На сваю старонку у Фэйсбуку я выставіў здымак выбарчай улёткі 1995 году, заўважыўшы, што тыя выбары не былі свабоднымі. Гэта выклікала рэакцыю як ў сацыяльных сетках, так і сярод калег-журналістаў. Свае аргумэнты на вэб-сайце Свабоды выкладае Віталь Цыганкоў.
Зьмяшчаю свой тэкст у тым выглядзе, як ён быў выстаўлены, зьвяртаючы ўвагу на тое, што нататкі ў гэтай сацыяльнай сетцы звычайна пішуцца імгненна, "з колаў", і маюць свае стылёвыя ды лексычныя асаблівасьці.
Пад здымкам маёй выбарчай улёткі 1995 г. разгарнулася дыскусія — ці былі прэзыдэнцкія выбары 1994 г. і парлямэнцкія 1995-га сапраўды — выбарамі? Некаторыя меркаваньні, выказаныя паважаным Хвёдарам Караленкам («А выбары-1994 Лука выйграў абсалютна сумленна» і «у 1995 выбары яшчэ былі») прымушае даць разгорнуты адказ.
Так, у 1994 Лукашэнка выйграў нібыта «сумленна» — але «сумленна» у межах супрацьстаяньня паміж Лукашэнкам і Кебічам. Гэта як дзьве банды захапілі пасёлак, і галоўныя паханы выйшлі паміж сабой «па-пацанску» «раз на раз» — і той, хто перамог, зрабіў гэта «чэсна», у межах «понятій». Ну, а для жыхароў пасёлка — ці чэсна? У 1994 годзе дзяржаўныя СМІ (большасьць газэт і цалкам тэлебачаньне) працавалі на здушэньне дэмакратыі і маладой беларускай дзяржаўнасьці, прычым пачалося гэта з 1992 года. А на «выбарах» Кебіч з Лукашэнкам спрачаліся, хто хутчэй аддасьць Беларусь Маскве («Вы обещали ввести российский рубль, Вячеслав Францевич, и преступно с этим тянете!»). Беларуская дзяржава была яшчэ на пачатку свайго фармаваньня — а на яе абрынулася імпэрская машына (і ня толькі прапагандысцкая).
Што ж да гэтай прапагандысцкай машыны, дык у 1994 г.яна працавала цалкам у інтарэсах Лукашэнкі («демократы развалили великую державу», «разорваны экономические связи», «необходимо восстановить союз двух братских народов», «вместе мы едины и непобедимы»). У гэтым сэнсе, усю ідэйна-агітацыйную працу ад каманды Лукашэнкі ўзялі на сябе дзяржаўныя СМІ (куды нам доступ быў вельмі абмежаваны (а з прыходам Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта і Фядуты кіраўніком інфармацыйнага ўпраўленьня ліквідаваны цалкам). Так, у СМІ гучалі рэпартажы супраць Лукашэнкі — але ягоныя ідэалягічныя пазыцыі сумневу не падвяргаліся, наадварот, пацьвярджаліся. Супраць жа Пазьняка ішлі ня толькі пэрсанальная агітацыя — але і ідэйная, прычым на той момант — некалькі гадоў (фактычна, ад 1988). Сёньняшнім маладым будзе цікава даведацца, што за ўсе гады незалежнай Беларусі Васіль Быкаў зьявіўся ў прамым эфіры БТ толькі аднойчы, ў якасьці даверанай асобы кандыдата ў прэзыдэнты Пазьняка — у чэрвені 94-га, на некалькі хвілінаў).
І таму трэба прызнаць, што Пазьняк і Лукашэнка на выбарах 1994 году былі ня ў роўных умовах — на ідэі, якія выспавядаў Лукашэнка, працавала ўся дзяржаўная інфармацыйная машына (і як потым прызнаўся сам Лукашэнка — і значная частка КГБ).
