Пра тое, што ён пан сахі і касы, кожны беларус ведае зь дзяцінства. Калі, вядома, ён сапраўдны мужык. І хай сабе тую саху шмат хто з нас уяўляе сабе даволі цьмяна — такой бяды: нават у Заходняй Эўропе былі такія паны манархі, якія толькі прыблізна ведалі, як выглядаюць іх падданыя. Але як быць зь беларускамі — якіх чамусьці таксама прымушалі вучыць той вершык на памяць? Пані сахі і касы — гучыць злавесна. Усім ясна, хто такая пані з касой. І што яна хоча ад таго мужыка-беларуса.
Як успомніш школу — шкада робіцца аднаклясьніц. Асабліва адну, малую ростам. Калі яна, стоячы ля дошкі, жаласьліва казала, што ў яе белы вус — уся кляса клалася на парты ад рогату, як тая пшанічка на воз.
Тым, што ў кожнага з нас, незалежна ад полу і сельскагаспадарчых навыкаў, ёсьць саха і каса, мы абавязаныя паэзіі. Янка Купала выдаў беларусам гэты боекамплект, каб было чым адбівацца ад нелюдзяў. Хаця, згодна зь вершам, беларус і сам яшчэ не зусім чалавек. І выглядае неяк пагрозьліва: пядзі дзьве валасы, пад ілбом сінякі, цёмен сам, белы вус... Зьнешнасьць рэцыдывіста. Ды яшчэ з касой у руках. Махне — і ўсе ляжаць. Ляжаць, я сказаў.
«Загудзеў мой тапор — як блін, поле ляжыць», — пацьвярджае чалавек з касой, абводзячы вачыма прыціхлае навакольле. Адкуль узяўся тапор? Ён у вершы зьяўляецца пазьней, проста мужык яго пад кашульку схаваў вышываную, на ўсялякі пажарны.
І гэты непераможны мужык-беларус, шчасьлівы ўладальнік дзьвюх унівэрсальных прыладаў, марыць пра тое, каб умець чытаць кніжкі... «Навошта яму тыя кніжкі?» — запытаецца сучасны ёлупень. Як і некалі, сто гадоў таму, сымбалічныя саха і каса ў руках пасьпяхова замяняюць беларусу свабоду, а кніжкі — ды што кніжкі... На вышыванцы ўсё ўжо напісана, рунамі і геамэтрычнымі ўзорамі. Мудрасьць пакаленьняў і будучыня, аж да другога прышэсьця.
Але каса апушчаная і тапор закапаны на лясной сьцяжыне, што вядзе зь вёскі Іракезы ў вёску Дэлавары. Насамрэч мужык-беларус добры. Проста ён любіць паскардзіцца «людцам» на сваю долю. Людцы апасьліва падымаюцца — здаецца, пранесла.
Купалаў верш — песьня жальбы. Жальбу беларуса заўжды можна было раскласьці па пунктах. Што-што, а афармляць скаргі мы ўмеем. Спачатку трэба даць зьвесткі пра бацькоў — як у анкеце на атрыманьне замежнай візы. Бацька — Голад, дзявочае прозьвішча маці — Бяда. Нармальныя беларускія прозьвішчы. У Менску нават вуліца Бяды ёсьць. Праспэкту Голаду пакуль што, праўда, не існуе, але гэта часова: горад увесь час пашыраецца, прыгажэе, узводзяцца новыя кварталы, дамы, гатэлі, пракладваюцца новыя магістралі... Красуе і маладзее сталіца сацыялістычнай Беларусі!
Аднак самы час падысьці да сутнасьці скаргі.
Пункт першы. Хоць пагарду цярплю — мушу быць глух і нем. Купалаў мужык скардзіцца на абразу яго годнасьці і праблемы са свабодай слова. Што ж, з таго часу мала што зьмянілася — ды што паробіш: ні каса, ні саха чамусьці не ўваходзяць у сьпіс рэчаў, з дапамогай якіх можна пабудаваць адкрытае грамадзтва.
Пункт другі. Сьвет хлебам кармлю — сам мякіначку ем. І тут сытуацыя застаецца складаная — мякіначка была і ёсьць улюбёнай беларускай стравай. Не на кухні, дык у палітыцы. Не ў палітыцы — дык у мастацтве. Вось, скажам, літаратура. Мякіначкай у шыкоўных вокладках, прывезенай з Расеі, заваленыя ўсе кнігарні. Беларус накідваецца на яе, ігнаруючы сваё. А потым кажа, што ягоныя любімыя пісацелі Леў Талстой і Дар’я Данцова. І ніхто ж яго, беларуса, не прымушае так гаварыць. Проста ён мякіначку лю-ю-юбіць. А хлеб — ды ну яго. Нейкі ён апазыцыйны. І «вабшчэ я па-беларускі не панімаю». «Не панімаюць» — але вершык расказаць могуць. Пра пана сахі і касы, напрыклад...
Пункт трэці. Зь цяжкай працы маёй карыстаюць усе, толькі мне за яе няма дзякуй нідзе. Дзякуй — вось чаго нам дагэтуль не хапае. Элемэнтарнага прызнаньня. За прызнаньне, за просты «дзякуй» беларусы шмат на што гатовыя. Варта камусьці з трыбуны сказаць, што «беларускага языка мала, нада большэ» — і ўсё забытае і дараванае, і замілаваны плач і галас стаяць у інтэрнэтах. Варта іншаземцу надзець кашульку з арнамэнтам — і сьляза бяжыць па шчацэ. Гэта ж ён, гэта ж ён, ленінградзкі паштальён — наш доўгачаканы вялікі і тоўсты дзякуй!..
Ідзем далей. Пункт чацьверты.
А няма ніякага чацьвертага пункту.
Ёсьць выснова, зробленая мужыком пасярод чыстага і халоднага, як той астылы блін, поля. Эўрыка! Здабыць долю і пець песенькі можна толькі чытаючы кніжкі. І тут з Купалам і ягоным маркотным мужыком трэба пагадзіцца. Не саха і каса, а кніжка прымусіць іх прыслухацца да чалавека зь белым вусам і ягонай жонкі-жнейкі, якая таксама хоча быць чалавекам, але вымушаная цэлае стагодзьдзе расказваць ля дошкі, што ў яе дзьве пядзі валасоў на галаве і дзьве касы за плячыма.
Але, як той казаў, кніжкі — гэта неактуальна. Актуальна пісаць вялікімі літарамі «Гонар і годнасьць». Актуальна спрачацца пра тое, што ў дзевятнаццатым стагодзьдзі ў беларускай хаце на покуці стаяла. Каштоўная інфармацыя, здольная паўплываць ня тое што на будучую народную долю, але і на рост валасоў на галаве і ў іншых месцах, адкуль часам бяруцца разумныя думкі.
