Фукуяма: рэвалюцыя сярэдняй клясы

За мінулае дзесяцігодзьдзе Турцыя і Бразылія перажылі пэрыяд імклівага эканамічнага росту і пераўтварыліся ў рынкі, якія разьвіваюцца, чый уплыў на міжнароднай сцэне працягвае павялічвацца. Тым ня менш, у апошнія тры месяцы абедзьве краіны апынуліся паралізаванымі масавымі дэманстрацыямі сваіх грамадзян, якія выказваюць сур’ёзную незадаволенасьць дзеяньнямі урадаў. Дык што ж там адбываецца на самай справе, і ці ня захлыне гэтая хваля незадаволенасьці і іншыя дзяржавы?

Тэма, якая аб’ядноўвае нядаўнія падзеі ў Турцыі і Бразыліі, а таксама паўстаньні арабскай вясны 2011 года і няспынныя пратэсты ў Кітаі, гэта ўздым новай глябальнага сярэдняй клясы. Дзе б яна ні зьявілася, сучасная сярэдняя кляса правакуе палітычныя забурэньні, аднак сама па сабе пакуль ня здольная прывесьці да ўстойлівых палітычных пераменаў. І ў падзеях, якія адбываюцца на вуліцах Стамбулу або Рыа-дэ-Жанейра, мы ня ўбачылі ніякіх прыкмет таго, што гэтыя выпадкі могуць стаць выключэньнямі з правіла.

У Турцыі і Бразыліі, як і ў Тунісе і Эгіпце да іх, на чале палітычных пратэстаў ўсталі не беднякі, а маладыя людзі з адукацыяй і узроўнем даходаў вышэй за сярэдні. Яны ўжо асвоілі сучасныя тэхналёгіі і актыўна карыстаюцца сацыяльнымі сеткамі, такімі як Фэйсбук і Твітар, каб распаўсюджваць патрэбную ім інфармацыю і арганізоўваць дэманстрацыі. Нават нягледзячы на тое, што яны жывуць у дзяржавах, дзе рэгулярна праходзяць дэмакратычныя выбары, яны ўсё роўна востра адчуваюць сваю адарванасьць ад кіроўнай палітычнай эліты.


У выпадку Турэччыны маладыя людзі пратэстуюць супраць палітыкі «разьвіцьцё любой цаной» і аўтарытарнай манэры прэм’ер-міністра краіны Рэджэпа Эрдагана. У Бразыліі яны пратэстуюць супраць надзвычай карумпаванай палітычнай эліты, якая дэманструе ўсяму сьвету бліскучыя праекты, такія як Чэмпіянат сьвету па футболе і Алімпійскія гульні ў Рыа, але пры гэтым ня можа забясьпечыць сваіх грамадзян базавымі паслугамі, такімі як даступная ўсім сыстэма аховы здароўя і адукацыі. Ім недастаткова таго, што прэзыдэнт краіны Дылма Русеф у мінулым сама была актывісткай левага крыла, алпраўленая ў турму ваенным рэжымам 1970-х гадоў, і лідэрам прагрэсіўнай Партыі працоўных Бразыліі. Яны ўпэўненыя ў тым, што сама гэтая партыя загразла ў балоце карумпаванай «сыстэмы», пра што сьведчыць нядаўні скандал з купляй галасоў, і што цяпер яна стала часткай праблемы неэфэктыўнасьці і абыякавасьці ўраду.

