Самотных маці ў беларускім грамадзтве часта шкадуюць і адначасна асуджаюць. Чаму ня трэба гэта рабіць, і чаму тэрмін «маці-адзіночка» у пэўнай ступені прыніжальны? Зь якімі стэрэатыпамі, перадузятасьцю і цяжкасьцямі сутыкаюцца жанчыны, якія з розных прычынаў абралі такую форму сям’і? Абмяркоўваюць псыхолягі Сьвятлана Бергер і Натальля Грэбень, і пісьменьніца Тацяна Барысік, якія выхоўваюць сваіх дзяцей самі.
Сьцісла
- Барысік: Гэта адзіная катэгорыя, якой дзяржава фактычна не аказвае ніякай сацыяльнай падтрымкі.
- Бергер: Я атрымлівала дапамогу 12 даляраў, а замужнія жанчыны — 10 даляраў. Муж у той час каштаваў у нас 2 даляры.
- Грэбень: Гэта сям’я, гэта проста маленькая сям’я. Як кажа мой сын: «Мы самі з усім спраўляемся».
«Я ня марыла быць маці-адзіночкай, так склаліся абставіны»
Ганна Соўсь: У сьвеце павялічваецца колькасьць жанчын, якія выхоўваюць дзяцей самастойна з розных прычынаў. Гэта можа быць сьвядомы выбар альбо проста так склаліся абставіны. Як гэта было ў вас?
Тацяна Барысік: Гэта не было сьвядомым выбарам — я ня марыла быць маці-адзіночкай, але так склаліся абставіны. Зарэгістраваць такім чынам дзіця — так, гэта быў сьвядомы выбар. У маладыя гады ў мяне ніколі не было жаданьня абавязкова выйсьці замуж, прывязаць кагосьці сваёй цяжарнасьцю, я ніколі ня марыла быць маці ў вялікай сям’і, займацца толькі хатай і гаспадаркай. Наадварот, мяне цікавіла творчасьць, стасункі зь сябрамі, кар’ерны рост.
Так склалася, што я мусіла дапамагаць бацькоўскай сям’і. Гэта былі вельмі цяжкія абставіны, зь якіх не было выйсьця. І ў той момант мы пасябравалі з хлопцам, будучым бацькам маёй дачкі. Ён да мяне нібыта няблага ставіўся, дапамагаў, пазыцыянаваў сябе як веруючы чалавек. Мы сустракаліся даволі доўга, ён падабаўся маёй радні, добра ставіўся да маёй сям’і. Узараныя соткі на бацькаўшчыне, адрамантаваны тэлевізар і ўхвальныя водгукі сваякоў нешта значаць. Разам з тым я заўважала, што не заўжды на яго можна разьлічваць. Калі ягоная дапамога была больш за ўсё патрэбная, яе не было.
Ён хацеў нараджэньня дзіцяці, казаў, што будзе хлеб з вадою есьці, каб усё было забясьпечана. А потым я пабачыла, што словы разыходзяцца са справай. Чалавек не зьбіраецца мяняць свой лад жыцьця, сталай працы, пра якую мне казалася, няма, блытаецца паняцьце падпрацоўкі і сталай працы. І я вырашыла не рэгістраваць шлюб. Больш за тое ён адмовіўся дапамагаць дзіцяці матэрыяльна — маўляў, я магу яе на сябе запісаць, але ня маю магчымасьці дапамагаць матэрыяльна. Я працавала некаторы час сацыяльным пэдагогам і сутыкалася з тым, што часам жанчыны, якія былі ў шлюбе, альбо ўнесьлі бацьку свайго дзіцяці ў пасьведчаньне аб нараджэньні, аказваліся ў значна горшай сытуацыі потым, чым маці-адзіночкі...
«Калі разводзіліся, для мужа было вырашана адназначна: ён — свабодны чалавек, а дзіця адносіцца непасрэдна да маці»
Натальля Грэбень: Мая гісторыя крыху адрозьніваецца. Я спачатку выйшла замуж, адносіны з будучым сужэнцам складваліся на працягу трох гадоў. Праз год зьявілася дзіця, але адносіны былі дастаткова складаныя: адсутнасьць сталай працы ў мужа і перавага асабістых інтарэсаў над інтарэсамі сям’і. У пэўны момант я зразумела, што гэтыя адносіны мяне разбураюць, і больш так працягваць няма сэнсу. Мы разьвяліся, калі сыну было пяць гадоў. Калі разводзіліся, пытаньне, хто будзе гадаваць дзіця, было для мужа вырашана адназначна: ён — свабодны чалавек, а дзіця адносіцца непасрэдна да маці.
