Напэўна, для большасьці сёньняшніх беларусаў горад Барысаў асацыюецца з футбольным клюбам БАТЭ. Для некага, магчыма, з жахлівымі барысаўскімі запалкамі, якія не зусім адпавядаюць сваёй назьве. Запальваюцца, як бэнгальскія агні. Нехта, магчыма, ведае і любіць Барысаў за макароны «Барымак». Але ёсьць велізарная супольнасьць людзей, як правіла культурных, для каго горад Барысаў асацыюецца з самай высокай сфэрай. З музыкай.
Кагосьці ў дзяцінстве бацькі прымушалі граць гамы на купленым піяніна, як правіла — піяніна «Беларусь». Хтосьці ў юнацтве, каб скарыць дзявочае сэрца, развучваў гітарныя акорды. Як правіла, на барысаўскай гітары. А нехта, магчыма, упершыню адчуў сябе беларусам, пачуўшы гукі цымбалаў. Якія на ўсёй плянэце рабіліся ў прамысловых маштабах толькі ў Барысаве.
Недалёка ад барысаўскага вакзалу, на пустыннай, засьнежанай прамысловай вуліцы стаіць даўжэзны, мэтраў 200 у даўжыню, змрочны будынак з павыбіванымі дзе-нідзе шыбамі. Гледзячы на гэтую шэрую нежывую спаруду, немагчыма адразу здагадацца, што за дом прыціх. А між тым гэта галоўны корпус фабрыкі музычных інструмэнтаў. Мой спадарожнік, нешматслоўны, заглыблены ў сябе немалады чалавек, — настройшчык Аляксандар Дзімітрыеў, які аддаў фабрыцы без малога трыццаць гадоў. Ён ня надта любіць гэты маршрут. Лішні раз глядзець у мёртвыя вокны радасьці мала.
— Вунь наверсе быў зборачны цэх. А ўнізе ўсталёўвалі мэханіку. Вунь у тым маленькім корпусе зьбіраліся дэталі на піяніна.
— Колькі гадоў аддадзена гэтым сьценам…
— Нейкі жаль ёсьць. Усё скончылася. Бачыце, вокны павыбіваныя? А ўсё было застаўлена піянінамі.
Мы ідзем у госьці да двух барысаўскіх майстроў, Генадзя Ленартовіча і Аляксандра Працько. Спадар Генадзь, бадзёры, маладжавы мужчына, разьліваючы чай, з гонарам згадвае былыя посьпехі Барысаўскай музычнай фабрыкі.
— Па ўсёй Эўропе былі нашы інструмэнты. Усе скандынаўскія, Гішпанія, Партугалія, Грэцыя. У Расею мала адпраўлялі. Бо там сваіх дзясятка паўтара фабрык.
— Беларускія піяніна адпраўлялі ў Скандынавію?
— А чаму не? Швэцыя, Нарвэгія, Фінляндыя. Туды ішло вельмі многа. А што цяпер гаварыць? Гэтага ўжо няма і ня будзе.
У сярэдзіне 90-х, як кажуць мае суразмоўцы, фабрыка яшчэ працавала. Асноўны тавар, піяніна, па-ранейшаму прадаваўся за валюту. Але тая валюта вярталася не на рахунак фабрыкі, а ў дзяржбюджэт. Вымываліся абаротныя сродкі. Падала як колькасьць, так і якасьць асартымэнту. За дзесяць гадоў перад закрыцьцём фабрыка памяняла дзесяць дырэктараў. Але галоўную бяду пан Генадзь бачыць не ў бяздарным кіраўніцтве.
У свой час не было ніводнага дня, каб нехта не прыходзіў на фабрыку і не купляў піяніна.
— У свой час не было ніводнага дня, каб нехта не прыходзіў на фабрыку і не купляў піяніна. Восемдзесят піяніна ў дзень рабілі, і на складах не ляжалі. З Жодзіна, з Барысава, з Лагойску нехта купляў піяніна. Сабе. А пачынаючы з 94-га мы забыліся пра гэта. Што нехта прыходзіць, для сябе купляе інструмэнт. І пайшло. Школы не купляюць. Музычныя школы не купляюць. Вучылішчы не купляюць. Асабіста сабе ніхто не купляе, стараюцца за 50 баксаў набыць бэушнае. І ўсё. І нават калі сёньня адкрыем фабрыку, яна ізноў народзіцца мёртвай. Зараз пазваніце ў любую школу і спытайце: «Вам трэба інструмэнт?» — «Так, так. Трэба цымбалы, трэба баяны, трэба скрыпкі». — «А грошы ёсьць?» — «Няма».
Як у сёньняшніх умовах выжываюць музычныя школы, я ведаю добра. Дзяцей, спакушаных кампутарнымі гульнямі і віртуальнай рэальнасьцю, усё менш цягне да заняткаў музыкай.
— І купяць дзіцяці мабільнік, ноўтбук, нейкія ролікі. Але ніколі ня купяць добры інструмэнт. Памяняўся мэнталітэт. І гэта самая важная праблема. Заўтра б кранулася, мы б нажоўкай выпілавалі б гэтыя цымбалы.
