Спадар Круцікаў, зь якім сёлета ехалі ізноў, згадвае:
Круцікаў: «Кандратовіч — міністар, галоўнакамандуючы войскамі БНР. А з другога боку, такі памешчык быў у Воранаўскім раёне. Прозьвішчы супадалі — той ці ня той? І вось, калі 7 год таму прыехалі, высьветлілася, што той, але ў мясцовым школьным музэі расказвалі пра царскага генэрала Кандратовіча!»
Але пра тое, што адбываецца са спадчынай генэрала Кандратовіча зараз, калі сёлета 28 красавіка споўніцца 150 гадоў з дня яго нараджэньня — пазьней. Мы ж уваходзілі не на тэрыторыю сельгаспрадпрыемства «Пагародна» з экспэрымэнтальнай базай па вытворчасьці элітнага збожжа, як раней, а ў аднайменны аграгарадок. Дзе гадуецца статак, ёсьць уласны кілбасны цэх. Першым з больш як паўтары тысячы насельнікаў сустрэлі 63-гадовага былога настаўніка гісторыі, спадара Сянюту. Віктар Міхайлавіч ішоў віншаваць з днём народзінаў сябра і быў у добрым гуморы. Спыніліся ля навюткага двухпавярховага катэджа са спадарожнікавымі антэнамі.
Сянюта: «Зьмяненьні за 7 гадоў? Гэтых платоў не было, дамоў прэзыдэнцкіх. Сталі багацейшыя, машыны купляюць, апранаюцца. Канечне, такіх людзей няшмат. На фэрме атрымліваюць 700-800 тысяч. Мэханізатары, якія працуюць на „Джондзір“, „Аўтадоры“ — на пасяўную ды ўборачную маюць да 1,5 млн. Можна раскруціцца, маючы падворак. Канечне, моладзі працоўных месцаў не хапае. МТС скарацілася — мэханізатары лішнія аказаліся. 50 аўтамашын было, 70 трактароў — цяпер іх на пальцах пералічыш. І маладыя паляводы па 250-280 тысяч — і ў г..не. Памагаю дзецям, бо мне нібы ні да чога гэтыя грошы. У маладыя гады на гэтыя б 480 тысяч разгарнуўся. Папрацаваў на пэнсіі — гляджу, што маладым трэба даваць. У настаўнікаў 17-18 гадзін стаўка — няма нагрузкі. Прыйшоў пасьля вуза — нішто, пэнсія мая большая. Абураюцца настаўнікі...»
Да нас літаральна даклыпаў 78-гадовы спадар Куроўскі. Вэтэран Вялікай Айчыннай, ня мае аднаго вока. З кульбачкай ды авоськай — вяртаўся з кірмашу:
Куроўскі: «Дужа нічога не купляў — масла, скваркі...»
Сянюта: «Мы ж шманаць цябе ня будзем...» (Сьмех.)
Куроўскі: «Зьняважылі ж — нехта прадставіўся карэспандэнтам і пакраў ордэнскую кніжку...»
Як і ў кожным старажытным мястэчку, у Пагародна ёсьць шмат аднолькавых прозьвішчаў, якія сьведчаць пра даўнія роднасныя сувязі — Струкелі, Азяроўскія і тыя ж Куроўскія. Таму прасьцей таго ці іншага жыхара знайсьці па мянушцы. Сына спадара Куроўскага Яна клічуць Казьбек. Ня ведаю, які першапачатковы сэнс укладаўся ў гэты назоў, але відавочна, што паводле памеру падсобнай гаспадаркі ды размаху гаспадарчай дзейнасьці ён для іншых пагародненцаў гэткі ж сёньня недасягальны, як вяршыня памянёнай гары. Прычым не было ані банкаўскіх крэдытаў, ані дапамогі " добрага дзядзькі«. 9 гадоў быў на заробках у Прымор’і. Купіў некалькі сьвіней і марыў дагнаць у часе мінулай сустрэчы пагалоўе да 400. Самога Казьбека ў дзень вандроўкі не было. Бацька ж пацьвердзіў — мара спраўдзілася:
Карэспандэнт: «Як у сына справы?»