Цяпер пра выбары 1995 г. Могуць сказаць, што тады не было фальсыфікацыяў у «ярмошынскіх» маштабах, маючы пад увагу масавае ўкідаваньне бюлетэняў ці махлярства з пратаколамі. На хвіліну пагодзімся, што — не было. Але ніхто ня будзе аспрэчваць, што дзяржаўныя СМІ былі цалкам пад кантролем Лукашэнкі, што супраць БНФ як арганізацыі і яго лідэраў пэрсанальна была разгорнутая прапагандысцкая вайна. Дастаткова прыгадаць фільм «Деті лжі», пра які вельмі красамоўна напісаў потым Васіль Быкаў. Гэтак сама, у адзін бок, на карысьць Лукашэнкі, ішла агітацыя і па пытаньнях так званага «рэфэрэндуму» (каб не прызнаваць ягоныя вынікі легітымнымі, дастаткова аднаго факту зьбіцьця дэпутатаў ВС у Авальнай залі). Той «рэфэрэндум», ягоныя вынікі былі найвялікшым — пасьля Гітлера — злачынствам супраць беларускай нацыі.
Калі нехта сур’ёзна разважае пра выбары, ён павінен пагадзіцца, што выбары — гэта ня толькі «галасаваньне», г.зн. тыя некалькі сэкундаў, калі чалавек прыходзіць у кабінку, выкрэсьлівае нешта ў бюлетэні і кідае яго ў урну. І нават ня толькі падлік галасоў і складаньне пратаколаў. Гэта — значна больш шырокі працэс, неад’емнай часткай якога ёсьць і права кандыдатаў на свабодную агітацыю, якое, у сваю чаргу, ёсьць падставай свабоды выбару для выбаршчыка, выбару асэнсаванага. Парушэньне такога права ў дэмакратычных краінах разглядаецца як парушэньне выбарчага працэсу і не дазваляе прызнаць выбары свабоднымі і справядлівымі.
І гэта (нават калі ня браць пад увагу фальсыфікацыі — а яны былі) — дае магчымасьць сьцьвярджаць, што «выбары» 1995 г. — не былі выбарамі справядлівымі і свабоднымі. Па-просту, яны не былі выбарамі ў дэмакратычным разуменьні. Як не былі такімі выбарамі і выбары 1990-га, на якіх мы былі абраныя дэпутатамі — але сьведчу, што тады, у 90-ым, камуністы не выкарыстоўвалі супраць нас такіх мэтадаў, якія выкарыстоўвалі лукашэнкаўцы (там былі іншыя праблемы).
І вось яшчэ адзін аргумэнт Хвёдара Караленкі, які падаецца мне спрэчным. Ён піша: «факт, што прайшлі шэраг яўна апазыцыйных кандыдатаў, але не ад БНФ — таксама сьведчыць што выбары (1995 г. — С.Н) яшчэ былі».
Прабачце, але многія з тых, хто сёньня ўспрымаецца як апазыцыянэр «яўны», у той час такімі не былі нават умоўна (БНФаўцаў «вышыбалі» камуністамі — і ў ВС-13 апынуліся прыхільнікі (на той час) аднаўленьня СССР Калякін ды Шчукін).
Па-другое, дыктатура не ўсталёўвалася ў адно імгненьне — працэс ішоў паступова, спачатку задушылі БНФ, потым — астатніх. Спачатку зьбілі Пазьняка і дэпутатаў БНФ, потым забілі былых паплечнікаў Лукашэнкі. Спачатку зрабілі «белыя плямы» у дзяржаўных газэтах, потым зьнішчылі незалежныя газэты. Але ні зьбіцьцё дэпутатаў, ні «белыя плямы» — нельга назваць праявай дэмакратыі толькі таму, што яны «меншае зло» на фоне, адпаведна, забойстваў ды зьнішчэньня газэт.
Па-трэцяе, з тых, каго прапусьцілі — буду казаць адкрытым тэкстам, маючы на ўвазе Карпенку ці некаторых іншых — пры ўсіх іх вартых павагі якасьцях — ніхто не валодаў якасьцямі, якія былі найбольш небясьпечныя для Лукашэнкі на тым этапе, і якімі валодалі дэпутаты БНФ, найперш Пазьняк. Яны не былі — ну, калі хочаце, нацыянальна арыентаванымі ў той ступені, якая ўяўляла для Лукашэнкі небясьпеку. І гэта — з пазыцыі інтарэсаў Лукашэнкі — быў дакладны разьлік.