«Так атрымалася, што дачка ў мяне — геніяльная»
Сьвятлана Бергер: І я не выбірала. Канешне, добра, слушна і нармальна, калі дзіця расьце ў поўнай сям’і, дзе любоў, узаемапаразуменьне, дзе ёсьць прыклады бацькі і мамы ад нараджэньня. У мяне, здаецца, быў раман. Была ўсяго адна блізкасьць, і калі мой былы каханы зразумеў, што я цяжарная, ён стаў адгаворваць мяне ад родаў. Палохаў тым, што ён доўгі час працаваў у чарнобыльскай зоне і гэтак далей. Потым я гэта ўспамінала са зьдзіўленьнем... Я зьвярнулася да гінэколягаў, дактары ўпэўніліся, што я цяжарная, і мяне з радзільні нават дамоў не адпусьцілі. На працягу ўсяго тэрміну цяжарнасьці была пагроза выкідышу, і я паўгода мела вельмі строгі пасьцельны рэжым у абласной радзільні. Мне вельмі пашанцавала сустрэць геніяльнага лекара, Тацяну Трафімаўну Пратасеню. Нядаўна маёй дачцэ споўнілася 25 год, і я ў гэтым дзень пазваніла і павіншавала з гэтым сьвятам і Тацяну Трафімаўну.
Калі надышоў час нараджаць, 8-га лютага гэта было, мне адначасова рабілі і кесарава сячэньне, і гінэкалягічную апэрацыю. І калі я выходзіла з дачкой на руках з радзільні, усе дактары і сёстры ў адзін голас гаварылі, што адбылося нешта неверагоднае, што я, з асаблівасьцямі майго здароўя, не магла вынасіць і нарадзіць дзіця. Так атрымалася, што дачка ў мяне — геніяльная, яна нарадзілася і вырасла. З аднаго боку не было маім выбарам нараджаць і гадаваць яе адной, а з другога боку я шчасьлівая, што атрымалася менавіта так, як адбылося. Мая дачка ні разу па-сапраўднаму ня бачыла бацьку. Апошні раз, калі яна бачыла яго, ёй быў годзік. І ў яе ніколі не было жаданьня зь ім сустрэцца.
«Я б не сказала, што мая сям’я надта адрозьніваецца ад традыцыйнай сям’і»
Ганна Соўсь: Якія перавагі ёсьць у вашай сямʼі? А ў чым вам цяжэй, чым традыцыйным семʼям?
Тацяна Барысік: Я маю даволі няблага аплачваемую працу па мерках абласнога гораду, маю ўласнае жытло, маё дзіця — здаровае. Я б не сказала, што мая сям’я надта адрозьніваецца ад традыцыйнай сям’і — ня надта багатай, дзе выхоўваюцца двое дзяцей пры двух бацьках. Я бы не сказала, што падыходы да выхаваньня надта розьняцца. Я сама, дарэчы, гадавалася ў поўнай сям’і.
Часта бацькам, якія выхоўваюць дзяцей самастойна, закідаюць, што яны альбо занадта строга ставяцца да сваіх дзяцей, альбо наадварот папушчальна. Я не магу сказаць, што я зь меншай або большай патрабавальнасьцю стаўлюся да сваёй дачкі, чым гэта было ў маёй сям’і. Так, у нас ёсьць асаблівасьці, але гэта зьвязана ня з тым, што я гадую яе адна, а з характарам маёй працы — яна пазьменная. Мы сьвяты адзначаем, калі ў мяне выходны дзень, а не тады, калі яны ёсьць насамрэч. І ад нетрадыцыйных сем’яў мы таксама адрозьніваемся. Тут адыгрывае ролю ня тып сям’і, а хутчэй культурны ўзровень бацькоў, матэрыяльная забясьпечанасьць. Я працавала ў школе і назіраю па аднагодках маёй дачкі — дзеці зь няпоўных сямей ня маюць ніякай агульнай прыкметы, якая вылучае іх сярод тых, хто выхоўваецца ў поўных сем’ях. Проста ў розных тыпах сем’яў ёсьць сем’і добрыя і ня вельмі добрыя.
Я — адзіная здабытчык у сям’і, мой заробак — адзіная крыніца даходу. Няма аніякіх выплатаў па страце кармільца, ніякіх алімэнтаў. Такія бацькі больш безабаронныя на рынку працы. Яны ня маюць права на нейкія пошукі сябе, каб зьмяніць сваю працу, паспрабаваць нешта яшчэ, бо страціўшы адзіны даход, іхняе дзіця апынецца ў сацыяльным прытулку ў найлепшым выпадку. Яны ня маюць права захварэць, ня маюць права на дэпрэсіі і дрэнны настрой, бо няма на каго перакласьці гэтыя абавязкі. І гэта адзіная катэгорыя, якой дзяржава фактычна не аказвае ніякай сацыяльнай падтрымкі.