Куроўскі: «Мае два хлявы. Мяне ў хлявы не пускае — ня любіць, каб перашкаджалі. Хату пабудаваў капітальную, забойны цэх зрабіў — яго мара. Хлопец хвацкі!»
Ля новага будынку школы пазнаёміліся з 40-гадовым Валодзем Гермянюком. Той быў па-сялянску апрануты, у кірзавых ботах — праца сацыяльнага работніка абавязвае.
Гермянюк: «Даглядаю пэнсіянэраў — у мяне ў Асаве жанчына, у Пагародна сям’я, у Канюхах і 3 сям’і ў Салешках — 9 сямей. 304 тысячы аклад. Аўтатранспарт — ровар. Гэта дастаўка прадуктаў, мэдыкамэнтаў, аплаціць камунальныя паслугі, вады прынесьці, брыкету. Бульбу дастаць з гумна. І пахавальныя паслугі, ня дай Божа...»
Узгадваю, як білі 7 год таму ва ўсе званы 20 мэдыкаў мясцовай бальніцы на тыя ж два дзясяткі месцаў — яна была з-за недафінансаваньня ды недарамантаваньня на мяжы закрыцьця. Уладзімір інфармуе:
Гермянюк: «Зачынілі гады два, і яе руінаў няма. Зараз урач агульнай практыкі, мэдсёстры. Сацыяльныя ложкі — тры зь дзённым стацыянарам, каб пад кропельніцай паляжаць. А было 10 такіх ложкаў. Але тут цэнтар — банк, кірмаш...»
Мне паказалі хату шматдзетнага ды шматнацыянальнага сямейства Ашылядавых. Да маці і гаспадыні, 30-гадовай Валянціны, полькі па нацыянальнасьці, ледзь змог прабіцца праз хор пяці дзяцей, адзін пад адным, што адразу набеглі з усіх куткоў трохпакаёвай хаты. Валя ж ужо 10 год у дэкрэце:
Дзеці: «Завуць Гульнара... Амар... Мурат — самы сарамлівы... Жэня — самая сьмяшлівая...» (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: «Тут эканамічны крызіс, а яны сьмяюцца. Як наважыліся на такую плоднасьць?»
Валянціна: «Дзецям дрэнна. Выжываем паціху — дапамогі, заробак. Улады дом нам купілі — амаль месяц тут. А муж туркмэн, у калгасе мэханізатарам. Але на 7 чалавек і мільён 800 не хапае...»
Тут варта было б, каб усё пачутае пракамэнтавала спадарыня Сінельнікава, старшыня сельсавету. Зранку я датэлефанаваўся да яе праз сотавы. Але, пачуўшы, якое радыё прадстаўляю, адключыла слухаўку на ўвесь дзень. А 7 гадоў таму Вольга Аляксандраўна, тады толькі сакратарка сельсавету, гасьцінна частавала гарбатай і расказвала пра «стабільнасьць» гаспадаркі і пра маючыя быць пабудаванымі дзясяткі катэджаў. Што ж, падыходзім да адной з двух дзясяткаў двухпавярховых «каробак». Прэзыдэнцкіх. У маторы аўто корпаецца малады хлапец са сваім сьвёкрам. Пагадзіліся пагаварыць бяз прозьвішчаў.
Спадар: «Мяне завуць Лёнька. 2 гады як усяліўся. Павінен адпрацаваць 10 гадоў, тады можна будзе выкупляць і прыватызаваць. Унутры ўсё сам — і шпалеры, і фіранкі, фарбу, нават падлогі не было. Павязалі канкрэтна — домік усунулі, і ўсё...»
Уладзімір: «Сваволя! Чаму зрабілі хаты без падвалаў? Банкі з гуркамі ў пакоі трымаем — бывае, страляюць...»
Карэспандэнт: «Дапамог хоць зяцю свайму?»