Дзелавы сьвет абмяркоўвае пад’ём «глабальнай сярэдняй клясы» ўжо на працягу цэлага дзесяцігодзьдзя. Аўтары дакладу Goldman Sachs 2008 вызначылі яго як групу людзей, чый гадавы даход складае ад 6 тысяч да 30 тысяч даляраў, і выказалі здагадку, што да 2030 году яго колькасьць павялічыцца прыкладна на 2 мільярды чалавек. Аўтары дакладу, апублікаванага ў 2012 годзе Інстытутам дасьледаваньняў у пытаньнях бясьпекі ЭЗ, выкарыстоўвалі больш шырокае вызначэньне глабальнай сярэдняй клясы, і, паводле іх прагнозаў, яго колькасьць павялічыцца з 1,8 мільярда чалавек у 2009 годзе да 3,2 мільярда чалавек у 2020 годзе і да 4,9 мільярда чалавек у 2030 годзе (сыходзячы з таго, што агульная колькасьць сусьветнага насельніцтва складзе 8,3 мільярда чалавек). Большая частка гэтага росту колькасьці сярэдняй клясы прыйдзецца на Азію, у асаблівасьці на Кітай і Індыю. Аднак гэтая тэндэнцыя будзе назірацца ва ўсіх рэгіёнах сьвету, у тым ліку ў Афрыцы, дзе, паводле ацэнак Афрыканскага банка разьвіцьця, колькасьць сярэдняй клясы ўжо складае 300 мільёнаў чалавек.

Карпарацыі адчуваюць непадробную радасьць у сувязі з уздымам сярэдняй клясы, паколькі яна ўяўляе сабой шырокую крыніцу новых спажыўцоў. Эканамісты і фінансавыя аналітыкі, як правіла, вызначаюць сярэднюю клясу выключна ў фінансавых тэрмінах, запісваючы людзей у катэгорыю сярэдняй клясы ў тым выпадку, калі іх даходы лічацца ў іх краінах сярэднімі або дасягаюць нейкага ўзроўню, які перавышае пражытковы мінімум.

Аднак вызначэньне статусу сярэдняй клясы неабходна даваць на падставе адукацыі, прафэсіі і наяўнасьці ва ўласнасьці пэўных актываў, паколькі менавіта гэтыя фактары маюць першараднае значэньне ў прагназаваньні палітычнага паводзін людзей. Шэраг міжнацыянальных дасьледаваньняў, у тым ліку нядаўнія апытаньні, праведзеныя цэнтрам Pew, а таксама вынікі Дасьледаваньні сусьветных каштоўнасьцяў (World Values Survey), праведзенае ўнівэрсытэтам Мічыгана, даказвае, што больш высокі ўзровень адукацыі прыводзіць да таго, што людзі пачынаюць вышэй шанаваць дэмакратыю, асабістую свабоду і памяркоўнасьць па адносінах да іншых пунктаў гледжаньня. Прадстаўнікі сярэдняй клясы настойваюць ня толькі на забесьпячэньні бясьпекі для сваіх сем’яў, але і на праве выбару для сябе. Людзі, якія скончылі школу або правучыліся некалькі гадоў ва ўнівэрсытэце, з значна большай доляй верагоднасьці будуць сачыць за падзеямі ў сьвеце і наладжваць сувязь з прадстаўнікамі іх сацыяльнай клясы за мяжой пры дапамозе найноўшых тэхналёгій.

Сем’і, якія валодаюць доўгатэрміновымі актывамі, такімі як дом або кватэра, значна часьцей цікавяцца палітыкай, паколькі ў іх ёсьць рэчы, якія ўрад можа ў іх забраць. Паколькі прадстаўнікі сярэдняй клясы — гэта людзі, якія плацяць падаткі, яны непасрэдна зацікаўлены ў падсправаздачнасьці ўраду. Больш за тое, на актыўныя дзеяньні новых прадстаўнікоў сярэдняй клясы часьцяком штурхае тое, што нябожчык палітоляг Сэмюэл Хантынгтан назваў «разрывам», гэта значыць няздольнасьцю грамадзтва задаволіць рост патрэбаў у эканамічным і сацыяльным прасоўваньні. У той час як беднякі штодня вымушаныя змагацца за выжываньне, расчараваныя прадстаўнікі сярэдняй клясы з значна большай верагоднасьцю будуць займацца палітычным актывізмам, каб дасягнуць сваіх мэтаў.

