Сёньня Міжнародны дзень ахвяраў Галакосту. У Другую ўсясьветную вайну гітлераўцы зьнішчылі 6 мільёнаў габрэяў. У Беларусі, паводле дасьледнікаў, было забіта ад 75 да 80 працэнтаў габрэйскага насельніцтва. Ацэнкі колькасьці зьнішчаных габрэяў вагаюцца ад 600 ды 800 тысяч. У Савецкім Саюзе падзеі Галакосту замоўчваліся з ідэалягічных прычын. Сыстэматычная праца ўвекавечаньня ахвяраў катастрофы пачалася, калі Беларусь стала незалежнай.
У Шклове, які лічыўся буйным асяродкам габрэйскай культуры, нацысты расстралялі больш як 5 тысяч чалавек. У памяць пра загінулых на мясцовых могілках уладкаваны мэмарыял. Да нашых дзён дажылі толькі двое сьведак мясцовага Галакосту.
Зямля дыхала на месцы расстрэлу
Жыхарцы Шклова Асі Барысаўне Цэйтлін наканавана было ўратавацца ад расстрэлу і перажыць сіратою чатыры гады нацысцкай акупацыі. Галакост забраў у яе маці, бацьку, адну зь сясьцёр і амаль усю радзіну.
У 1941 годзе Асі было адзінаццаць. Дзень 3 кастрычніка стаў для на ўсё жыцьцё днём смутку. Бацька выштурхнуў дачку з натоўпу, які вялі на расстрэл. Разгубленае дзяўчо спрабавала выглядзець у калёне сваіх родных, але не змагла. Спадзявалася, што бацькі вернуцца да хаты, якую ўжо пасьпелі разрабаваць.
«Калёну павялі пад аховай карнікаў у бок вёскі Путнікі. Нейкая сіла мяне выштурхнула з таго натоўпу, і я пабегла да сваёй хаты ў Зарэчча. Як прыйшла, то ўсё было ў ёй ужо разрабавана. Толькі ў печы, у якой запаліла маці, яшчэ цяплілася», — згадвала Ася Барысаўна.
Маці, бацьку, сястру, дваццаць родзічаў суразмоўцы і яшчэ некалькі соцень габрэяў нацысты расстралялі ля вёскі Путнікі.
«Калі яны былі ўжо расстраляныя, я з Зарэчча пабегла на тое месца. Зямля там дыхала. Падыходзіць было страшна. Я пастаяла, паплакала ды й вярнулася ў Зарэчча. Што мне было рабіць тады?» — са сьлязьмі на вачах запыталася кабета. Гэтае пытаньне для яе ўсе мінулыя з вайны гады застаецца без адказу.
Чатыры гады Ася хадзіла зь вёскі ў вёску, баючыся выкрыцьця, што яна габрэйка. Дзіўна, як ёй удалося наагул выжыць. Адлегласьць між пералічанымі ёю паселішчамі дасягае дзясяткаў кілямэтраў. Яна начавала ў скляпах, хаваючыся ад паліцаяў. Пасьвіла кароў, даглядала дзяцей гаспадароў, якія наважваліся яе прыняць у сябе. З гэтага жыла.
«Неяк пасьвіла каровы ў Плешчыцах ды мяне ўбачылі паліцаі. Прыгледзеліся, пазналі ўва мне габрэйку, але ня сталі забіраць, зьлітаваліся, бо я ж дзіця. Пайшоўшы да хаты, пра здарэньне расказала гаспадыні, і яна адмовіла мне ў прытулку. Пабаялася. Я пайшла ў сваё роднае Зарэчча, а там жа ўсе ведалі, хто я. Мяне і там баяліся», — апавядала кабета.
Хату абрабавала «мясцовае насельніцтва»
Аднойчы яе арыштавалі, але паліцай, знаёмы бацькі па мірным часе, наўмысна не замкнуў хляўчук, у які кінулі дзіця. Зь яго нявольніца ўцякла.