Валодзя: «Што магу, дапамагу, а калі не магу, то й сабе не памагу... (Сьмех.) Лукашэнка ніколі ў жыцьці не дапаможа — ён толькі кажа пра „дзеці і хаты“. А дзяцей трэба карміць...»
Лёня: «Дык вунь у мяне гумно, а ў тых такое, што сьвіньня сракай не паверне. Я б за 70 мільёнаў купіў бы хату ў горадзе. У нас у Беларусі справядлівасьці не было і ня будзе, пакуль той Лукашэнка сядзіць...»
Ну і, урэшце, пра тое, што было асноўнай мэтай мінулай вандроўкі. Мы ізноў сустрэліся з настаўніцай, стваральніцай тагачаснага музэю «баявой славы», 65-гадовай спадарыняй Ганнай Русялевіч. Але ўжо 14 год таму яна, часам употайкі, займалася зь дзецьмі і краязнаўствам:
Ганна РусялевічРусялевіч: «Паколькі выкладала родную мову і літаратуру, хацела прышчапіць дзецям любоў да малой Радзімы, пазнаёміць зь мінулым, добра не вядомым самой...»
Карэспандэнт: «І 7 гадоў таму вы нам расказвалі пра Кандратовіча — толькі як пра генэрала царскай арміі...»
Русялевіч: «Я сама ня ведала. Гэта была інтэлігенцкая сям’я, якая клапацілася за тых, хто на іх працавалі. Зацікавіла вучняў, нават зь імі хадзілі і запісвалі ўспаміны тых, хто ведаў і жыў тады...»
Карэспандэнт: «Гэта ж быў вораг Савецкай улады на тыя часы...»
Русялевіч: «Як былы дырэктар саўгаса — зайшоў у музэй, стаў азадкам і глядзіць у вакно... Мне ўнутраны голас падказваў, што гэта наш чалавек, патрыёт. Гэта памяць, карані. У музэі зараз экспазыцыя пра генэрала....»
Нагадаю, на пачатку мінулага стагодзьдзя ўраджэнец Пагародна Цыпрыян Кандратовіч камандаваў 9-й Усходнесыбірскай дывізіяй царскай арміі. У войску за высокую прафэсійную дакладнасьць яго называлі таксама «элегантным генштабістам». Спадар Цыпрыян у расейска-японскую вайну быў цяжка паранены. Пасьля даслужыўся да камандзіра 1-га Каўкаскага армейскага корпусу. А ў часе першай сусьветнай дабіўся дазволу генэрала Духоніна на стварэньне беларускага армейскага корпусу. Працу ня даў давяршыць бальшавіцкі пераварот. І ў сьнежні 1918-га разам з Вацлавам Ластоўскім Кандратовіч узначальвае Раду бясьпекі БНР, у 1919-м уваходзіць у склад беларускай дэлегацыі на мірнай канфэрэнцыі ў Парыжы.
Як дагэтуль цьвердзіць Беларуская Энцыкляпэдыя, там ён застаўся жыць, і далейшы лёс яго невядомы — маўляў, гэта быў не сьвядомы і карэнны беларус, дый беларуская справа для яго была данінай жыцьцёвай і палітычнай каньюнктуры. Сёньня можна сказаць, што гэта сьвядомы падман беларускай савецкай гістарыяграфіі, цьвердзіць мой спадарожнік Уладзімір Круцікаў.
Ён першы дасьледаваў гісторыю са спробай апошняга савецкага дырэктара тады саўгаса-мільярдэра «Пагародна» Жураўлёва навек вынішчыць у тутэйшых людзей памяць пра мяцежнага генэрала. Як вядома, Кандратовічы купілі сядзібу былых валадароў мясцовасьці — князёў Тышкевічаў, дзе і жылі. Жураўлёў вырашыў сьцерці зь зямлі і яе — разам з пахавальным склепам Тышкевічаў, які месьціўся побач. Падрабязьней — спадар Уладзімір:
Круцікаў: «Усавецкія часы Жураўлёў спачатку прыгнаў 2 трактары — не пайшло. Прыгнаў бульдозэры — і гэта не ўдалося. Там быў пахавальны склеп князёў Тышкевічаў, толькі што ў савецкія часы труны павыкідалі. Жураўлёў рашыў узарваць тады. Але высьветлілася, што ўзарвецца і ўсё сяло. На гэта ўлады не пайшлі. Касьцёл на сёньня рэстаўраваны, і туды ходзяць вернікі. У тыя ж часы Кандратовічы купілі маёнтак Тышкевічаў і там жылі...»