Маці-адзіночка — гэта значыць, што запіс пра бацьку ў пасьведчаньні ад нараджэньні запісаны са словаў маці. Калі я была ў дэкрэтным адпачынку, маці-адзіночкам плацілі дапамогу па нараджэньні дзіцяці. Зараз гэтага няма. Некаторыя людзі думаюць, што грошы, якія часам нехта атрымлівае, гэта выплаты адзінокім маці. А гэта проста дапамога па малазабясьпечанасьці ці па інваліднасьці дзіцяці альбо дапамога апякунскай сям’і (часам выхоўваюць ня роднае дзіця). Дапамогі ніякай няма. Толькі ёсьць ільгота на аздараўленьне няпоўным сем’ям, але пра гэта нават ня ведаюць спэцыялісты, якія гэтым непасрэдна займаюцца: нават ім гэта даводзіцца тлумачыць.
«У маленькай сям’і менш затратаў, лягчэй прыняць нейкія рашэньні»
Натальля Грэбень: Цяжка гаварыць пра нейкія перавагі. Калі параўноўваць, то можна знайсьці нейкія плюсы. Напрыклад, у маленькай сям’і менш нейкіх затратаў, лягчэй узгадніць паміж сабой, прыняць нейкія рашэньні і іншае. Што да цяжкасьцяў, зь якімі сутыкаецца няпоўная сям’я, і мама, якая адна гадуе дзіця, то гэта я бы так назвала — рэсурсныя цяжкасьці.
На працягу ўсяго свайго жыцьця, гадуючы дзіця, мне даводзіцца працаваць на паўтары стаўкі, каб забясьпечыць мінімальны спажывецкі бюджэт. Матэрыяльная незабясьпечанасьць прысутнічае. І грамадзтва не заўсёды гатовае гэта разумець і прымаць. Мамы, якія гадуюць дзяцей, не разглядаюцца як сацыяльна ўразьлівыя групы. Часта наадварот мы — стыгматызаваныя, ня маем падтрымкі ані з боку дзяржавы, ані з боку грамадзтва, маем хутчэй асуджэньне. Калі шмат працуеш і вельмі заняты, то менш часу ўдзяляеш дзіцяці. Вельмі часта проста няма зь кім дзіця пакінуць. Асабіста мне давялося з двухгадовым сынам выходзіць на працу...
«Ніколі ня думала пра тое, што мы бедныя, заўсёды была ўпэўненыя, што мы крутыя»
Сьвятлана Бергер: У мяне заўсёды былі сур’ёзныя праблемы з грашыма, з працай, але нейкім дзіўным чынам я неяк зусім не надавала гэтаму аніякага значэньня. Перад нашым эфірам я дачцэ напісала пра тое, што будзе інтэрвію, і спытала, а што наогул расказаць пра тое, як я цябе вырасьціла. Яна напісала, што гэта было самае шчасьлівае дзяцінства, якое можна сабе ўявіць. Я ніколі ня думала пра тое, што мы бедныя. Яна заўсёды была ўпэўненыя, што мы крутыя. Але гэта дзякуючы таму адзеньню, якое я атрымлівала ў габрэйскім дабрачынным цэнтры гуманітарнай дапамогі Хэсэд. Часта там можна было ўзяць прыгожыя фірмовыя рэчы, і Фаіна ў іх фарсіла.
Так атрымалася, што мне не трапіўся годны мужчына. Зараз я бачу, што ёсьць многа шчасьлівых сямей, у якіх мужчыны — гэта сапраўды апора і абарона для жанчыны, і гэта вялікае шчасьце, што атрымаліся такія сем’і. А ў мяне была рызыка зусім з іншым чалавекам апынуцца побач, і дзякуй Богу, што я ня выйшла замуж. Я вельмі задаволеная тым, што я вырасьціла дачку адна. Я ніколі не сутыкалася ні з якой формай асуджэньня таго, што я гадую дзіця бяз мужа. Наадварот, усе чальцы маёй сям’і былі шчасьлівыя, што ў нас будзе дзіця, усе чакалі яе і ўсе разумелі. Мы расьцілі яе ўсе разам. Таксама ўсе мае сябры прымалі актыўны ўдзел у гадаваньні Фаіны.