Спачатку ВС-13 парафіраваў пагадненьне паміж Расеяй і Беларусьсю (тое самае, супраць якога 24 сакавіка і 2 красавіка 96-га на вуліцах Менску пратэставалі дзесяткі тысяч людзей; а вось старшыня ВС-13 Сямён Шарэцкі заявіў, што падпісаньне пагадненьне як першы крок да аднаўленьня Саюзу — самы шчасьлівы дзень у ягоным жыцьці), ну, а потым зьнішчыў апошні шанец адвярнуць краіну ад дыктатуры — «заваліў» імпічмэнт, і зрабіў гэта менавіта пад уплывам «расейскага дэсанту» — прэм’ера Чарнамырдзіна і сьпікераў Селязьнева і Строева.
На перамовах акрамя Шарэцкага і Ціхіні былі Карпенка, Калякін (здаецца, і Краўчанка). Як яны ўспрымалі Чарнамырдзіна? Шарэцкі і Калякін — як былога свайго шэфа, функцыянэра ЦК КПСС, Карпенка — як «крупного хозяйственніка». У іх быў піетэт перад ім. І з гэтай прычыны (ці — з таксама гэтай прычыны) НІХТО ЗЬ ІХ не запярэчыў у той момант падпісаньню фатальнага пагадненьня (яшчэ і шампанскага ці чаго там выпілі). Імпічмэнт быў сарваны.
І тут я цалкам пагаджаюся зь Лявонам Баршчэўскім, які сказаў, што калі б на той сустрэчы быў Пазьняк — ён бы падпісаньня пагадненьня не дапусьціў.
Чаму не дапусьціў? Ды па той прычыне, што для яго Чарнамырдзін — гэта расейскі акупант, які прыляцеў захапіць ягоную краіну, а ўжо прэм’ер ён ці чмо падзаборнае — справа сорак другая, і таму, як цяпер модна казаць — Віця, «давай досвіданія». Чырнамырдзін у той ролі, якую ён выконваў, быў для Пазьняка НІХТО і зваць яго НІЯК. Я быў сьведкам — у лютым 1991-га — што калі генэральны сакратар ЦК КПСС, прэзыдэнт СССР, Вярхоўны галоўнакамандуючы Узброенымі Сіламі СССР М, С. Гарбачоў прыйшоў у Авальную залю, Пазьняк быў адзіны з дэпутатаў, які ня ўстаў перад ім (яно, можа, і парушэньне палітэсу — але палітычна тое было правільна. І, здаецца, ня ўстаў ён, калі ў сьнежні 91-га ў Авальную залю прыйшоў Ельцын). Канешне, Чарнамырдзіна Пазьняк бы не чапаў, а вось з Шарэцкага і Ціхіні вытрас бы душу. Фізычна! У гэтым я перакананы (мы шмат потым з Пазьняком пра гэта гаварылі).
Але дзеля таго, каб апынуцца ў тую ноч у памяшканьні перамоваў, Пазьняк павінен быў быць ня проста не ў эміграцыі — ён павінен быў быць калі не намесьнікам старшыні ВС, як Карпенка, дык хаця б дэпутатам ВС, як Калякін (для даведкі: толькі мне з былых дэпутатаў Апазыцыі у ВС-12 удалося здабыць (як журналісту) пропуск у Дом ураду, калі там пачаў працу ВС-13. Памятаю радасьць Майсені: цяпер вы, БНФ — ніхто).
Так што сваімі маніпуляцыямі на «выбарах» 1995 г. Лукашэнка дасягнуў галоўнай мэты — выбіў на тым этапе найбольш небясьпечныя для яго фігуры. У дачыненьні да кандыдатаў БНФ відавочна рабіліся фальсыфікацыі і маніпуляцыі — пры маўклівай згодзе некаторых з тых, хто неўзабаве сам зрабіўся прадметам такіх жа фальсыфікацыяў і маніпуляцыяў.
Паўтараю: ні выбары 1994, ні выбары 1995 нельга лічыць свабоднымі і справядлівымі выбарамі.
Гл. таксама: Віталь Цыганкоў. Чаму Лукашэнка перамог у 94-м? Адказ Сяргею Навумчыку
Зьмяшчаю свой тэкст у тым выглядзе, як ён быў выстаўлены, зьвяртаючы ўвагу на тое, што нататкі ў гэтай сацыяльнай сетцы звычайна пішуцца імгненна, "з колаў", і маюць свае стылёвыя ды лексычныя асаблівасьці.
