«Архітэктура Горадні. Незаменныя страты. ХІХ—ХХ ст.» — выстава з такой назвай адкрылася ў галерэі «Ў майстра» насупраць турмы. Яе падрыхтаваў гісторык архітэктуры Ігар Трусаў. За гады савецкай улады былі зруйнаваныя дзясяткі гістарычных пабудоў былога каралеўскага гораду.
Ваенныя дзеяньні ХХ стагодзьдзя пакідалі ў горадзе разбурэньні, але гэта — непераадольныя абставіны, сказаў на адкрыцьці Ігар Трусаў. З гэтым нічога ня зробіш. Другая прычына — рашэньні ўлады адносна руйнаваньня ці перабудовы храмаў ці дамоў. Царскія ўлады былі абмежаваныя ў гэтым, паколькі існавала прыватная ўласнасьць на зямлю, падкрэсьліў гісторык. Таму штосьці чынілася толькі з казённымі будынкамі. Напрыклад, пасьля паўстаньня 1830–31 гадоў забіралі паступова каталіцкія кляштары, у якіх рабілі казармы.
Першыя заўважныя страты горад зазнаў у Першую ўсясьветную вайну, «сьмешна сказаць — праз бамбаваньне «Цэпэлінамі», удакладніў Ігар Трусаў. З 1920-га да 1939 году польская ўлада вельмі нязначна ўмешвалася ў гістарычную забудову. У 1944 годзе, калі Чырвоная армія заняла адразу ўсходнюю частку Горадні з гістарычнай забудовай, зь левага берагу Нёмана дзейнічала нямецкая артылерыя, зьнішчыўшы частку пабудоваў. Тым ня менш Горадня пацярпела ў вайну найменш у параўнаньні зь іншымі абласнымі цэнтрамі і сталіцай Менскам. Аднак гісторык зазначыў, што аднаўляць архітэктуру ў Горадні ўлады не зьбіраліся. Вынікам стала тое, што савецкая ўлада зьнішчыла дзясяткі будынкаў Горадні.
На выставе можна ўбачыць, як выглядалі палацы, якіх больш няма — на плошчы каралеўскага старасты Антона Тызэнгаўза, у іншым месцы — будынак яго адміністрацыі, дом лантвойта на вуліцы Замкавай. Былі рашуча зьнішчаныя іншыя пабудовы часоў апошняга караля — то бок канца ХVІІІ стагодзьдзя: карчма «Раскоша», карчма «Галеча», якая нават у савецкія часы мела выгляд палаца. Дзевяць дамоў майстроў, якіх запрасіў Тызэнгаўз, у прыватнасьці, з Галяндыі, былі разбураныя па адным цягам 1949–68 гадоў. Быў зьнішчаны цэлы гістарычны квартал, каб вызваліць месца для гмаху ўлады, клюмбаў і аўтастаянкі. Разбурана першая ў Беларусі чыгуначная станцыя. На плошчы, якая цяпер называецца Савецкай, былі зьнішчаны гатычны касьцёл — Фара Вітаўта — і гарадзкая ратуша, якія ацалелі пад агнём нямецкай артылерыі. На выставе ў галерэі «Ў майстра» можна ўбачыць шкілет даху храма, які ўпаў на каменьне, што засталося ад касьцёла пасьля дынаміту.
Ваенныя дзеяньні ХХ стагодзьдзя пакідалі ў горадзе разбурэньні, але гэта — непераадольныя абставіны, сказаў на адкрыцьці Ігар Трусаў. З гэтым нічога ня зробіш. Другая прычына — рашэньні ўлады адносна руйнаваньня ці перабудовы храмаў ці дамоў. Царскія ўлады былі абмежаваныя ў гэтым, паколькі існавала прыватная ўласнасьць на зямлю, падкрэсьліў гісторык. Таму штосьці чынілася толькі з казённымі будынкамі. Напрыклад, пасьля паўстаньня 1830–31 гадоў забіралі паступова каталіцкія кляштары, у якіх рабілі казармы.
Першыя заўважныя страты горад зазнаў у Першую ўсясьветную вайну, «сьмешна сказаць — праз бамбаваньне «Цэпэлінамі», удакладніў Ігар Трусаў. З 1920-га да 1939 году польская ўлада вельмі нязначна ўмешвалася ў гістарычную забудову. У 1944 годзе, калі Чырвоная армія заняла адразу ўсходнюю частку Горадні з гістарычнай забудовай, зь левага берагу Нёмана дзейнічала нямецкая артылерыя, зьнішчыўшы частку пабудоваў. Тым ня менш Горадня пацярпела ў вайну найменш у параўнаньні зь іншымі абласнымі цэнтрамі і сталіцай Менскам. Аднак гісторык зазначыў, што аднаўляць архітэктуру ў Горадні ўлады не зьбіраліся. Вынікам стала тое, што савецкая ўлада зьнішчыла дзясяткі будынкаў Горадні.
На выставе можна ўбачыць, як выглядалі палацы, якіх больш няма — на плошчы каралеўскага старасты Антона Тызэнгаўза, у іншым месцы — будынак яго адміністрацыі, дом лантвойта на вуліцы Замкавай. Былі рашуча зьнішчаныя іншыя пабудовы часоў апошняга караля — то бок канца ХVІІІ стагодзьдзя: карчма «Раскоша», карчма «Галеча», якая нават у савецкія часы мела выгляд палаца. Дзевяць дамоў майстроў, якіх запрасіў Тызэнгаўз, у прыватнасьці, з Галяндыі, былі разбураныя па адным цягам 1949–68 гадоў. Быў зьнішчаны цэлы гістарычны квартал, каб вызваліць месца для гмаху ўлады, клюмбаў і аўтастаянкі. Разбурана першая ў Беларусі чыгуначная станцыя. На плошчы, якая цяпер называецца Савецкай, былі зьнішчаны гатычны касьцёл — Фара Вітаўта — і гарадзкая ратуша, якія ацалелі пад агнём нямецкай артылерыі. На выставе ў галерэі «Ў майстра» можна ўбачыць шкілет даху храма, які ўпаў на каменьне, што засталося ад касьцёла пасьля дынаміту.
