітык, якога я ня буду называць, некалі сказаў мне: «Ва ўсіх ёсьць чароўныя словы. Калі мы кантактуем з Захадам, дык чароўнае слова — "празрыстасьць", а калі з расейцамі, дык чароўнае слова — "адкат"». У гэтым сэнсе імпэрская Расея і клептакратычная Расея ўзгоднена працуюць разам.
Калі я заключаю кантракт у заходняй краіне, гэты кантракт абавязвае да дзеяньняў — яго выкананьне гарантаванае законам і незалежнымі судамі. У Расеі выкананьне кантракту гарантаванае толькі тады, калі ты маеш дастаткова сілы ці калі ты маеш «крышу», якая яго гарантуе.
І гэта цалкам несумяшчальна з Захадам. Я пэсымістычна гляджу на рэчы — нас чакае вельмі доўгі канфлікт з Расейскай Фэдэрацыяй. Цяпер асноўныя баі ідуць у такіх дзяржавах, як Украіна, Грузія і Малдова.
«"Система" працуе ў кантрактах на пастаўку энэрганосьбітаў»
— Як вы разглядаеце Беларусь у гэтым шэрагу? Наколькі яна неад’емная частка «Системы» і ці можа яна адтуль вырвацца?
— Я ня маю адказу на гэтае пытаньне. Я б хацеў, каб Беларусь пакінула «Систему», але мне здаецца, што гэта будзе вельмі цяжка. Я б дакладна не аб’ядноўваў Беларусь у адну катэгорыю з Грузіяй, Малдовай і Ўкраінай, дзе ідзе ня толькі сапраўдная вайна, але і вайна за дзяржаўнае кіраваньне.
Я лічу, што ключавая задача Ўкраіны — вырашыць праблему карупцыі. І ў той ступені, у якой яны здолеюць перамагчы карупцыю, яны здолеюць выйсьці з-пад расейскага ўплыву.
Грузія дабілася вялікага посьпеху ў барацьбе з карупцыяй. Можна шмат за што крытыкаваць урад Саакашвілі, але ў гэтым ён быў сапраўды пасьпяховы. А ў Беларусі няма гэтага змаганьня з Расеяй за дзяржаўнае кіраваньне, ёй яшчэ трэба зрабіць такі крок.
Украіна, Грузія і Малдова спрабуюць ператварыць свае фармальныя сыстэмы дзяржаўнага кіраваньня ў сыстэмы заходняга тыпу. Для таго, каб падарваць «Систему», трэба мець палітычную волю, але найперш трэба хаця б стварыць такую фармальную сыстэму дзяржаўных інстытутаў, чаго мы пакуль што ня бачым у Беларусі.
— І тым ня менш, некаторыя аналітыкі, у тым ліку заходнія, кажуць, што ўзровень карупцыі — прынамсі на нізавым і сярэднім узроўні — у Беларусі ніжэйшы, чым у Расеі і Ўкраіне. Беларусь моцна цэнтралізаваная і аўтарытарная дзяржава, але тыя самыя дзяржаўныя аўтаінспэктары ня будуць браць хабару.
— Так, але дарожная міліцыя — гэта вельмі нізкі ўзровень «Системы». Яна працуе на высокіх узроўнях — напрыклад, у кантрактах на пастаўку энэрганосьбітаў. І ў гэтым сэнсе Беларусь вельмі моцна завязаная ў расейскую «Систему».
І я таксама лічу, што першы крок да дэмантажу «Системы» — гэта дэмантаж цэнтралізаванага аўтарытарызму. Украіна і Грузія даўно ўжо гэта зрабілі і цяпер спрабуюць выкараніць «Систему» на глыбейшым узроўні.
Галоўная праблема Ўкраіны цяпер — гэта карупцыя. І ўкраінцы ня здолеюць перамагчы ў сваім змаганьні з Расеяй, калі не перамогуць карупцыю. Я пра гэта заўсёды кажу, калі прыяжджаю ва Ўкраіну, і ўкраінцам такое не заўсёды падабаецца чуць.