Пад здымкам маёй выбарчай улёткі 1995 г. разгарнулася дыскусія — ці былі прэзыдэнцкія выбары 1994 г. і парлямэнцкія 1995-га сапраўды — выбарамі? Некаторыя меркаваньні, выказаныя паважаным Хвёдарам Караленкам («А выбары-1994 Лука выйграў абсалютна сумленна» і «у 1995 выбары яшчэ былі») прымушае даць разгорнуты адказ.
Беларуская дзяржава была яшчэ на пачатку свайго фармаваньня — а на яе абрынулася імпэрская машына
Так, у 1994 Лукашэнка выйграў нібыта «сумленна» — але «сумленна» у межах супрацьстаяньня паміж Лукашэнкам і Кебічам. Гэта як дзьве банды захапілі пасёлак, і галоўныя паханы выйшлі паміж сабой «па-пацанску» «раз на раз» — і той, хто перамог, зрабіў гэта «чэсна», у межах «понятій». Ну, а для жыхароў пасёлка — ці чэсна? У 1994 годзе дзяржаўныя СМІ (большасьць газэт і цалкам тэлебачаньне) працавалі на здушэньне дэмакратыі і маладой беларускай дзяржаўнасьці, прычым пачалося гэта з 1992 года. А на «выбарах» Кебіч з Лукашэнкам спрачаліся, хто хутчэй аддасьць Беларусь Маскве («Вы обещали ввести российский рубль, Вячеслав Францевич, и преступно с этим тянете!»). Беларуская дзяржава была яшчэ на пачатку свайго фармаваньня — а на яе абрынулася імпэрская машына (і ня толькі прапагандысцкая).
Пазьняк і Лукашэнка на выбарах 1994 году былі ня ў роўных умовах.
Што ж да гэтай прапагандысцкай машыны, дык у 1994 г.яна працавала цалкам у інтарэсах Лукашэнкі («демократы развалили великую державу», «разорваны экономические связи», «необходимо восстановить союз двух братских народов», «вместе мы едины и непобедимы»). У гэтым сэнсе, усю ідэйна-агітацыйную працу ад каманды Лукашэнкі ўзялі на сябе дзяржаўныя СМІ (куды нам доступ быў вельмі абмежаваны (а з прыходам Лукашэнкі на пасаду прэзыдэнта і Фядуты кіраўніком інфармацыйнага ўпраўленьня ліквідаваны цалкам). Так, у СМІ гучалі рэпартажы супраць Лукашэнкі — але ягоныя ідэалягічныя пазыцыі сумневу не падвяргаліся, наадварот, пацьвярджаліся. Супраць жа Пазьняка ішлі ня толькі пэрсанальная агітацыя — але і ідэйная, прычым на той момант — некалькі гадоў (фактычна, ад 1988). Сёньняшнім маладым будзе цікава даведацца, што за ўсе гады незалежнай Беларусі Васіль Быкаў зьявіўся ў прамым эфіры БТ толькі аднойчы, ў якасьці даверанай асобы кандыдата ў прэзыдэнты Пазьняка — у чэрвені 94-га, на некалькі хвілінаў).
І таму трэба прызнаць, што Пазьняк і Лукашэнка на выбарах 1994 году былі ня ў роўных умовах — на ідэі, якія выспавядаў Лукашэнка, працавала ўся дзяржаўная інфармацыйная машына (і як потым прызнаўся сам Лукашэнка — і значная частка КГБ).
Cупраць БНФ як арганізацыі і яго лідэраў пэрсанальна была разгорнутая прапагандысцкая вайна
Цяпер пра выбары 1995 г. Могуць сказаць, што тады не было фальсыфікацыяў у «ярмошынскіх» маштабах, маючы пад увагу масавае ўкідаваньне бюлетэняў ці махлярства з пратаколамі. На хвіліну пагодзімся, што — не было. Але ніхто ня будзе аспрэчваць, што дзяржаўныя СМІ былі цалкам пад кантролем Лукашэнкі, што супраць БНФ як арганізацыі і яго лідэраў пэрсанальна была разгорнутая прапагандысцкая вайна. Дастаткова прыгадаць фільм «Деті лжі», пра які вельмі красамоўна напісаў потым Васіль Быкаў. Гэтак сама, у адзін бок, на карысьць Лукашэнкі, ішла агітацыя і па пытаньнях так званага «рэфэрэндуму» (каб не прызнаваць ягоныя вынікі легітымнымі, дастаткова аднаго факту зьбіцьця дэпутатаў ВС у Авальнай залі). Той «рэфэрэндум», ягоныя вынікі былі найвялікшым — пасьля Гітлера — злачынствам супраць беларускай нацыі.