«Пасьля доўгіх бадзяньняў мяне прыняла жанчына, у якой двое дзяцей хварэлі на рахіт. Іх я і глядзела, пакуль мой дзядзька-партызан ня стаў шукаць мяне. Выпытваў пра мяне ў сялян. Таямніца пра маё паходжаньне адкрылася акурат у той час, калі немцы, разумеючы, што ім давядзецца адступаць, пачалі лютаваць. Тады мая гаспадыня са мною разьвіталася. Мне давялося хавацца па падвалах да тае пары, пакуль не прыйшлі партызаны і мяне не адшукала сястра. Дзядзька ж мой у партызанах загінуў», — казала Ася Барысаўна.
Суразмоўца часта наведвае габрэйскія могілкі, якія на ўскрайку Шклова, каб памянуць забітых родзічаў. Яна з удзячнасьцю згадвае тых, хто дапамагаў ёй выжыць. З разуменьнем ставіцца і да тых, хто адмаўляў ёй у дапамозе. На пытаньне, хто ж абабраў ейную хату, калі бацькоў павялі расстрэльваць, жанчына, апусьціўшы вочы, сказала, што гэта было «мясцовае насельніцтва».
«Наша хата ацалела. У ёй, аднак, нічога не засталося. Толькі сьцены. Партызаны хадзілі па дварах і выпытвалі, хто што браў зь яе. Нешта нам прынесьлі. Шафу, ложак вярнулі. З адзежы нічога не вярнулі. Пасьля вайны мы зьбіралі па сьвеце сабе маёмасьць. А вось дом майго дзядзькі сяляне разабралі на свае патрэбы, пакуль гаспадар партызаніў», — прыгадала суразмоўца.
Што да паліцаяў, якія яе арыштоўвалі, то іх судзілі ў Магілёве. Далі па 25 гадоў.
«Адзін паліцай мяне хаваў у сябе месяц, хоць і ведаў, хто я», — адзначыла Ася Барысаўна.
Цяпер ёй 87 гадоў. У Шклове яна паважаны чалавек. Усё жыцьцё адпрацавала пэдагогам. На сустрэчах часта апавядае тое, праз што давялося ёй прайсьці ў вайну.
Сьцяна плачу на могілках і пампэзны мэмарыял
У ваколіцах Шклова, паводле мясцовага краязнаўцы Аляксандра Грудзіны, нацысты расстралялі блізу шасьці тысяч габрэяў. Акрамя шклоўцаў, забіваць сюды прывозілі і магілёўцаў. У некалькіх месцах гораду былі арганізаваныя гета. Зь іх партыямі і вялі калёнамі на расстрэл людзей. Стралялі ля габрэйскіх могілак.
«Найбольшым па колькасьці забітых фашыстамі былі ваколіцы вёскі Путнікі. Людзей закопвалі ў супрацьтанкавыя равы. Там за адзін дзень было расстраляна больш за чатырыста чалавек. Іх прысыпалі грунтам, але зямля „дыхала“, бо шмат было параненых», — казаў Аляксандар Грудзіна.
Адно гета нацысты арганізавалі на беразе Дняпра ў вёсцы Рыжкавічы. Цяперашняй вуліцай Вішнёвай нявольнікаў вялі да могілак, ля якіх расстрэльвалі. Гэтай дарогай сьмерці Аляксандар Пятровіч правёў журналіста.
Бісхайм (сымбалічны «чысьцец»; калідор, празь які нябожчыка праносілі ў апошні шлях. — РС), як мясцовыя называюць габрэйскія могілкі, знаходзіцца на гары, што ўзвышаецца над прыгарадным шклоўскім паселішчам. Узімку да мясцовага мэмарыялу ахвярам Галакосту рэдка хто наважыцца прыйсьці. Дарога замеценая. Сумёты па калена. Зь цяжкасьцю адольваем некалькі соцень мэтраў. Праходзім старажытны габрэйскі «чысьцец». Гэты помнік даўніны, паводле Грудзіны, адзіны ўцалеў у Беларусі.
