“На сьвяткі мужчыны вёскі Зялёны Луг, што каля Менску, любілі пасядзець на прызьбе Тарасовай хаты. Рэй звычайна вёў гаспадар. Ён працаваў на заводзе ў горадзе, а таму ведаў, што рабілася ў сьвеце. Гэтым разам яго чамусьці не было.
– Бабы кажуць, што прывёз з гораду нейкую дзіўную рэч.
– І што ж гэта за рэч?
– Не паказвае. Адна жонка бачыла.
– Можа, грамафон?
– Не, не грамафон! Ці то сіпіліс, ці то сіфіліс.
Вёска ўрэшце разабралася ў гарадзкім набытку Тараса. І жаданьне зьбірацца каля ягонай хаты імгненна прапала.
Было лета 1909 году”.
Вячаслаў Ракіцкі: “Прастытуцыя, якая была надзвычай пашыраная ў Менску на пачатку ХХ стагодзьдзя, не была такім ужо бяскрыўдным заняткам. Ёй спадарожнічалі вэнэрычныя захворваньні. І няўжо народ быў такім недасьведчаным, што ня ведаў пра існаваньне сыфілісу, ці больш правільна па-беларуску, пранцаў?”
Захар Шыбека: “Я ня думаю, што “гарадзкое” слова сыфіліс было шырока вядомым. У народзе вэнэрычныя хваробы называліся пранцы. Ды і санітарная асьвета не закранала шырокія пласты насельніцтва. Толькі дасьведчаныя гараджане ведалі, якой страшнай хваробай быў сыфіліс”.
Ракіцкі: “Ці існаваў страх у грамадзтве перад пранцамі? Як змагаліся гарадзкія ўлады з вэнэрычнымі захворваньнямі?”
Шыбека: “Усе захады дзеля кантролю за прастытуцыяй абумоўліваліся якраз страхам перад гэтай хваробай. Прастытуткі з 1890-х гадоў двойчы на тыдзень праходзілі праверку. Ажыцьцяўлялася бясплатнае лекаваньне ўсіх хворых на сыфіліс. Аднак ня ўсе зьяўляліся на абсьледаваньні і лячыліся. У 1909 годзе з 260 жанчын публічных дамоў на працягу году былі выяўленыя 134 інфікаваныя, а гэта больш за палову. Сярод адзіночак усе аказаліся заражанымі. З 146 тайных прастытутак 30 былі хворымі. Усе яны накіроўваліся ў шпіталі. А колькі лячылася ў фэльчараў і знахарак, ніхто ня ведае. Менскія ўрачы сьведчылі, што ад сыфілісу пакутавалі 40 працэнтаў прастытутак, а ад бленарэі (трыпэру) – ня меней за 97 працэнтаў. У гарадох Расеі працэнт хворых на сыфіліс сярод прастытутак складаў 35-40 працэнтаў. У Менску, як бачым, паказчык захворваньняў быў адзін з найвышэйшых у імпэрыі. У 1908–1913 гадох штогод тут фіксавалася прыкладна па 4 тысячы вэнэрычных захворваньняў. Гэта былі гады, калі дабрабыт менчукоў відавочна паляпшаўся”.
Вядучы: “Наколькі “салодкім” было жыцьцё жанчын, якія выходзілі на панэль? Ці добра яны зараблялі сваім целам?“
Шыбека: “У адпаведнасьці зь велічынёй “ганарараў” менскія прастытуткі дзяліліся на тры катэгорыі. У пачатку ХХ стагодзьдзя купецкая прастытутка атрымлівала ад 3 рублёў і болей, мяшчанская – 1 рубель і болей, салдацкая – 30 капеек, і ёй неабходна было абслужыць трох мужчынаў, каб выйсьці на ўзровень дзённага заробку чорнарабочага. Існавалі яшчэ катэгорыі арганізаваных і індывідуальных прастытутак. Першыя служылі ў публічных дамох ці, у большасьці выпадкаў, траплялі ў рукі сутэнёраў. Але большасьць прастытутак дзейнічала ў адзіночку і патаемна”.
Ракіцкі: “Калі прастытуцыя была практычна легалізаваная, значыць, прастытуткі плацілі падаткі. Так?”