Выбары — гэта ня толькі «галасаваньне».
Калі нехта сур’ёзна разважае пра выбары, ён павінен пагадзіцца, што выбары — гэта ня толькі «галасаваньне», г.зн. тыя некалькі сэкундаў, калі чалавек прыходзіць у кабінку, выкрэсьлівае нешта ў бюлетэні і кідае яго ў урну. І нават ня толькі падлік галасоў і складаньне пратаколаў. Гэта — значна больш шырокі працэс, неад’емнай часткай якога ёсьць і права кандыдатаў на свабодную агітацыю, якое, у сваю чаргу, ёсьць падставай свабоды выбару для выбаршчыка, выбару асэнсаванага. Парушэньне такога права ў дэмакратычных краінах разглядаецца як парушэньне выбарчага працэсу і не дазваляе прызнаць выбары свабоднымі і справядлівымі.
У 90-ым камуністы не выкарыстоўвалі супраць нас такіх мэтадаў, якія выкарыстоўвалі лукашэнкаўцы
І гэта (нават калі ня браць пад увагу фальсыфікацыі — а яны былі) — дае магчымасьць сьцьвярджаць, што «выбары» 1995 г. — не былі выбарамі справядлівымі і свабоднымі. Па-просту, яны не былі выбарамі ў дэмакратычным разуменьні. Як не былі такімі выбарамі і выбары 1990-га, на якіх мы былі абраныя дэпутатамі — але сьведчу, што тады, у 90-ым, камуністы не выкарыстоўвалі супраць нас такіх мэтадаў, якія выкарыстоўвалі лукашэнкаўцы (там былі іншыя праблемы).
І вось яшчэ адзін аргумэнт Хвёдара Караленкі, які падаецца мне спрэчным. Ён піша: «факт, што прайшлі шэраг яўна апазыцыйных кандыдатаў, але не ад БНФ — таксама сьведчыць што выбары (1995 г. — С.Н) яшчэ былі».
Прабачце, але многія з тых, хто сёньня ўспрымаецца як апазыцыянэр «яўны», у той час такімі не былі нават умоўна (БНФаўцаў «вышыбалі» камуністамі — і ў ВС-13 апынуліся прыхільнікі (на той час) аднаўленьня СССР Калякін ды Шчукін).
Дыктатура не ўсталёўвалася ў адно імгненьне — працэс ішоў паступова
Па-другое, дыктатура не ўсталёўвалася ў адно імгненьне — працэс ішоў паступова, спачатку задушылі БНФ, потым — астатніх. Спачатку зьбілі Пазьняка і дэпутатаў БНФ, потым забілі былых паплечнікаў Лукашэнкі. Спачатку зрабілі «белыя плямы» у дзяржаўных газэтах, потым зьнішчылі незалежныя газэты. Але ні зьбіцьцё дэпутатаў, ні «белыя плямы» — нельга назваць праявай дэмакратыі толькі таму, што яны «меншае зло» на фоне, адпаведна, забойстваў ды зьнішчэньня газэт.
Па-трэцяе, з тых, каго прапусьцілі — буду казаць адкрытым тэкстам, маючы на ўвазе Карпенку ці некаторых іншых — пры ўсіх іх вартых павагі якасьцях — ніхто не валодаў якасьцямі, якія былі найбольш небясьпечныя для Лукашэнкі на тым этапе, і якімі валодалі дэпутаты БНФ, найперш Пазьняк. Яны не былі — ну, калі хочаце, нацыянальна арыентаванымі ў той ступені, якая ўяўляла для Лукашэнкі небясьпеку. І гэта — з пазыцыі інтарэсаў Лукашэнкі — быў дакладны разьлік.