Гэтая дынаміка стала відавочнай у пэрыяд арабскай вясны, калі паўстаньне супраць кіроўнай эліты ўзначалілі дзесяткі тысяч адносна адукаваных маладых людзей. У Тунісе і Эгіпце за апошняе дзесяцігодзьдзе рэзка вырасла колькасьць выпускнікоў каледжаў. Аднак аўтарытарныя ўрада Зіна эль-Абідзіна Бэн Алі і Хосьні Мубарака ўяўлялі сабой клясычныя прыклады карумпаваных капіталістычных рэжымаў, у рамках якіх эканамічныя магчымасьці шмат у чым залежалі ад палітычных сувязяў. Разьвіцьцё гэтых дзьвюх краінаў аказалася недастаткова хуткім, каб забясьпечыць працай усё большую колькасьць адукаваных маладых людзей. У выніку там адбылася палітычная рэвалюцыя.

І ў гэтых падзеях няма нічога новага. На чале францускай, бальшавіцкай і кітайскай рэвалюцый таксама паўсталі незадаволеныя прадстаўнікі сярэдняй клясы, хоць іх канчатковыя мэты мелі на ўвазе ўдзел у іх сялян, рабочых і беднякоў. Падчас «Вясны народаў» 1848 рэвалюцыі пракаціліся практычна па ўсім эўрапейскім кантынэнце, стаўшы прамым вынікам уздыму эўрапейскай сярэдняй клясы.

Хоць на чале пратэстаў, паўстаньняў і рэвалюцый, як правіла, паўстаюць маладыя прадстаўнікі сярэдняй клясы, у іх рэдка атрымоўваецца ў адзіночку дамагчыся ўстойлівых палітычных пераменаў. Так адбываецца з-за таго, што ў краінах, якія разьвіваюцца, сярэдняя кляса часьцяком ўяўляе сабой ня больш чым меншасьць, сярод якой няма адзінства. Калі сярэдняя кляса ня здольная стварыць кааліцыю зь іншымі часткамі грамадзтва, яе рух наўрад ці прывядзе да ўстойлівых палітычных пераменаў.

Менавіта таму маладыя дэманстранты ў Тунісе і на плошчы Тахрыр у Каіры, якія дамагліся зрынаньня сваіх дыктатараў, ня здолелі арганізаваць палітычныя партыі, здольныя стаць моцнымі кандыдатамі на агульнанацыянальных выбарах. Студэнты ня маюць ні найменшага паняцьця пра тое, як яны могуць дастукацца да сялян і працоўнай клясы, каб стварыць магутную палітычную кааліцыю. У адрозьненьне ад іх ісламісцкія партыі — «Энахда» у Тунісе і Мусульманскае брацтва ў Эгіпце — маюць сацыяльную базу сярод вясковага насельніцтва. За многія гады палітычнага перасьледу яны ў дасканаласьці авалодалі майстэрствам арганізацыі сваіх неадукаваных пасьлядоўнікаў. У выніку яны атрымалі трыюмфальную перамогу на першых жа выбарах, праведзеных пасьля падзеньня аўтарытарных рэжымаў.

Такі ж лёс, хутчэй за ўсё, чакае пратэстоўцаў у Турэччыне. Прэм’ер-міністар Эрдаган да гэтага часу захоўвае свой аўтарытэт сярод вясковага насельніцтва краіны. Ён, не вагаючыся, мабілізаваў чальцоў сваёй уласнай Партыі справядлівасьці і разьвіцьця, каб супрацьстаяць сваім апанэнтам. Сама па сабе турэцкая сярэдняя кляса разьяднаная. А імклівы эканамічны рост Турэччыны, які здарыўся за мінулае дзесяцігодзьдзе, шмат у чым абумоўлены уздымам новай рэлігійнай і надзвычай прадпрымальнай сярэдняй клясы, якая ў большасьці сваёй падтрымлівае партыю Эрдагана.

