Лінкі ўнівэрсальнага доступу

Бяда, ад якой пайшлі ўсе іншыя беды


Расейская кавалерыя падчас Першай сусьветнай
Расейская кавалерыя падчас Першай сусьветнай

Чалавека, які пастанавіў дазнацца нечага талковага пра прычыны выбуху Першай сусьветнай вайны і пачаў гартаць кніжкі сур’ёзных гісторыкаў, ня можа ня ўразіць адна неверагодная акалічнасьць — падзеі, якія разгарнуліся летам 1914 году і давялі сьвет да жахлівага па сваіх зьнішчальных маштабах канфлікту, былі для ўсіх абсалютная нечаканымі і маланкавымі.

28 чэрвеня 1914 году, калі ў Сараеве сэрбскі студэнт з Босьніі Гаўрыла Прынцып выстраліў з рэвальвэру ў аўстрыйскага насьледніка трону Франца Фэрдынанда ды забіў яго і ягоную жонку, нікому і прысьніцца не магло, што ўсяго празь месяц зь лішкам мільёны салдатаў апынуцца па розныя бакі франтоў, і Эўропа, а разам зь ёю і вялікая частка астатняга сьвету, на больш чым чатыры гады акунуцца ў крывавы вір.

У 1914 годзе ў вайну ўступілі 8 дзяржаваў; пад канец вайны ў ёй бралі ўдзел 38 з 59 незалежных на той час краінаў. Канфлікт, які пачаўся пад канец ліпеня і на пачатку жніўня 1914 году, мабілізаваў пад зброяй 65 мільёнаў чалавек і каштаваў жыцьці 20 мільёнаў вайскоўцаў і цывільнага насельніцтва; 21 мільён чалавек былі ў гэтай вайне параненыя і пакалечаныя. У выніку вайны разваліліся тры імпэрыі — расейская, аўстра-вугорская і асманская — ды прыкметна зьмянілася мапа Эўропы.

Ніколі раней у сусьветнай гісторыі салдаты ня гінулі ў такім масавым парадку, як у Першай сусьветнай вайне. Гісторыкі ацэньваюць, што на заходнім фронце ў гэтак званай Вэрдэнскай апэрацыі ў першай палове 1916 году загінулі больш за 700 тысяч салдатаў, а ў бітве на Соме ў другой палове таго самага году — больш за мільён. У адным з найбольш крывавых эпізодаў вайны на ўсходнім фронце — у гэтак званай Баранавіцкай апэрацыі ў чэрвені 1916 году — усяго за пяць дзён загінулі каля 100 тысяч салдатаў.



У Першай сусьветнай вайне ўпершыню была выкарыстаная зброя масавага зьнішчэньня — атрутна-ўдушлівыя газы: хлёр, фасген, гарчычны газ (іпрыт).

У Першай сусьветнай вайне таксама ўпершыню ў шырокім маштабе выкарысталі віды зброі, якія, мадыфікаваныя і ўдасканаленыя, набылі выключна важнае значэньне ў пазьнейшых узброеных канфліктах — баявыя самалёты, танкі і падводныя лодкі.

Амэрыканскі гісторык нямецка-габрэйскага паходжаньня Фрыц Штэрн назваў Першую сусьветную вайну «першай бядой дваццатага стагодзьдзя — бядой, ад якой пайшлі ўсе іншыя беды».

Назва «Першая сусьветная вайна» прынялася ў агульнай сьвядомасьці толькі пасьля выбуху Другой сусьветнай вайны ў 1939 годзе. Раней узброены канфлікт 1914-1918 гадоў у заходняй публіцыстыцы і гістарычнай літаратуры называлі «Вялікай вайной» (анг.: the Great War; франц.: La Grande guerre) або «Сусьветнай вайной» (ням.: der Weltkrieg). У царскай Расеі гэтую вайну назвалі «Другой айчыннай», а ў міжваенны савецкі пэрыяд ужываўся тэрмін «імпэрыялістычная вайна».



У адрозьненьне ад Другой сусьветнай вайны, у адносінах да якой усе паказваюць на гітлераўскую Нямеччыну як на галоўнага віноўніка, вызначыць віну за выбух Першай сусьветнай аказалася для гісторыкаў значна цяжэйшым заданьнем. Праўда, у гэтак званым Вэрсальскім трактаце, які фармальна закончыў Першую сусьветную вайну і быў падпісаны Нямеччынай з аднаго боку і саюзьнікамі Антанты з другога 28 чэрвеня 1919 году, віна за выбух вайны адназначна ўскладалася на Нямеччыну. Але сёньня гісторыкі, хоць і не зьнімаюць зь Нямеччыны асноўнай часткі віны, глядзяць на гэтае пытаньне менш адназначна. Брытанскі гісторык Крыстафэр Кларк, які ў 2012 годзе апублікаваў сусьветна прызнаны досьлед пад загалоўкам «Люнатыкі: Як Эўропа ў 1914 уступіла ў вайну» (The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914), адзначыў наступнае:


«Выбух вайны ў 1914 годзе — гэта не драматычны сюжэт Агаты Крысьці, пад канец якога над трупам у аранжарэі мы бачым віноўніка зь пісталетам, з дула якога ўсё яшчэ ідзе дым. У гэтай гісторыі няма ніякага дымлівага пісталета; тут лепш будзе сказаць, што ў руках кожнага зь важнейшых дзейных пэрсанажаў знаходзіўся такі пісталет. З такога гледзішча выбух вайны бачыцца як трагедыя, а не як злачынства. Гэта ня значыць, што, прызнаўшы гэта, мы павінны паменшыць агрэсіўнасьць і імпэрыялістычную параною кіроўных аўстрыйскіх і нямецкіх палітыкаў. Але ня толькі немцы былі імпэрыялістамі, і ня толькі іх ахапіла параноя. Крызыс, які давёў да вайны ў 1914 годзе, быў плёнам агульнай палітычнай культуры таго часу».



Другая акалічнасьць, якая ня можа ня ўражваць у сувязі з пачаткам вайны 1914 году — агульны энтузіязм людзей у гарадах дзяржаваў, якія ўступілі ў стан вайны. У сьведчаньнях таго часу выразна адзначаецца велізарны напал патрыятызму, грамадзкай узбуджанасьці і аптымізму ў масавых спантанных мітынгах, якія адбываліся таго лета ў Пецярбургу (перайменаваным неўзабаве ў Петраград), Маскве, Бэрліне, Мюнхэне, Вене, Парыжы і Лёндане пасьля таго, як абвясьцілі вайну і мабілізацыю. Энтузіязм адносна вайны назіраўся ня толькі сярод простага народу, але і сярод інтэлектуальнай эліты.



«Мабыць, упершыню за 30 гадоў я адчуваю сябе аўстрыйцам... Усё маё лібіда на службе ў Аўстра-Вугоршчыны» — напісаў у лісьце знаёмаму Зігмунд Фройд пасьля таго, як пачуў, што Аўстра-Вугоршчына абвясьціла вайну Сэрбіі.

Томас Ман: «Як можа салдат у мастаку ня дзякаваць Богу за крах гэтага мірнага жыцьця, якім ён сыты, сыты па горла!»

Робэрт Музіль: «Вернасьць, мужнасьць, дысцыпліна, пачуцьцё абавязку, прастата — гэтае кола цнотаў дазваляе нам сёньня пайсьці ў бой пасьля першага сыгналу».

Макс Вэбэр: «Ня важна, чым усё скончыцца — у любым выпадку гэтая вайна вялікая і прыгожая».

Леанід Андрэеў: «Настрой у мяне цудоўны — я сапраўды ўваскрос, як Лазар... Пад’ём сапраўды велізарны, высокі і небывалы: усе ганарымся тым, што мы рускія... Калі б цяпер раптам скончылася вайна — быў бы смутак і нават адчай...»

Валерый Брусаў: «Будзем верыць у перамогу над германскім кулаком. Славянства паклікана цяпер адстойваць гуманныя пачаткі, культуру, права, свабоду народаў...»

Марыс Мэтэрлінк: «Ці нельга мне неяк атрымаць з Брусэлю загад аб мабілізацыі, які мне дазволіць стрэліць хоць раз, пакуль ня позна і пакуль немцы яшчэ ў Бэльгіі?»

Франц Кафка: «Я не знаходжу ў сабе нічога, акрамя дробязнасьці, нерашучасьці, зайздрасьці і нянавісьці да тых, якія ідуць у бой і якім я з усёй душы жадаю ўсяго найгоршага».

Мюнхэн, 2 жніўня 1914. Натоўп, у якім знаходзіцца малады Адольф Гітлер, вітае ўступленьне краіны ў вайну.
Мюнхэн, 2 жніўня 1914. Натоўп, у якім знаходзіцца малады Адольф Гітлер, вітае ўступленьне краіны ў вайну.


Чаму варта помніць пра Першую сусьветную вайну беларусам?


У першую чаргу таму, што гэтая вайна паставіла на палітычны парадак дня ў Эўропе справу беларускай дзяржаўнасьці. Нельга сабе ўявіць, што БНР і БССР зьявіліся б на мапе Эўропы без таго тэктанічнага зруху, які быў выкліканы Першай сусьветнай вайной.

Па-другое, варта памятаць пра гэтую падзею і таму, што ў пляне росту беларускай нацыянальнай сьвядомасьці Першая сусьветная вайна — як выказаўся Зьмітрок Бядуля — за два гады зрабіла болей, чым увесь беларускі адраджэнскі рух да вайны.

І варта памятаць пра гэтую вайну дзеля некалькіх іншых нямалаважных прычынаў, пра якія Радыё Свабода пастараецца распавесьці ў бліжэйшыя тыдні ў сваіх матэрыялах з цыклю «Вялікая вайна 1914-1918», які прысьвечаны 100-тым угодкам гэтай падзеі.

Ігар Лосік Кацярына Андрэева Ірына Слаўнікава Марына Золатава Андрэй Кузьнечык
XS
SM
MD
LG