Пачынаючы зь пяці гадоў мы сталі падарожнічаць зь ёй па суседніх краінах. Я стала чальцом рэлігійнай абшчыны веры Бахаі, і было вельмі многа праектаў, у якіх Фаіна актыўна ўдзельнічала. І дагэтуль яна вельмі актыўная ў веры, і сама ўжо арганізуе праекты, ініцыюе. Зразумела, што духоўнае жыцьцё, у якім яна вырасла, духоўная абстаноўка, таксама ёй вельмі дапамаглі.
Наконт матэрыяльнага боку. Памятаю, калі атрымлівала дапамогу на Фаіну, то яна адрозьнівалася ад дапамогі для замужніх жанчын роўна на 2 даляры. Я запомніла, што атрымлівала 12 даляраў, а замужнія жанчыны — 10 даляраў. То бок муж у той час каштаваў у нас 2 даляры. За ўвесь час, што я расьціла дачку, практычна ніякай дапамогі ад дзяржавы я не атрымлівала. Добра дапамагала габрэйскае дабрачыннае таварыства Хэсэд Рахаім. Памятаю, дачцэ было паўгоду і мне трэба было па нейкіх справах у горад паехаць. З Фаінай застаўся нехта з маіх родных, а я апынулася ў мэтро «Кастрычніцкая» а 8-й вечара і пабачыла натоўп людзей. Я была ў шоку, а зь кім яны дзяцей сваіх пакінулі. Часам мяне, канешне, адпускалі родныя, але гэта не заўсёды было. Зараз узгадваю пра гэта з задавальненьнем, таму што той час, калі я гадавала дачку, напэўна, быў самым шчасьлівым у маім жыцьці.
«Раней да жанчын, якія ўвогуле ня маюць дзяцей, ставіліся яшчэ горш, чым да маці-адзіночак»
Ганна Соўсь: «Маці-адзіночка» — гэта ня толькі пэўны сацыяльны статус жанчын у адносінах зь дзяржавай, і ня ўсе самотныя маці падпадаюць пад яго. Гэта яшчэ і тэрмін, які «аброс» пэўнымі мітамі і стэрэатыпамі. Як вы да ставіцеся да гэтай канатацыі? Ці вас так калі-небудзь называлі?
Тацяна Барысік: Справа ў тым, што я і сама сябе так называла. Лепей казаць так, як ёсьць, калі зьвяртаесься па матэрыяльную дапамогу альбо вырашаеш нешта наконт свайго дзіцяці, каб у службовых асобаў не ўзьнікала ніякіх пытаньняў. Альбо афармляеш замежны пашпарт для дзіцяці — трэба адразу называць рэчы сваімі імёнамі, бо цябе няправільна могуць зразумець. Раней да жанчын, якія ўвогуле ня маюць дзяцей, ставіліся яшчэ горш, чым да маці-адзіночак. Цяпер, наадварот, стаўленьне да маці-адзіночак стала горш, чым было раней. Але на гэта ня варта зьвяртаць увагу — увогуле ня мусіш ні перад кім справаздачыцца. Сярод маіх сяброў такіх няма, але часам малазнаёмыя ці незнаёмыя людзі, калі сустракаюць адзінокую маці, часам і адзінокага бацьку, пачынаюцца роспыты, прычым у прысутнасьці дзіцяці, ну як, маўляў, яе бацька пажывае, ці дапамагае?
Хочацца адказаць, а раскажыце лепей пра асабістае, нават інтымнае жыцьцё з мужам у прысутнасьці сваіх дзяцей. І раскажыце, як вы ў свайго законнага мужа выпрошваеце грошы на абутак для дзіцяці, дзе ён прападае вечарамі... Але калі ёсьць нейкі матэрыяльны статус у жанчыны, альбо багаты каханак, альбо яна займае нейкую пасаду, то адразу роцікі на замочкі, ніякіх парадаў, ніякага асуджэньня — наадварот, крыху зайздросьцяць. Яшчэ сутыкаесься, што калі дзіця зь іншай катэгорыі сем’яў мае праблемы з паводзінамі або з вучобай, то тут ёсьць варыянты, а калі дзіця зь няпоўнай сям’і, то адразу навешваецца, што яму мала ўдзяляецца ўвагі.