Апошнія свае гады, аж да 31 кастрычніка 1932 году, калі яго адпелі ў пагародненскай капліцы, спадар Цыпрыян правёў у інвалідным крэсьле, пакутуючы на страту каардынацыі руху. Жонка Ада наняла яму сталую прыслугу. 7 год таму нам удалося адшукаць былога фурмана і садоўніка Ўладзіслава Янавіча Струкеля. На жаль, не захаваліся на плёнцы, але памятаю яго ўспаміны пра залатую шаблю і дзірку ад раненьня на шынялі, у якім быў пахаваны генэрал. Як яго дачка перад прыходам Саветаў, кінуўшы гаспадарку, вылецела адсюль у Вялікую Брытанію. Сам дзядзька Ўладзіслаў атрымліваў ад Кандратовіча бясплатна 90 пудоў жыта, корм для быдла, ды бульбы колькі трэба. У гэты прыезд ва ўціснутай у зямлю яго хаціне засталі толькі яго ўдаву, 84-гадовую спадарыню Генэфу. Сам дзядзька Ўладзіслаў у 91-гадовым узросьце памёр пазамінулай восеньню.
Генэфа: «А ён да апошняга рабіў — пчаляром поўзаў на працу, мёду дужа было. Два сыны — не было больш грошай купіць. (Сьмяецца.) Яшчэ ўвосень выхадзіў, пару дзён паляжаў і памёр. Пра Кандратовіча ўспамінаў часта. Уладу не любіў, праўда. Было, і чапляліся да яго — які дырэктар нападзе...»
Дзелімся ўражаньнямі ад вандроўкі з Уладзімірам Круцікавым, ужо як з кіраўніком суполкі Партыі БНФ:
Карэспандэнт: «Ці зьмянілася Пагародна, за выключэньнем зьяўленьня спадарожнікавых антэнаў ды прэзыдэнцкіх платоў?»
Круцікаў: «Засталася на тым узроўні, бо аграгарадок утрымаў заробкі на фэрмах. І за кошт таго, што стала цэнтрам, які ўсіх падмяў пад сабе — навакольныя вёскі „леглі“. Добра ўразіла, што шануюць Кандратовіча, дух генэрала прысутнічае, шануюць беларускасьць. Спадарыня Русялевіч водзіць экскурсіі, і Кандратовічам цікавяцца як генэралам БНР. І музэй ёсьць — ніхто не пярэчыць. Як сказала настаўніца Русялевіч, гэта — галоўная мэта яе выхаваньня і жыцьця....»
Ідучы да аўтобуса, сустрэлі 16-гадовага навучэнца 10 клясы Віталя Кіраля. Спыталіся не пра Кандратовіча — ці застанецца тут жыць?
Кіроль: «У вёсцы? Жыць будзем, сям’ю завяду. Я хачу сталяром — нібы няма пэрспэктыў у Пагародна, калі толькі сваю сталярку не паставіць. Мара ёсьць прадпрымальнікам стаць, дзьверы, вокны, сталы добрыя рабіць. На сябе арыентуюся толькі...»
Але пра тое, што адбываецца са спадчынай генэрала Кандратовіча зараз, калі сёлета 28 красавіка споўніцца 150 гадоў з дня яго нараджэньня — пазьней. Мы ж уваходзілі не на тэрыторыю сельгаспрадпрыемства «Пагародна» з экспэрымэнтальнай базай па вытворчасьці элітнага збожжа, як раней, а ў аднайменны аграгарадок. Дзе гадуецца статак, ёсьць уласны кілбасны цэх. Першым з больш як паўтары тысячы насельнікаў сустрэлі 63-гадовага былога настаўніка гісторыі, спадара Сянюту. Віктар Міхайлавіч ішоў віншаваць з днём народзінаў сябра і быў у добрым гуморы. Спыніліся ля навюткага двухпавярховага катэджа са спадарожнікавымі антэнамі.