Спачатку ВС-13 парафіраваў пагадненьне паміж Расеяй і Беларусьсю (тое самае, супраць якога 24 сакавіка і 2 красавіка 96-га на вуліцах Менску пратэставалі дзесяткі тысяч людзей; а вось старшыня ВС-13 Сямён Шарэцкі заявіў, што падпісаньне пагадненьне як першы крок да аднаўленьня Саюзу — самы шчасьлівы дзень у ягоным жыцьці), ну, а потым зьнішчыў апошні шанец адвярнуць краіну ад дыктатуры — «заваліў» імпічмэнт, і зрабіў гэта менавіта пад уплывам «расейскага дэсанту» — прэм’ера Чарнамырдзіна і сьпікераў Селязьнева і Строева.
На перамовах акрамя Шарэцкага і Ціхіні былі Карпенка, Калякін (здаецца, і Краўчанка). Як яны ўспрымалі Чарнамырдзіна? Шарэцкі і Калякін — як былога свайго шэфа, функцыянэра ЦК КПСС, Карпенка — як «крупного хозяйственніка». У іх быў піетэт перад ім. І з гэтай прычыны (ці — з таксама гэтай прычыны) НІХТО ЗЬ ІХ не запярэчыў у той момант падпісаньню фатальнага пагадненьня (яшчэ і шампанскага ці чаго там выпілі). Імпічмэнт быў сарваны.
І тут я цалкам пагаджаюся зь Лявонам Баршчэўскім, які сказаў, што калі б на той сустрэчы быў Пазьняк — ён бы падпісаньня пагадненьня не дапусьціў.
Пазьняк быў адзіны з дэпутатаў, які ня ўстаў перад Гарбачовым
Чаму не дапусьціў? Ды па той прычыне, што для яго Чарнамырдзін — гэта расейскі акупант, які прыляцеў захапіць ягоную краіну, а ўжо прэм’ер ён ці чмо падзаборнае — справа сорак другая, і таму, як цяпер модна казаць — Віця, «давай досвіданія». Чырнамырдзін у той ролі, якую ён выконваў, быў для Пазьняка НІХТО і зваць яго НІЯК. Я быў сьведкам — у лютым 1991-га — што калі генэральны сакратар ЦК КПСС, прэзыдэнт СССР, Вярхоўны галоўнакамандуючы Узброенымі Сіламі СССР М, С. Гарбачоў прыйшоў у Авальную залю, Пазьняк быў адзіны з дэпутатаў, які ня ўстаў перад ім (яно, можа, і парушэньне палітэсу — але палітычна тое было правільна. І, здаецца, ня ўстаў ён, калі ў сьнежні 91-га ў Авальную залю прыйшоў Ельцын). Канешне, Чарнамырдзіна Пазьняк бы не чапаў, а вось з Шарэцкага і Ціхіні вытрас бы душу. Фізычна! У гэтым я перакананы (мы шмат потым з Пазьняком пра гэта гаварылі).
Але дзеля таго, каб апынуцца ў тую ноч у памяшканьні перамоваў, Пазьняк павінен быў быць ня проста не ў эміграцыі — ён павінен быў быць калі не намесьнікам старшыні ВС, як Карпенка, дык хаця б дэпутатам ВС, як Калякін (для даведкі: толькі мне з былых дэпутатаў Апазыцыі у ВС-12 удалося здабыць (як журналісту) пропуск у Дом ураду, калі там пачаў працу ВС-13. Памятаю радасьць Майсені: цяпер вы, БНФ — ніхто).
На «выбарах» 1995 г. Лукашэнка дасягнуў галоўнай мэты — выбіў найбольш небясьпечныя для яго фігуры
Так што сваімі маніпуляцыямі на «выбарах» 1995 г. Лукашэнка дасягнуў галоўнай мэты — выбіў на тым этапе найбольш небясьпечныя для яго фігуры. У дачыненьні да кандыдатаў БНФ відавочна рабіліся фальсыфікацыі і маніпуляцыі — пры маўклівай згодзе некаторых з тых, хто неўзабаве сам зрабіўся прадметам такіх жа фальсыфікацыяў і маніпуляцыяў.
Паўтараю: ні выбары 1994, ні выбары 1995 нельга лічыць свабоднымі і справядлівымі выбарамі.
Гл. таксама: Віталь Цыганкоў. Чаму Лукашэнка перамог у 94-м? Адказ Сяргею Навумчыку