Але калі мы чытаем украінцам лекцыі пра карупцыю, мы таксама мусім памятаць, што самі шмат у чым ёй паспрыялі. Нам трэба разьбірацца з афшорамі, узмацняць банкаўскае рэгуляваньне, каб прадухіліць адмываньне грошай. У такім сэнсе я заўсёды раблю заўвагу, што ў гэтым змаганьні мы ўсе — украінцы.
У канцы Халоднай вайны, на пачатку 90-х, мы на Захадзе мелі наіўную веру, што заходнія лібэральныя каштоўнасьці пашырацца праз глябалізацыю. Да нейкай ступені гэта здарылася. Але таксама ў выніку глябалізацыі каштоўнасьці «Системы» прасачыліся на Захад і карумпавалі нашы інстытуцыі, зрабілі іх памагатымі «Системы». І гэта шкодзіць такім краінам, як Украіна, бо карупцыя не пачувалася б там настолькі лёгка, калі б на Захадзе не было «прытулкаў» для адмываньня грошай і афшораў.
«Карупцыя — гэта новы камунізм»
— Я паспрабую тут выступіць у ролі адваката Расеі. Вы намалявалі карціну, у якой расейская «Система» запусьціла свае шчупальцы ў заходнія грамадзтвы. Нейкі нявінны Захад, які ад пачатку 90-х скарумпавала постсавецкая Расея. Але брытанскі гісторык Тымаці Гартан Эш у нядаўнім інтэрвію Радыё Свабода казаў: «Я не лічу, што можна патлумачыць Трампа, гледзячы на Пуціна». Такім чынам ён тлумачыў, што сучасныя заходнія праблемы маюць асноўныя карані ў гісторыі саміх заходніх грамадзтваў. Ці не здаецца вам, што ківаючы на Расею, вы часткова прыхоўваеце памылкі Захаду?
— Я б зь вялікай неахвотай спрачаўся з Тымаці Гартанам Эшам, і я зь ім якраз згодны. Ня думаю, што гэтыя два погляды несумяшчальныя.
Пуцін фактычна трымае павелічальнае шкло перад нашымі ўласнымі праблемамі. Яшчэ да канца Халоднай вайны, з другой паловы 1970-х на Захадзе ўзмацніўся рух за дэрэгуляваньне. І ён дасягнуў свайго піку з завяршэньнем Халоднай вайны. Ідэалёгія Рэйгана і Тэтчэр была нармальнай, арганічнай і легітымнай часткай заходняй палітычнай дыскусіі пра тое, у якой ступені можна зьменшыць падаткі і адмовіцца ад рэгуляваньня з боку дзяржавы.
У часе, калі скончылася Халодная вайна, мы на Захадзе якраз былі ў пэрыядзе дэрэгуляцыі. І мне здаецца, мы дэрэгулявалі нашу фінансавую сыстэму да таго, што гэта стала пагрозай нашай нацыянальнай бясьпецы.
Так, ня Пуцін прыдумаў афшоры. Ня Пуцін прыдумаў адмываньне грошай. Гэта мы на Захадзе прыдумалі такія «цудоўныя» рэчы. Але гэта ня значыць, што Пуцін імі не карыстаецца. Нам трэба быць асьцярожнымі са спрошчанымі супрацьпастаўленьнямі і тлумачэньнямі, што ўсё караніцца альбо толькі ў нашых уласных праблемах, альбо ва ўсім вінаватыя магутныя і кепскія расейцы. Абедзьве прычыны могуць быць праўдзівымі адначасова. І мне здаецца, гэта якраз тое, што мы назіраем.
Каб змагацца з гэтым, я прапаную «гібрыднае стрымліваньне» ў адказ на «гібрыдную вайну». І адзін з галоўных пунктаў у маіх прапановах — навесьці парадак ва ўласных дамах. Захаду трэба ўзмацніць рэгуляваньне, каб змагацца з адмываньнем грошай праз нашу сыстэму.