Да нас літаральна даклыпаў 78-гадовы спадар Куроўскі. Вэтэран Вялікай Айчыннай, ня мае аднаго вока. З кульбачкай ды авоськай — вяртаўся з кірмашу:
Куроўскі: «Дужа нічога не купляў — масла, скваркі...»
Сянюта: «Мы ж шманаць цябе ня будзем...» (Сьмех.)
Куроўскі: «Зьняважылі ж — нехта прадставіўся карэспандэнтам і пакраў ордэнскую кніжку...»
Як і ў кожным старажытным мястэчку, у Пагародна ёсьць шмат аднолькавых прозьвішчаў, якія сьведчаць пра даўнія роднасныя сувязі — Струкелі, Азяроўскія і тыя ж Куроўскія. Таму прасьцей таго ці іншага жыхара знайсьці па мянушцы. Сына спадара Куроўскага Яна клічуць Казьбек. Ня ведаю, які першапачатковы сэнс укладаўся ў гэты назоў, але відавочна, што паводле памеру падсобнай гаспадаркі ды размаху гаспадарчай дзейнасьці ён для іншых пагародненцаў гэткі ж сёньня недасягальны, як вяршыня памянёнай гары. Прычым не было ані банкаўскіх крэдытаў, ані дапамогі " добрага дзядзькі«. 9 гадоў быў на заробках у Прымор’і. Купіў некалькі сьвіней і марыў дагнаць у часе мінулай сустрэчы пагалоўе да 400. Самога Казьбека ў дзень вандроўкі не было. Бацька ж пацьвердзіў — мара спраўдзілася:
Карэспандэнт: «Як у сына справы?»
Куроўскі: «Мае два хлявы. Мяне ў хлявы не пускае — ня любіць, каб перашкаджалі. Хату пабудаваў капітальную, забойны цэх зрабіў — яго мара. Хлопец хвацкі!»
Ля новага будынку школы пазнаёміліся з 40-гадовым Валодзем Гермянюком. Той быў па-сялянску апрануты, у кірзавых ботах — праца сацыяльнага работніка абавязвае.
Гермянюк: «Даглядаю пэнсіянэраў — у мяне ў Асаве жанчына, у Пагародна сям’я, у Канюхах і 3 сям’і ў Салешках — 9 сямей. 304 тысячы аклад. Аўтатранспарт — ровар. Гэта дастаўка прадуктаў, мэдыкамэнтаў, аплаціць камунальныя паслугі, вады прынесьці, брыкету. Бульбу дастаць з гумна. І пахавальныя паслугі, ня дай Божа...»
Узгадваю, як білі 7 год таму ва ўсе званы 20 мэдыкаў мясцовай бальніцы на тыя ж два дзясяткі месцаў — яна была з-за недафінансаваньня ды недарамантаваньня на мяжы закрыцьця. Уладзімір інфармуе:
Гермянюк: «Зачынілі гады два, і яе руінаў няма. Зараз урач агульнай практыкі, мэдсёстры. Сацыяльныя ложкі — тры зь дзённым стацыянарам, каб пад кропельніцай паляжаць. А было 10 такіх ложкаў. Але тут цэнтар — банк, кірмаш...»
Мне паказалі хату шматдзетнага ды шматнацыянальнага сямейства Ашылядавых. Да маці і гаспадыні, 30-гадовай Валянціны, полькі па нацыянальнасьці, ледзь змог прабіцца праз хор пяці дзяцей, адзін пад адным, што адразу набеглі з усіх куткоў трохпакаёвай хаты. Валя ж ужо 10 год у дэкрэце:
Дзеці: «Завуць Гульнара... Амар... Мурат — самы сарамлівы... Жэня — самая сьмяшлівая...» (Сьмяецца.)
