Çeşmeler

Awstriýada doglan Hedy Lamarr 1940-njy we 1950-nji ýyllaryň arasynda diňe bir Golliwudyň däl, eýsem tutuş dünýäniň iň owadan aktrisasy hasaplanýardy.

Guardian gazetini: “Kinofilm sungatynyň ägirtlerinden bolan ol zenany Golliwudda adaty ýagdaýda zenan jynsyýetiniň nyşanasy ýaly görýärdiler. Şonuň üçinem onuň ylmy ukyby we derejesi töweregindäkiler üçin o diýen gyzykly hem däldi. Ýöne onuň ylmy ukyby "Bluetooth" we "Wi-Fi" ýaly telekommunikasiýa tilsimleriniň oýlanyp tapylmagyna sebäp boljakdy" diýip ýazýar.

Şeýle seýrek zenanyň durmuşy baradaky bir dokumental film 15-nji noýabrda Londonda açylan ýewreý kinofilmleri festiwalynda görkezildi. Ol dokumental filmiň esasyny goýanlardan biri hem meşhur aktrisa Susan Sarandon ekeni.

Aslynda Hedy Lamarryň durmuşy hakda film surata düşürmek üçin, diňe onuň ýaşaýşyny bilmek ýeterlik, ýagny Hedwig Kiesleriň uruş mahalynda, Wenada geçen çagalyk döwri, esger eginbaşyny geýip baý adamsyndan gaçmagy, 6 gezek durmuşa çykmagy, çagalarynyň dünýä inmegi (filmde onuň çagalary bilen geçirilen söhbetdeşlikler hem bar), owaly bilen Londonda we soňam Los Angelse gidip, kino ýyldyzyna öwrülmegi...

Ýöne öwrenji režisýor Aleksandra Deanyň düşüren filminde aktrisanyň oýnan roly iň az bilinýän roly bolsa-da, esasy ähmiýete eýedir.

Ol filmde Lamarryň 1990-njy ýylda Forbes žurnalyna beren interwýusynyň ses ýazgysy hödürlenýär. Şonda aktrisanyň dünýeden ötjek wagtyna 10 ýyl galypdy we ol özüni töwereginden tutuşlygyna üzňeleşdiripdi.

Lamarryň sahna durmuşy Berlinde režisýor Maks Reinhardtyň meşhur aktýorlyk mekdebini gutarandan soň Awstriýada başlapdyr.

Tehnologiýalara janköýerlik edýän bir bank müdiriniň gyzy bolan ol aktrisa amaly-haşam sungaty bilen tapawutlanýan bir ýewreý mähellesinde kemala gelipdir. Ol 19 ýaşyna gadam basanda, özüne şöhrat getirjek kinodan rol alypdyr.

1933-nji ýylda Çehiýada surata düşürilen "Ekstazi" kinofilminde ol çuw-ýalaňaç sahna çykyp, jynsy gatnaşyk pursadyny diýseň ussatlyk bilen tebigy ýagdaýda ýerine ýetiripdir. Onuň tebigy ýagdaýda suratlandyran ol roluny soň Rim papasy berk ýazgarypdyr.

Ikinji jahan urşunyň başynda Lamarr kompozitor George Antheil bilen bilelikde Hyzmatdaş güýçleriň torpedolary üçin rasiýa aragatnaşyk ulgamyny hasam kämilleşdiripdir.

Ol ulgamda spektriň giňeldilmegi bilen tolkunyň yzygiderli üýtgedilmegi tilsimi ulanylypdyr. Şeýle tilsim bilen hereket eden torpedolar nemesleriň tolkun tutýanlaryndan arkaýynlyk bilen geçmegi başarypdyr.

Şeýle oýlap tapylan tilsimde kompozitoryň rol almagy tölänlik bolmandyr. Sebäbi ol tilsim bilen işleýän enjam pianino ýa-da sintizatoryň dili ýaly aýratynlykda ýasalypdyr. Ýönekeý pianino dili bilen 88 tizligiň arasynda tolkunlary yzygiderli üýtgetmek mümkin bolupdyr.

ABŞ-yň harby deňiz güýji ol enjamyň patentine "tutuşlygyna gizlin" diýen möhüri urupdyr.

Uruşdan soň 1957-nji ýylda "Sylwania Elektronik Systems" atly şereket ol enjamyň adaty önümçiligine başlapdyr.

ABŞ-yň harby deňiz güýji ol tehnologiýany 1960-njy ýyllara çenli kabul etmedigem bolsa, ylym dünýäsi ol tilsimden peýdalanmak bilen "Bluetooth" tehnologiýasyna nusga alynandygyna we soň ondan hem "Wi-Fi" ulgamynyň gelip çykandygyna ynanýar.

Kompozitor Atheli soň-soňlar öz ýatlamasynda: "Biz uruş barada gürrüň edýäris. 1940-njy ýyllaryň ahyrynda ýagdaý öwerlikli däldi we hemmeler umytsyzdy. Hedy Golliwudda köp pul gazanýandygyny, ýöne dünýädäki ýagdaýyň bulaşýandygy üçin özüni gaty ynjalyksyz duýýandygyny aýtdy. Ol özüniň harby enjamlar we gizlin ýaraglar hakda baý maglumata eýedigini gürrüň berdi. Ol "MGM"-den aýrylyp, özüniň bilýän zatlaryny Waşingtona gidip, şol ýerde täze açylan "Oýlap tapyjylar" geňeşi bilen paýlaşmak isleýärdi" diýip gürrüň berýär.