Я лічу, што карупцыя — гэта новы камунізм, а «чорная гатоўка» Крамля — гэта новая «чырвоная пагроза». Гэта значыць, што пра бясьпеку павінны думаць ня толькі Пэнтагон, Дзярждэпартамэнт ці міністэрствы абароны і замежных справаў у Эўропе. Тут таксама праца для міністэрстваў фінансаў і ўстановаў, якія займаюцца рэгуляваньнем, для праваахоўных органаў.
Нам трэба вельмі ўважліва паглядзець на нашу сыстэму рэгуляваньня ў тым сэнсе, наколькі яна дазваляе прыток «цёмных» грошай, карумпаваньне нашых інстытуцыяў і, урэшце, пагрозы нашай нацыянальнай бясьпецы. Гэта праблема і для ЗША, і для Эўропы, і нам трэба быць да яе нашмат больш уважлівымі.
Да прыкладу, я выступаю за тое, каб NATO праводзіла нарады ня толькі міністраў абароны і замежных справаў, але і міністраў фінансаў і ўнутраных справаў. Бо трэба глядзець на бясьпеку ў нашмат шырэйшым сэнсе.
Суседзям Расеі відавочна пагражаюць расейскія танкі. Але далей на захад больш сур’ёзная пагроза — расейскія банкі. І людзі, якія вызначаюць нашу палітыку ў сфэры бясьпекі, павінны на гэта арыентавацца. Бо ў дадатак да парушэньняў закону, тут існуюць патэнцыйныя пагрозы нацыянальнай бясьпецы.
«Расея слабее і ня верыць, што час на яе баку»
— Ці правільна я разумею, што вы прапануеце забараніць экспарт шэрагу тэхналёгій у Расею — падобна да тых абмежаваньняў, якія былі ў дачыненьні да амэрыканскага экспарту ў Савецкі Саюз?
— Я прапаную, каб мы былі да гэтага падрыхтаваныя. Гэта адна з прапановаў у стратэгіі, якую я называю «гібрыдным стрымліваньнем». Я ўжо казаў пра галоўную прапанову — узмацніць рэгуляваньне. Нам таксама трэба мець спосабы ўтрымліваць Расею ад «некінэтычных», невайсковых нападаў на краіны Захаду. Пакуль што расейцам шмат што сышло з рук, і ў іх не было страху атрымаць адказ.
Я таксама прапаноўваю правесьці фінансавыя вучэньні і кібэрвучэньні — прыкладна як мы робім з вайсковымі вучэньнямі. Каб мы вырашылі: вось гэтыя актывы мы замарозім у выпадку нейкай расейскай агрэсіі супраць любой заходняй краіны.
Але самая радыкальная частка гэтых прапановаў: магчымасьць ізаляцыі, выключэньня (exclusion) Расеі. Я не кажу, што гэта трэба рабіць цяпер, але нам трэба разгледзець такую магчымасьць.
Калі задумацца, дык мы прадаём расейцам абсталяваньне, якое тыя выкарыстоўваюць для хакерскіх нападаў на нас. Мы дазваляем Расеі атрымоўваць ўсе перавагі ад сусьветнай эканомікі і пры гэтым парушаць правілы.
Нам варта разгледзець магчымасьць забароны на куплю і продаж дзяржаўнай запазычанасьці Расеі, а таксама адключэньне ад сыстэмы SWIFT. Але пры гэтым мы мусім разумець, што такі крок вельмі ўдарыў бы па эканоміцы нашых эўрапейскіх саюзьнікаў. Таму да такога трэба падыходзіць вельмі асьцярожна. Аднак гэтыя інструмэнты павінны быць у нашым арсэнале, і расейцы павінны разумець, што мы разглядаем магчымасьць імі скарыстацца. Усе гэта паспрыяла б эфэкту стрымліваньня.
Яшчэ я лічу, што нам варта стварыць сыстэму раньняга апавяшчэньня для гібрыдных пагрозаў, якія сыходзяць ад «Системы». У нас ёсьць такія сыстэмы для тэрарыстычных пагрозаў, для пагрозаў ядзернай зброі. І нам трэба мець падобную сыстэму, каб мы пабачылі пагрозу на раньнім этапе.