Прадстаўнікі гэтай сацыяльнай групы старанна працуюць і адкладаюць грошы. Для іх характэрныя тыя ж самыя якасьці, якія сацыёляг Макс Вэбер прыпісваў эўрапейскім пурытанам на пачатку сучаснасьці і якія сталі асновай капіталістычнага разьвіцьця Эўропы. Пратэстоўцы ў гарадах, наадварот, прытрымліваюцца больш сьвецкіх поглядаў і мадэрнісцкіх каштоўнасьцяў сваіх эўрапейскіх і амэрыканскіх аднагодкаў. Гэтая група ня проста сутыкаецца з жорсткімі рэпрэсіямі з боку прэм’ер-міністра з аўтарытарнымі схільнасьцямі, яна сутыкаецца з сур’ёзнымі цяжкасьцямі ў спробах наладзіць сувязі зь іншымі сацыяльнымі клясамі, якія асуджаюць падобныя рухі ў Расеі, ва Ўкраіне і іншых краінах.

Сытуацыя ў Бразыліі ў невялікай ступені адрозьніваецца ад сытуацыі ў Турэччыне. Там пратэстоўцам не пагражаюць рэпрэсіі з боку адміністрацыі прэзыдэнта Русэф. Галоўная іх праблема будзе палягаць у тым, што карумпаваныя прадстаўнікі сыстэмы будуць усяляк пярэчыць кааптацыі. Статус прадстаўніка сярэдняй клясы ня мае на ўвазе аўтаматычна, што чалавек абавязкова будзе падтрымліваць дэмакратыю і сумленны ўрад. На самой справе вялікая частка сьпелых прадстаўнікоў сярэдняй клясы Бразыліі ў мінулым працавалі на дзяржаўны сэктар, дзе яны залежалі ад патранажнай палітыкі і дзяржаўнага кантролю эканомікі. Многія прадстаўнікі сярэдняй клясы ў Бразыліі, а таксама ў такіх азіяцкіх краінах як Кітай і Тайлянд, усталі на бок аўтарытарных урадаў, паколькі для іх гэта быў лепшы спосаб забясьпечыць сваю эканамічную будучыню.

Імклівы эканамічны рост Бразыліі прывёў да фармаваньня іншай, больш прадпрымальнай сярэдняй клясы, якая зарадзілася ў прыватным сэктары. Аднак гэтая група людзей можа перасьледаваць свае эканамічныя інтарэсы ў адным з двух кірункаў. З аднаго боку, прадпрымальніцкая меншасьць можа стаць асновай кааліцыі сярэдняй клясы, мэтай якога зьяўляецца рэфармаваньне палітычнай сыстэмы Бразыліі ў цэлым, якое мае на ўвазе прыцягненьне да адказнасьці карумпаваных палітыкаў і пераарыентаваньне палітыкі ў бок патрэб простых грамадзян. Менавіта гэта адбылося ў ЗША ў эпоху прагрэсізму, калі масавая мабілізацыя сярэдняй клясы прывяла да рэформаў у дзяржаўным апараце і паклала канец патранажнай сыстэме ХІХ стагодзьдзя. У адваротным выпадку, прадстаўнікі гарадзкой сярэдняй клясы могуць працягнуць марнаваць сваю энэргію на рашэньне нязначных палітычных пытаньняў і, у рэшце рэшт, апынуцца набытымі сыстэмай, якая выдатна валодае навыкамі інсайдэрскіх гульняў.

Няма ніякіх гарантый таго, што пасьля заканчэньня пратэстаў Бразылія здолее ўстаць на шлях рэформаў. Многае будзе залежаць ад лідэраў. У прэзыдэнта Русэф ёсьць выдатная магчымасьць выкарыстаць паўстаньне ў якасьці падставы для пачатку надзвычай амбіцыйных сыстэмных рэформаў. Пакуль яна выяўляла асьцярожнасьць у сваіх дзеяньнях, накіраваных супраць старой сыстэмы, паколькі яна была вымушаная мірыцца з абмежаваньнямі, якія накладае на яе яе ўласная партыя і палітычная кааліцыя.

Глябальны эканамічны рост, які назіраецца з 1970-х гадоў, перамяшаў сацыяльныя карты па ўсім сьвеце. Сярэдняя кляса ў так званых краінах «рынкаў разьвіцьця» стала больш шматлікай, багатай, адукаванай і тэхналягічна падкаванай, чым калі-небудзь раней.