Olaryň harby tehnologiýa ugrunda eden şol açyşynyň patenti 1942-nji ýylyň 11-nji awgustynda hasaba alnypdyr. Ol patentiň şahadatnamasynda aktrisanyň adamsynyň familiýasy ýazylypdyr, ýagny Hedy Kiesler Markeý görnüşinde.

Emma şol döwürdäki tehniki mümkinçilikler bu açyşyň doly amala aşmagyna mümkinçilik bermändir. Ol açyşdan diňe 1962-nji ýylda Kuba rewolýusiýasy bolanda peýdalanylypdyr. Şonda suwasty gämileriň hemmesine dessine şol enjam oturdylyp başlanypdyr.

Dokumental filmde Sarandon we kinofilmde surata düşen nemes aktrisasy Diane Krugeriň tagallalarynyň netijesinde Lamarryň ylmy açyşlarynyň doly manyda gadyrynyň bilinmegine ýol açandygy bellenýär.

Lamarryň çeper filmlerdäki ukyby barada söz açylanda bolsa, tankytçylar režissýorlaryň onuň aktrisalyk ukybyndan däl-de, owadanlygyndan öz bähbidine ulanandygyny öňe sürýärler.

Lamarryň açyşynyň gadyry diňe 1998-nji ýylda, ýagny açyşdan 50 ýyl soň bilnipdir. Kompozitor we aktrisa zenan Lamarr şol ýyl "Electronic Frontier" fondunyň baýragyna mynasyp görlüpdir.

Aktrisa bir gezek öz owadanlygy barada söz açanda, öz sypatyny "hiç wagt çykaryp bolmaýan betbagtçylyk maskasyna" meňzedipdir.

Rim papasy 11-nji Piusuň lagnatlan "Ekstazi" atly kinofilminden soň Lamarr "Alžir", "Galhagal şäheri", "Meniň söýgüli – içalym" we "Samson we Delila" atly kinofilmlerde surata düşüpdir.

Şu ýakynda, yslamyň mukaddes kitaby “Gurhanyň” gadymy hem-de seýrek duş gelýän nusgasynyň sergä çykarylmagyna garaşylýar. “Newsweek” žurnalynyň ýazmagyna görä, Birleşen Arap Emirliklerindäki “Şarjah” kitap sergisine çykaryljak 1350 ýyllyk eser, Gurhanyň 468-645-nji ýyllara degişli golýazmasynyň nusgasydyr. Munuň dünýädäki iň gadymy Gurhanlaryň biridigi aýdylýar.

Eser ilkinji gezek halkara jemgyýetçiligine çykarylýar hem-de ol mundan birnäçe ýyl ozal Angliýanyň Birmingem uniwersitetiniň arhiwinde tapylypdy. Yslam alymlary bu eserleriň Muhammet pygamber döwrüne degişlidigini ret etmeýärler.

Pygamberiň döwründe ýazylypdyrmy?

Birmingem uniwersitetiniň hristianlyk we yslam professory David Thomas, “Yslam dinine görä, Muhammet pygamber Gurhan sürelerini 610-632-nji ýyllarda wahyý arkaly alypdyr. Bu pergamentleriň (ham kagyz) üstünde geçirlen synaglar netijesinde, pergamentleri ýasamak üçin niýetlenen haýwan, Muhammet pygamberiň döwründe ýa-da ondan soňrak döwürde ýaşapdyr” diýýär.

Golýazma, irki döwür arap elipbiýiniň Hijazi grafiginde haýwan derisinden ýasalan 4 pergamendiň üstüne ýazylypdyr we 1930-njy ýyllarda uniwersitetiň arhiwlerinde ýatdan çykarlyp, 2015-nji ýylda gaýtadan tapylypdyr. Derňewçiler, iň azyndan bir eseriň üç halyfa döwrüne degişligini aýdýarlar.

Indi derňewçiler bir meseläni aýdyňlaşdyrmaga çalyşýarlar - bu sahypalar Parižde saklanyp galan beýleki seýrek duş gelýän Gurhan golýazmalarynyň bir bölegimi?. Bu golýazmada diňe dört sahypa bar. Bu hem, 19-njy asyryň başynda Napoleon goşuny Afrikany ele geçirende Müsürden Ýewropa äkidilipdir.

Ilkinji doly görnüşiniň bir bölegi hem bolup biler

Käbir alymlaryň çaklamalaryna görä, bu golýazma Gurhanyň ilkinji doly görnüşi, ýagny Muhammet pygamberiň dosty Ebu-Bekiriň toplan görnüşi hem bolup biler. Bu görnüşi hazirkizaman musulmanlaryň okaýan Gurhanyna meňzeşdigi aýdylýar.

Bu golýazma Angliýa ýerleşýän Birmingemiň muzeý we eserler galereýasynda alty aýlap sergide görkezilende örän meşhurlyk gazanypdy.

Birmingem muzeýiniň Yslam we Günorta Aziýa sungatlary bölüminiň gözegçisi Rebecca Bridgman: “Bu sergi musulman jemagatyndan 65 müň zyýaratçyny özüne çekdi” diýdi.

Dünýäniň iň uly “Şarjah” kitap sergisi 1982-nji ýyldan bäri Birleşen Arap Emirliklerinde geçirilýär. Bu ýyl bu ýerde 1,5 million kitap satyşa çykarylar.

Bu sergä baranlar gadymy golýazmalar bilen tanyşmak üçin interaktiw sersorly ekranlardan peýdalanyp bilerler.