Шыбека: “Прастытуткі-адзіночкі, калі нават яны і стаялі на ўліку, падаткаў не плацілі, бо прыраўніваліся, так бы мовіць, да наёмных рабочых, хоць часам і высокааплачваных. Ім прыходзілася адкупляцца толькі ад паліцэйскіх. А вось гаспадары дамоў распусты плацілі гарадзкі падатак абавязкова. Ён, побач зь іншымі сродкамі гораду, ішоў на ўлік і лячэнне жанчын “лёгкіх паводзінаў”.
Ракіцкі: “Якія абмежаваньні ўсталёўвалі ўлады для прастытутак?”
Шыбека: “Матылькі” знаходзіліся на вуліцы да першай гадзіны ночы (пазьней не дазвалялася). Пры паступленьні ў публічны дом замест пашпарта жанчыны атрымлівалі прастытуцыйную ці санітарную кніжку. Вярнуцца назад яны маглі толькі тады, калі іх забіралі бацькі, калі бралі шлюб і калі прапрацавалі тры гады ў абшчынах сясьцёр міласэрнасьці. Але такіх выпадкаў было мала, а таму дзяўчаты практычна траплялі ў сэксуальнае рабства да таго часу, пакуль маглі абслугоўваць кліентаў. З 1901 году ўрадавы цыркуляр вызначаў для жанчын публічных дамоў крайні ўзрост – 21 год”.
Ракіцкі: “Якія жанчыны ішлі на панэль? Бедныя ці, так бы мовіць, паталягічна распусныя?”
Шыбека: “Распаўсюджанае меркаваньне, што прычынай прастытуцыі зьяўлялася нястача, не заўсёды пацьвярджаецца. Паводле некаторых зьвестак, у Расеі ў 1910 годзе з прычыны галечы прастытуткамі сталі толькі 10 працэнтаў іх агульнай улічанай колькасьці. Рэкрутаваліся прастытуткі звычайна зь нявытрыманых у маральным пляне сем’яў ва ўзросьце 16-17 гадоў. Бедныя бацькі часам самі падштурхоўвалі сваіх дачок да такога “рамяства”.
Вядучы: “Выглядае, што былі і такія, якім прастытуцыя давала дадатковы заробак?”
Шыбека: “Так, і такіх было шмат. Белашвейкі, мадысткі, служачыя кандытарскіх, увогуле жанчыны сфэры паслугаў, звычайна зацягваліся ў павуціньне тайнай прастытуцыі, працавалі “па-сумяшчальніцтву”. Лічылася, што кожную зь іх можна выкарыстаць, купіць. Такі быў узровень маралі ў мужчынаў. Набожнасьць не перашкаджала, ці, можа, яна слабела ва ўмовах навукова-тэхнічнага прагрэсу”.
Ракіцкі: “І дзіцячая прастытуцыя таксама існавала?”
Шыбека: “Траплялі на ўлік паліцыі і малалетнія. Менскія лекары сарамліва прызнаваліся, што існавала неабходнасьць выдачы білетаў на прастытуцыю дзецям. 10-14-гадовымі дзецьмі гандлявалі цёткі-камісіянэркі. Дзіцячая прастытуцыя сустракалася ў прытулках міласэрнасьці, у рамесных майстэрнях, сярод беспрытульных. Дзеці прастытутак пераймалі занятак маці”.
Ракіцкі: “Сто гадоў таму, напэўна ж, кантрацэпцыя была ня вельмі разьвітая. А значыць, прастытуткі нараджалі сіротаў?”
Шыбека: “Так. Роды незамужніх жанчын станавіліся ў Менску звычайнай справай. За першую палову 1895 году сярод парадзіх гарадзкога радзільнага прытулку каля дзьвюх трацінаў складалі незамужнія. У бясплатным радзільным прытулку Расейскага таварыства абароны жанчын у 1905 годзе палова пацыентак не былі ў шлюбе. На пачатку ХХ стагодзьдзя адносная колькасьць пазашлюбных родаў стала фіксавацца ў меншых памерах. І гэта, відаць, было зьвязана з пашырэньнем абортаў і ўжываньнем прэзэрватываў, якія вольна прадаваліся ў любой аптэцы гораду. У грамадзтве захоўвалася вельмі нэгатыўнае стаўленьне да родаў па-за шлюбам, таму жанчыны стараліся пазбавіцца ад непажаданых немаўлят. У 1899 годзе траціна мацярок Менску кідала народжаных дзяцей”.