«Сэксоляг памыляецца»
Ганна Соўсь: Нядаўна неадназначную рэакцыю выклікала інтэрвію сэксоляга Алега Хімко, у якім ён сказаў: «На жаль, даволі шмат дзяцей выхоўваюцца ў няпоўных семʼях, і часьцей маці-адзіночкамі. Калі казаць пра прычыны гомасэксуалізму... Хлопчык расьце, мама днямі працуе, часу на дзіця няма. Сын пяшчотны і ласкавы, беспраблемны добры хлопчык зь мяккім характарам. Мама таму і рада, але тым самым яна стварае глебу, каб у яго сфармавалася трансфармацыя палавой ролі, якая дае штуршок разьвіцьцю гомасэксуалізму. Парада маці-адзіночкам: калі ў сямʼі няма прыкладу мужнасьці (бацькі, дзядулі, дзядзькі), шукайце для сына іншыя спосабы фарміраваньня мужчынскага характару. Калі хлопчык інфантыльны, пажадана, каб ён больш меў зносіны з аднагодкамі, займаўся ў спартыўных сэкцыях. Галоўнае — не трымаць пад сваім крылом». Як бы вы пракамэнтавалі гэта?
Натальля Грэбень: На мой погляд сэксоляг памыляецца ў тым, што выхаваньнем характар цалкам не вызначаецца. Дзіця нараджаецца зь нейкімі ўжо перадумовамі мужчынскіх паводзінаў, якія ён дэманструе зь дзяцінства. Я магу гэта дакладна казаць, назіраючы за сваім сынам, за яго інтарэсамі — у дзяцінстве ён цікавіўся тым, што цікавіць мужчын: рыцары, дыназаўры, нейкія ўмовы выжываньня, задачы. І гэтыя сфэры інтарэсаў дастаткова стабільныя.
Хлопчыкі вельмі выразна падзяляюць сваю гендэрную ролю, што я таксама назіраю ў свайго сына — вось гэта «дзявочае», гэта ў яго такое фірмовае слова, а гэта — мужчынскае. І ён выразна гэтую лінію трымае як у выбары гульняў, так у выбары адзеньня. Таму казаць, што характар вызначаецца выхаваньнем, што выхаваньне жаночае, і дзіця будзе ласкавым, пяшчотным — гэта абсалютна няправільна. Але я згодна з тым, што мужчынская ідэнтычнасьць лягчэй і больш дасканала фармуецца ў атачэньні мужчын, бо, як вядома, адной з мадэляў фармаваньня паводзінаў зьяўляецца назіраньне. І таму, калі хлопчык зь дзяцінства назірае мужчынскія патэрны паводзін і праявы сябе, то большая верагоднасьць таго, што ён гэта ўпітае і будзе таксама сам дэманстраваць.
«Лепей увесьці тэрмін "адзіны здабытчык у сям’і", і гэта як мужчына можа быць, так і жанчына»
Ганна Соўсь: Вельмі даўно навукоўцамі даказана, што людзі, якія маюць гомасэксуальную арыентацыю, такімі нараджаюцца, а не становяцца. Калі я шукала ўдзельніц для перадачы, прагучала прапанова ўвесьці новую назву для так званай маці-адзіночкі, напрыклад «сола-мама». Як вы ставіцеся да ідэі перайменаваньня? Ці патрэбнае такое вызначэньне ўвогуле, бо ў сучасным сьвеце існуе вялікая разнастайнасьць формаў сямʼі, партнэрства, адносінаў, выхаваньняў.
Сьвятлана Бергер: Сам факт, што маці адна бяз мужа расьціць дзяцей, ні пра што не гаворыць. Нават па нас, трох суразмоўніц бачна, наколькі ў нас па-рознаму ўсё складалася, наколькі мы па-рознаму ставімся да сваёй мацярынскай ролі. Асаблівай неабходнасьці я ў гэтым ня бачу. Калі ў мяне ёсьць дзіця, якая ж я адзінокая? Я ўжо не адзінокая, і мая дачка мне дае невымяральна больш шчасьця, чым магчымы муж, і тое, што ў мяне вырасла такая незвычайная дачка, гэта варта ўсяго астатняга разам узятага.
Тацяна Барысік: Лепей увесьці тэрмін, мажліва, адзіны здабытчык у сям’і, і гэта як мужчына можа быць, так і жанчына. Або проста няпоўная сям’я. Такія тэрміны, дарэчы, ёсьць.
Натальля Грэбень: Мая роля маці была і засталася і пасьля распаду шлюбу. Я ніколі і не ідэнтыфікавала сябе як маці-адіночка. Цяжкасьцей у гэтым пляне больш было ў майго дзіцяці. Таму я лічу, што няма неабходнасьці ў такім паняцьці. Сапраўды, гэта сям’я, гэта проста маленькая сям’я. Як кажа мой сын: «Мы самі з усім спраўляемся».