«Муры гэтага збудаваньня я называю сьцяною плачу, — кажа пра „чысьцец“ краязнаўца. — Можна толькі сабе ўявіць, колькі было празь яго пранесена нябожчыкаў. Гэтыя сьцены — маўклівыя сьведкі таго, што рабілася ў навакольлі ў 1941 годзе».
Нягледзячы на пампэзнасьць мэмарыялу на могілках, не пакідае адчуваньне, што ён забыты. Ловіш сябе на думцы: калі яго і наведваюць, то зь нейкай нагоды. Разумееш, што ў дзень памяці ахвяраў Галакосту да мэмарыялу наўрад ці хто прыйдзе, каб пакласьці ля яго каменьчык і запаліць шэсьць сьвечак у памяць пра шэсьць мільёнаў забітых нацыстамі габрэяў.
«Пасьля вайны, калі вярнуліся з эвакуацыі і франтоў мясцовыя габрэі, яны з месцаў масавых расстрэлаў адкапалі парэшткі сваіх суродзічаў і перазахавалі іх на гэтых кладах, — працягваў аповед ля мэмарыялу Аляксандар Грудзіна. — Тут зь дзясятак брацкіх магілаў. З таго рову, што ля вёскі Путнікі, таксама парэшткі захавалі тут».
Побач з мэмарыялам магілы, у якіх пахаваныя тыя з расстраляных, парэшткі якіх апазналі сваякі. У гэтых магілах знайшлі вечны спачын цэлыя роды.
«Пра падзеі, зьвязаныя з Галакостам, ня раз пісала наша раённая газэта і паказвала сюжэты мясцовае тэлебачаньне. Два гады таму гэтыя могілкі наведала вялікая дэлегацыя габрэяў. Тут нават быў мітынг. Наагул жа, хто цікавіцца гісторыяй, той ведае тыя жахлівыя часы. Гаварыць жа, што вялікая колькасьць мясцовых жыхароў райцэнтру ведае пра Галакост, складана», — адказвае Аляксандар Грудзіна на пытаньне пра дасьведчанасьць жыхароў райцэнтру пра Галакост.
Другая ўсясьветная вайна цалкам зьмяніла этнаграфічны склад насельніцтва Шклова. Ад былога габрэйскага мястэчка засталіся толькі ўспаміны ды ацалелыя будынкі культавых установаў. Саміх габрэяў не набярэцца і трох дзясяткаў.
Ці ўсьвядомілі за мінулы з вайны час беларусы маштаб трагедыі пад назвай Галакост?
Стараста магілёўскай сынагогі Сымон Глазштэйн, адказваючы на гэтае пытаньне, адзначае, што ў бальшыні сваёй катастрофа габрэйскага народу застаецца для беларусаў невядомай падзеяй. Ён пагаджаецца зь думкай, што самі беларусы не адно стагодзьдзе жывуць у сваім Галакосьце і адчуваньне маштабу трагедыі ў іх прытупленае.
«Безумоўна, тыя, хто абазнаны ў гэтым пытаньні, разумеюць, што Галакост закрануў у Беларусі ня толькі габрэяў, але і саміх беларусаў. Таму гэта ня толькі адных габрэяў трагедыя», — заўважае суразмоўца.
Разам з тым, працягвае ён, ёсьць значна большая частка беларусаў, якія ўзгадаваныя на тым, што была толькі гераічная гісторыя Вялікай Перамогі, а ўсё астатняе нібыта адсутнічала.
«Таму гэтая частка беларусаў прайшла міма трагедыі Галакосту. А гэтая праблема накладаецца на тое, што тых, хто перажыў тую трагедыю, застаецца ўсё меней, а для маладзейшых пакаленьняў яна — ужо далёкая гісторыя. На жаль, як мне здаецца, гісторыя Галакосту ня стала ўрокам, які зьмяніў грамадзтва».