Ракіцкі: “А як у грамадзтве ставіліся да прастытутак?”
Шыбека: “Рэзка нэгатыўна. Выкладчыкі менскіх школ скардзіліся, што ва ўсіх тытунёвых крамах адкрыта выстаўляліся і прадаваліся парнаграфічныя паштоўкі. На іх думку, гэта мела дрэнны ўплыў на моладзь У пачатку ХХ стагодзьдзя ў аптэках свабодна прадаваліся нават сродкі накшталт сучаснай віягры. Грамадзкае і хрысьціянскае асуджэньне было адной з прычынаў распаўсюджанасьці тайнай прастытуцыі. Жанчыны хавалі свой занятак. Яны выходзілі на панэль позна ўвечары, калі горад засынаў. Вялікім сорамам лічыліся і пранцы. Прастытуцыя кідала цень на прыстойных гараджанак. Колькі абразьлівых словаў гучала на адрас жанчын нават тады, калі яны таго і не заслугоўвалі. Мужчына мог абвінаваціць у заражэньні сыфілісам любую маладую асобу, і паліцыя гвалтам цягнула яе на зьневажальны агляд да санітарнага лекара. Грамадзтва адгароджвалася ад распусты і ў той жа час яе спараджала”.
Ракіцкі: “Дык зь якіх прычынаў Менск апынуўся ў шэрагу самых распусных гарадоў?”
Шыбека: “Менск выконваў ролю найважнейшага апорнага цэнтру царызму ў Беларусі, бо разьмяшчаўся пасярод беларускіх земляў і на скрыжаваньні дзьвюх чыгуначных магістраляў. Тут канцэнтраваліся вялікія расейскія вайсковыя сілы. Штат губэрнскай адміністрацыі і ўпраўленьня Лібава-Роменскай чыгункі запаўняўся пераважна расейскімі чыноўнікамі. На новыя прамысловыя прадпрыемствы запрашаліся маладыя спэцыялісты з прамысловых цэнтраў Расеі. Гандлёва-прамысловы Менск даваў працу вясковай і местачковай моладзі. Паводле складу насельніцтва горад быў маладым, вылучаўся вялікай канцэнтрацыяй нежанатых мужчынаў. Існаваў попыт. Гараджанак не хапала, і расла вясковая крыніца папаўненьня колькасьці прастытутак. Заяжджалі і гастралёркі зь іншых гарадзкіх цэнтраў”.
Ракіцкі: “У царскай Расеі прастытуцыя была легалізаванай. Ці апраўдала гэта сябе? А што было б, калі б царызм пайшоў па шляху забароны?”
Шыбека: “Легальная прастытуцыя больш карысная дзяржаве і цывілізаванаму бізнэсу, чым грамадзтву. Яна, як і алькаголь, служыць пэўным сацыяльным амартызатарам. Адцягвае моладзь ад грамадскіх спраў. Займайся каханьнем, а не палітыкай! Таму царызм выбраў найбольш спрыяльны для сябе варыянт. У мілітарнай дзяржаве не магло быць іначай. Прастытуцыя выступала своеасаблівым тылавым забесьпячэньнем шматтысячнага расейскага войска. Невыпадкова яе легалізаваў цар-салдафон Мікалай І”.
Ракіцкі: “Які лёс напаткаў менскіх прастытутак пасьля падзеньня царскай Расейскай імпэрыі і прыходу бальшавікоў на беларускія землі?”
Шыбека: “У 1917-1920 гадох публічныя дамы яшчэ захоўваліся. Менскія прастытуткі абслугоўвалі то расейскіх бальшавікоў, то немцаў, то палякаў. І толькі 9 жніўня 1920 году дзейнасьць дамоў распусты ў Менску была забароненая Ваенрэўкамам БССР. Прастытуткі апынуліся ў падпольлі. А іх лёс яшчэ доўга турбаваў грамадзкасьць. Невыпадкова, што першы фільм, зьняты ў Беларусі ў 1926 годзе, меў назву “Прастытутка, прыбітая жыцьцём”. Праўда, ён так і ня выйшаў на экраны”.