Унікальны калектыў, дзе ў лепшыя часы рабіла дзьве тысячы чалавек, даўно распушчаны. Большасьць на пэнсіі. Нехта працуе кандуктарам, нехта зьехаў. Мае суразмоўцы настройваюць раялі. Але ня толькі.
— Калі фабрыку закрылі, звоніць мне дырэктар былы. «У цябе ёсьць цымбалы гатовыя?» — «Адкуль у мяне могуць быць гатовыя цымбалы?» — «Вось на Амэрыку хочуць купіць. Дыяспара. Дзе дастаць?» — «Як дастаць? Зрабіць». І вось мы ў траўні 2006-га году, калі фабрыка год не працавала, без вэнтыляцыі, без паветра…
— А ці рэальна зрабіць цымбалы ў хатніх умовах?
— Ён робіць. У хатніх умовах.
Аляксандар Працько — чалавек у размове спакойны, грунтоўны. З такой жа грунтоўнасьцю, напэўна, ён робіць галоўны беларускі інструмэнт.
— Цымбалы ўміраюць. Я маю на ўвазе, што паміраюць самі інструмэнты. У нас проста няма іншага выйсьця, як толькі рабіць іх. Ці памрэ нацыянальны інструмэнт, ці некаму яго трэба рабіць. Мы вымушаныя былі зьмяніць канструкцыю, каб была магчымасьць іх рабіць у тых умовах, у якіх мы сёньня знаходзімся. У старой канструкцыі быў станок-шыпарэз. У хатніх умовах такога не зрабіць.
— Каб вы зрабілі цымбалы, колькі яны будуць па сабекошце?
— На сёньняшні дзень яны каштуюць 600 даляраў. Менш — ніяк. І то мы не выкарыстоўваем рэзананс. У Беларусі яго няма.
— Рэзанансу няма ў Беларусі?
— Не расьце такая яліна. Яна расьце на Кольскай паўвысьпе, у Сыбіры. Там яна за год больш чым на мілімэтар не нарастае. А нашага нарастае на пяць мілімэтраў.
— З нашай ёлкі атрымліваецца добрая мэбля. І дровы някепскія.
Памятаеце, якія шыкоўныя машыны езьдзілі гадоў 20-30 таму назад? Усе гэтыя «Жыгулі» з «Масквічамі». А цяпер уявіце гэтыя самыя экзэмпляры на сёньняшніх вуліцах. Жахліва? Але з музычным, так бы мовіць, паркам краіны адбываецца тое самае. Усе школы, музычныя вучэльні, самадзейныя калектывы граюць і дабіваюць старыя інструмэнты. Зрэшты, найбольш старыя і каштоўныя інструмэнты Барысаўскай фабрыкі ніколі не апынуцца на сьметніку.
— Быў музэй фабрыкі.
— Піяніна, гітары, цымбалы…
— Усе мадэлі піяніна, пачынаючы з 1935-га году.
— І дзе гэта ўсё?
— А пасьля гэты музэй распрадалі. Начальнікі цэхаў пакуплялі піяніна па дзесяць баксаў. А мадэлі былі ад першай да апошняй.
А пасьля гэты музэй распрадалі. Начальнікі цэхаў пакуплялі піяніна па дзесяць баксаў.
— Чаму ніхто не пратэставаў?
— Каму і перад кім?
— А ці ёсьць каму перадаць свае веды і сваё ўменьне?
— Вось мне 57 гадоў. Я адзін з самых маладых. А далей што будзе?
— А што будзе далей?
— А тое і будзе.
— Нядоўга ж засталося. Да 14-га году. Наступны канец сьвету.
— У 14-м чэмпіянат сьвету па хакеі.
— А, значыць, ізноў перанясуць.
— Сьвятла ў канцы тунэля не відаць. Там Жыновіч, напэўна, пераварочваецца ў труне. Праклінаючы, што ён да такога ўзроўню падняў наш інструмэнт. Такая школа, такая база. З цудоўнымі выкладчыкамі. Такі аркестар. І інструмэнтаў няма.
— Вы б маглі жыць толькі з вырабу цымбал?
— Праблемы збыту могуць быць.
— У 80-я гады фабрыка выпускала сто цымбал у месяц. І каштавалі яны 80 рублёў. І патрэба была. Мы ж яго нікуды не прадавалі. Гэта беларускі інструмэнт. Ва ўсіх школах былі цымбальныя аркестры, у любым клюбе быў цымбальны калектыў. Гэта быў бум. Цяпер вось гэта ўсё ламачча, якое захавалася з тых часоў, яно і круціцца. Мы б утраіх, калі б было абсталяваньне, 15 інструмэнтаў зрабілі б у месяц. Гучных, добрых. І болей іх ня трэба.
Цяжка ўявіць Расею, дзе б спынілі выраб балалаек і домраў. Яшчэ цяжэй убачыць Гішпанію без гітары. Як гэта ні фантастычна гучыць, але Беларусь сапраўды можа застацца без свайго ўнікальнага струннага голасу. Барысаўскую фабрыку ў тым унівэрсальным выглядзе, напэўна, ужо не адрадзіць. Але гэтыя людзі, пакуль жывыя і здаровыя, павінны мець як вучняў, так і матэрыялы, ад мэханікі да рэзананснай яліны. Зрэшты, тыя, ад каго гэта залежыць, напэўна, таксама падселі на кампутарныя гульні…