Гэта прывяло да сур’ёзных наступстваў у Кітаі, дзе колькасьць сярэдняй клясы дасягае сотняў мільёнаў чалавек, і дзе яна складае прыкладна траціну агульнага насельніцтва краіны. Гэта людзі, якія маюць зносіны адно з адным з дапамогай Sina Weibo — кітайскага Твітэра — і якія ўжо прывыклі адкрыта казаць пра пыху і крывадушнасьць ураду і партыйнай эліты. Яны патрабуюць больш свабоднага грамадзтва, хоць пакуль незразумела, імкнуцца яны да ўвядзеньня ў найбліжэйшай будучыні прапарцыйнай выбарчай сыстэмы ці не.

У бліжэйшыя некалькі дзесяцігодзьдзяў гэтая група апынецца пад асабліва сур’ёзным ціскам, паколькі Кітай імкнецца павысіць свой статус. Тэмпы эканамічнага разьвіцьця ў гэтай краіне ўжо пачалі зьніжацца, і неўзабаве яны непазьбежна апусьцяцца да яшчэ больш сьціплых паказчыкаў, што зьвязана з сталеньнем кітайскай эканомікі. Машына па забесьпячэньні працай у сфэры прамысловасьці, створаная ў 1978 годзе, больш ня зможа задавальняць амбіцыі насельніцтва краіны. Каледжы Кітаю ўжо штогод выпускаюць каля 6-7 мільёнаў спэцыялістаў, чые пэрспэктывы працаўладкаваньня зьяўляюцца значна менш вясёлкавымі, чым у іх бацькоў, якія належаць да працоўнай клясы. Калі дзе-небудзь і зьявіцца пагрозьлівы разрыў паміж імклівым ростам чаканьняў і рэальнасьцю, якая расчароўвае, то гэта на працягу некалькіх наступных гадоў здарыцца менавіта ў Кітаі, стаўшы пагрозай яго стабільнасьці.



Там, як і іншых частках сьвету, які разьвіваецца, уздым новай сярэдняй клясы ляжыць у аснове фэномэну, які Мойзес Наім з Фонду Карнэгі назваў «канцом улады». Сярэднія клясы розных краін паўсталі на чале пратэстаў супраць злоўжываньняў уладай ва ўмовах як аўтарытарных, так і дэмакратычных рэжымаў. Галоўная іх задача палягае ў тым, каб зрабіць свае пратэстныя рухі асновай для ўстойлівых палітычных зьменаў, выяўленых у форме новых інстытутаў і палітыкі. У Лацінскай Амэрыцы лідэрам у пытаньнях эканамічнага росту і эфэктыўнасьці дэмакратычнай палітычнай сыстэмы стала Чылі. Тым ня менш, у апошнія некалькі гадоў там назіраецца ўсплёск пратэстаў студэнтаў ВНУ, якія выступаюць супраць недахопаў сыстэмы дзяржаўнага ўтварэньня.

Новая сярэдняя кляса — гэта ня толькі выклік аўтарытарным рэжымам і маладым дэмакратыям. Сьпелым дэмакратыям таксама ня варта спачываць на лаўрах, паколькі там рэгулярна праводзяцца выбары і зьяўляюцца лідэры, якія дэманструюць высокія рэйтынгі сярод насельніцтва. Тэхналягічна падкаваная сярэдняя кляса будзе вельмі патрабавальна ставіцца да абраных ёй палітыкаў.

У цяперашні час ЗША і Эўропа перажываюць затрымку эканамічнага росту і высокі ўзровень беспрацоўя, у тым ліку сярод моладзі. У багатых краінах больш сталае пакаленьне падвяло маладых яшчэ і ў тым, што яно завяшчала ім свае велізарныя даўгі. Таму палітыкам у ЗША або Эўропе ня варта недаацэньваць падзеі, якія разгортваюцца на вуліцах Стамбулу і Сан-Паўлу. Было б сур’ёзнай памылкай меркаваць, што «тут такога здарыцца ня можа».