І так, адна з магчымасьцяў, якія варта разглядаць, — гэта забарона на экспарт тэхналёгій двайнога прызначэньня. У часы халоднай вайны ў краінаў Захаду быў Каардынацыйны камітэт (CoCom), які складаў сьпісы тэхналёгій, забароненых для экспарту ў Савецкі Саюз і краіны савецкага лягеру. Мы можам зрабіць нешта падобнае. Калі сфармуляваць гэта простымі словамі: «Давайце забярэм у іх айфоны».
— Ці не здаецца вам, што ЗША цяпер у значна слабейшай пазыцыі параўнальна з часамі халоднай вайны? І ці можа Кітай стаць альтэрнатыўным пастаўніком высокіх тэхналёгій у Расею, калі Захад усё ж наважыцца на радыкальныя крокі?
— Амэрыканскі ўплыў зьменшыўся ў адносным сэнсе, але ў абсалютным сэнсе — не. Мне здаецца, што мы ў слабейшай пазыцыі толькі таму, што не настолькі сфакусаваныя на праблеме.
У часы халоднай вайны ўсе, хто займаўся замежнай палітыкай і нацыянальнай бясьпекай ЗША, былі сфакусаваныя як лазэрны прамень на тым, каб спыніць пашырэньне савецкага камунізму. А сёньня мы разьленаваліся і зрабіліся друзлымі — нам трэба вярнуцца на трэніроўкі, каб цягліцы зноў прыйшлі ў форму.
Праблема яшчэ ў тым, што няма кансэнсусу, ці гэта сапраўды пагроза. Напалохаць людзей камунізмам было вельмі лёгка. Цяжэй напалохаць людзей тым, што робіць «Система». Гэта аўтарытарная карумпаваная сыстэма, якая складаецца са схаваных сетак уплыву, і яе цяжэй пабачыць і памацаць. І людзям цяжка ўсьвядоміць, што гэта пагроза бясьпецы. Яна не выглядае так драматычна, як страхі захопу камуністамі ці вобразы тэрактаў 11 верасьня 2001 году.
Мне здаецца, што за апошнія некалькі гадоў мы прайшлі доўгі шлях — тыя людзі, якія фармуюць палітыку, пачынаюць усьведамляць пагрозу. Але ў грамадзтве пакуль няма такога кансэнсусу, які існаваў у часы халоднай вайны. Няма і той згоды, якая тады была паміж ЗША і эўрапейскімі саюзьнікамі. Шмат хто ў Эўропе ўвогуле ня бачыць пагрозы.
Што тычыцца Кітаю, дык ён сапраўды ўскладняе карціну. Але я менш хвалююся пра Кітай, чым пра Расею, бо Кітай — гэта доўгатэрміновая пагроза. Гэта дзяржава, якая ўзмацняецца, і яна не зацікаўленая гуляць у тыя разбуральныя гульні, у якія цяпер гуляе Расея.
Тым часам Расея — гэта дзяржава, якая слабее і ня верыць, што час на яе баку. Таму яна сьпяшаецца дасягнуць сваіх мэтаў. І гэта робіць зь яе нашмат большую кароткатэрміновую небясьпеку.
***
Браян Ўітмар – дырэктар праграмы Расеі ў вашынгтонскім Цэнтры аналізу эўрапейскай палітыкі (ЗША). Працаваў аналітыкам на Радыё Свабода / Радыё Свабодная Эўропа, быў карэспандэнтам амэрыканскай газэты The Boston Globe у Маскве і Празе. Выкладаў міжнародныя стасункі ва Ўнівэрсытэце Паўднёвай Караліны ЗША, а таксама чытаў лекцыі ў Нацыянальным унівэрсытэце імя Мечнікава ў Адэсе (Украіна) і Дзяржаўным унівэрсытэце ў Санкт-Пецярбургу (Расея).