Карэспандэнт: «Тут эканамічны крызіс, а яны сьмяюцца. Як наважыліся на такую плоднасьць?»
Валянціна: «Дзецям дрэнна. Выжываем паціху — дапамогі, заробак. Улады дом нам купілі — амаль месяц тут. А муж туркмэн, у калгасе мэханізатарам. Але на 7 чалавек і мільён 800 не хапае...»
Павінен адпрацаваць 10 гадоў, тады можна будзе выкупляць і прыватызаваць. Унутры ўсё сам — і шпалеры, і фіранкі, фарбу, нават падлогі не было. Павязалі канкрэтна — домік усунулі, і ўсё.
Спадар: «Мяне завуць Лёнька. 2 гады як усяліўся. Павінен адпрацаваць 10 гадоў, тады можна будзе выкупляць і прыватызаваць. Унутры ўсё сам — і шпалеры, і фіранкі, фарбу, нават падлогі не было. Павязалі канкрэтна — домік усунулі, і ўсё...»
Уладзімір: «Сваволя! Чаму зрабілі хаты без падвалаў? Банкі з гуркамі ў пакоі трымаем — бывае, страляюць...»
Карэспандэнт: «Дапамог хоць зяцю свайму?»
Валодзя: «Што магу, дапамагу, а калі не магу, то й сабе не памагу... (Сьмех.) Лукашэнка ніколі ў жыцьці не дапаможа — ён толькі кажа пра „дзеці і хаты“. А дзяцей трэба карміць...»
Лёня: «Дык вунь у мяне гумно, а ў тых такое, што сьвіньня сракай не паверне. Я б за 70 мільёнаў купіў бы хату ў горадзе. У нас у Беларусі справядлівасьці не было і ня будзе, пакуль той Лукашэнка сядзіць...»
Ну і, урэшце, пра тое, што было асноўнай мэтай мінулай вандроўкі. Мы ізноў сустрэліся з настаўніцай, стваральніцай тагачаснага музэю «баявой славы», 65-гадовай спадарыняй Ганнай Русялевіч. Але ўжо 14 год таму яна, часам употайкі, займалася зь дзецьмі і краязнаўствам:
Карэспандэнт: «І 7 гадоў таму вы нам расказвалі пра Кандратовіча — толькі як пра генэрала царскай арміі...»
Русялевіч: «Я сама ня ведала. Гэта была інтэлігенцкая сям’я, якая клапацілася за тых, хто на іх працавалі. Зацікавіла вучняў, нават зь імі хадзілі і запісвалі ўспаміны тых, хто ведаў і жыў тады...»
Карэспандэнт: «Гэта ж быў вораг Савецкай улады на тыя часы...»
Русялевіч: «Як былы дырэктар саўгаса — зайшоў у музэй, стаў азадкам і глядзіць у вакно... Мне ўнутраны голас падказваў, што гэта наш чалавек, патрыёт. Гэта памяць, карані. У музэі зараз экспазыцыя пра генэрала....»
Нагадаю, на пачатку мінулага стагодзьдзя ўраджэнец Пагародна Цыпрыян Кандратовіч камандаваў 9-й Усходнесыбірскай дывізіяй царскай арміі. У войску за высокую прафэсійную дакладнасьць яго называлі таксама «элегантным генштабістам». Спадар Цыпрыян у расейска-японскую вайну быў цяжка паранены. Пасьля даслужыўся да камандзіра 1-га Каўкаскага армейскага корпусу. А ў часе першай сусьветнай дабіўся дазволу генэрала Духоніна на стварэньне беларускага армейскага корпусу. Працу ня даў давяршыць бальшавіцкі пераварот. І ў сьнежні 1918-га разам з Вацлавам Ластоўскім Кандратовіч узначальвае Раду бясьпекі БНР, у 1919-м уваходзіць у склад беларускай дэлегацыі на мірнай канфэрэнцыі ў Парыжы.
Як дагэтуль цьвердзіць Беларуская Энцыкляпэдыя, там ён застаўся жыць, і далейшы лёс яго невядомы — маўляў, гэта быў не сьвядомы і карэнны беларус, дый беларуская справа для яго была данінай жыцьцёвай і палітычнай каньюнктуры. Сёньня можна сказаць, што гэта сьвядомы падман беларускай савецкай гістарыяграфіі, цьвердзіць мой спадарожнік Уладзімір Круцікаў.
Ён першы дасьледаваў гісторыю са спробай апошняга савецкага дырэктара тады саўгаса-мільярдэра «Пагародна» Жураўлёва навек вынішчыць у тутэйшых людзей памяць пра мяцежнага генэрала. Як вядома, Кандратовічы купілі сядзібу былых валадароў мясцовасьці — князёў Тышкевічаў, дзе і жылі. Жураўлёў вырашыў сьцерці зь зямлі і яе — разам з пахавальным склепам Тышкевічаў, які месьціўся побач. Падрабязьней — спадар Уладзімір:
Круцікаў: «У
Апошнія свае гады, аж да 31 кастрычніка 1932 году, калі яго адпелі ў пагародненскай капліцы, спадар Цыпрыян правёў у інвалідным крэсьле, пакутуючы на страту каардынацыі руху. Жонка Ада наняла яму сталую прыслугу. 7 год таму нам удалося адшукаць былога фурмана і садоўніка Ўладзіслава Янавіча Струкеля. На жаль, не захаваліся на плёнцы, але памятаю яго ўспаміны пра залатую шаблю і дзірку ад раненьня на шынялі, у якім быў пахаваны генэрал. Як яго дачка перад прыходам Саветаў, кінуўшы гаспадарку, вылецела адсюль у Вялікую Брытанію. Сам дзядзька Ўладзіслаў атрымліваў ад Кандратовіча бясплатна 90 пудоў жыта, корм для быдла, ды бульбы колькі трэба. У гэты прыезд ва ўціснутай у зямлю яго хаціне засталі толькі яго ўдаву, 84-гадовую спадарыню Генэфу. Сам дзядзька Ўладзіслаў у 91-гадовым узросьце памёр пазамінулай восеньню.
Генэфа: «А ён да апошняга рабіў — пчаляром поўзаў на працу, мёду дужа было. Два сыны — не было больш грошай купіць. (Сьмяецца.) Яшчэ ўвосень выхадзіў, пару дзён паляжаў і памёр. Пра Кандратовіча ўспамінаў часта. Уладу не любіў, праўда. Было, і чапляліся да яго — які дырэктар нападзе...»
Дзелімся ўражаньнямі ад вандроўкі з Уладзімірам Круцікавым, ужо як з кіраўніком суполкі Партыі БНФ:
Карэспандэнт: «Ці зьмянілася Пагародна, за выключэньнем зьяўленьня спадарожнікавых антэнаў ды прэзыдэнцкіх платоў?»
Круцікаў: «Засталася на тым узроўні, бо аграгарадок утрымаў заробкі на фэрмах. І за кошт таго, што стала цэнтрам, які ўсіх падмяў пад сабе — навакольныя вёскі „леглі“. Добра ўразіла, што шануюць Кандратовіча, дух генэрала прысутнічае, шануюць беларускасьць. Спадарыня Русялевіч водзіць экскурсіі, і Кандратовічам цікавяцца як генэралам БНР. І музэй ёсьць — ніхто не пярэчыць. Як сказала настаўніца Русялевіч, гэта — галоўная мэта яе выхаваньня і жыцьця....»
Ідучы да аўтобуса, сустрэлі 16-гадовага навучэнца 10 клясы Віталя Кіраля. Спыталіся не пра Кандратовіча — ці застанецца тут жыць?
Кіроль: «У вёсцы? Жыць будзем, сям’ю завяду. Я хачу сталяром — нібы няма пэрспэктыў у Пагародна, калі толькі сваю сталярку не паставіць. Мара ёсьць прадпрымальнікам стаць, дзьверы, вокны, сталы добрыя рабіць. На сябе арыентуюся толькі...»
