Исфандиёри Одина,
Рӯзноманигор ва забоншинос
“Šahrestānīhā ī andar zamīg ī ērānšahr kird ēsted jud jud ēn kū kadām sarxvadāy kird, ped gugān abar ēn āyādgār nibišt ēsted.”
Бале, бо андаке талош метавон ин матнро дарёфт, яъне барои як порсизабони имрӯз ин навишта чандон ноошно нест: “Шаҳристонҳое андар замини Эроншаҳр карда (сохта) шуд, ҷудо-ҷудо (гуногун), ин ки кудом сархудой (фармонраво) сохт, багӯгон (батафсил) дар ин ёдгор нибишта шуд.”
Ин матн ба забони порсии миёна аст ва аз китоби кӯчаке ба номи “Шаҳристониҳои Эроншаҳр” баргирифта шуда – аз осори бозмондаи паҳлавӣ, ки иттилооти ҷуғрофиёии арзишманде аз даврони Сосониён дар дасти мо мегузорад. Ин иттилоот барои мутолиа ва бозандешии таъриху фарҳанги гузаштаи мардумони эронӣ ва ошноӣ бо фароянди такомули забони порсӣ бисёр муҳим аст.
Инҷониб қаблан дар бораи забони порсии бостон ва чигунагии корбурди он дар даврони Ҳахоманишиён мақолае барои Радиои Озодӣ нивишта будам. Ҳамакнун ба давраи дуввуми такомулии он, давраи миёна, мепардозем. Порсии миёна, чунончи аз номи қарордодии он пайдост, давраи миёнаи рушду такомули забони порсиро дар бар мегирад ва ғолибан ба даврони Сосониёну Ашкониён бармегардад, ҳарчанд баъд аз ҳамлаи араб ҳам тайи чанд сада дар миёни зартуштиён мутадовил буд.
Ин забон дунболаи забони порсии бостон аст, ки дар фосилаи байни ҳамлаи Искандар ва рӯи кор омадани Ашкониён дастхуши таҳаввулоти ҷиддии дастурию овоӣ шуд ва ба марҳилаи тозае аз фароянди такомулии худ расид. Ҳарчанд забоншиносон мегӯянд, нишонаҳое аз ин таҳаввулот ҳатто пеш аз ҳамлаи Искандар дар сангнибиштаҳои Хшойаршан, подшоҳи Ҳахоманишӣ, ҳам дида мешавад.
Порс ва Паҳлав
Дар осори куҳани мо омада, ки пас аз ҳамлаи Искандар (334пм) мардуми Эронзамин наздик ба 200 сол дар навъе мулукуттавоифӣ ба сар мебурданд. Яъне ҳар тоифае дар қаламраве ҳукумати худро дошт ва ин ҳукуматҳои тоифаӣ ҳамеша бо ҳам дар ҷангу ҷидол буданд. Фарҳанги ҳелинӣ ё ҳамон юнонӣ дар сояи қудрати Селевкиён дар ин замон ривоҷи густарда ёфт. Аммо дар соли 247пм марде ба номи Аршак (247-217пм) аз минтақаи Паҳлав дар Хуросон қудратро ба дасти худ гирифт ва сар аз фармони Селевикиён бартофт. Вай мардумони бумиро муттаҳид кард ва давлатеро поя гузошт, ки то як сада баъд ба имперотурии қудратманде табдил шуд.
Дудмони Ашкониён ба номи ӯ мусаммост, яъне Ашк ҳамон Аршак аст. Дар даврони фармонравоии Меҳрдоди Бузург (171-132пм), аз наводагони Аршак, тақрибан ҳамаи қаламрави Эрон дубора зери як парчам даромад ва баъдҳо батадриҷ ба рақиби умдаи имперотурии Рум табдил шуд. Дар замони Ашкониён буд, ки забону фарҳанги эронӣ дубора бар маснад нишаст ва ҷойгоҳи забону фарҳанги юнониро дар ғарби Эронзамин танг кард, ҳарчанд дар шарқ, дар Балх, муддати зиёде то рӯи кор омадани Кӯшониён забону фарҳанги юнонӣ ҳамчунон ривоҷ дошт.
Подшоҳони Ашконӣ асолатан аз шимол-ғарби Хуросон буданд, ки ба забони портӣ такаллум мекарданд. Вожаҳои “parthava” ва “parthawik”, ки онҳо дар мавриди худ ва забонашон ба кор мебурданд, баъдан дар забонҳои эронӣ ба “Паҳлав” ва “паҳлавӣ” табдил шуд, ки бо вожаҳои паҳлӯ ва паҳлавон ҳамреша аст.
Паҳлавӣ мисли порсӣ як забони ғарбии эронӣ аст, аммо ғарбии шимолӣ, бар хилофи порсӣ, ки забони ғарбии ҷанубӣ аст. Дар замони Ашкониёну Сосониён забони паҳлавӣ дар бахши шимолии Эрони кунунӣ ривоҷ дошт, дар ҳоле ки порсии миёна ағлаб дар ҷануб ва ҷануб-ғарби Эрони кунунӣ, яъне дар минтақаи Порс ва атрофи он, роиҷ буд. Ҳардуи ин забонҳо ба хатти “паҳлавӣ” нивишта мешуданд – хатте, ки аз дабираи оромӣ гирифта шуда буд. Албатта, Ибни Надим аз чандин навъи хати паҳлавӣ, ки дар забони порсии миёна ба кор мерафт, хабар додааст.
Имрӯза забоншиносон а) хати сангнибиштаҳои Сосонӣ, б) хатти китобати осори зартуштӣ, в) хатти монавӣ ва г) хатти нивиштаҳои масеҳиро аз ҳам ташхис медиҳанд. Аз вижагиҳои умдаи хатти паҳлавӣ ин аст, ки бисёре аз калимот дар он ба забони оромӣ нивишта мешуданд, вале ба забони порсии миёна хонда мешуданд, ки ба ин вожаҳо “ҳузвориш” гӯянд. Масалан “шм” менивиштанд, ва “ном” мехонданд.
‘Аноргил, ка абог шакар хваренд...’
Ардашери Бобакон, сарсилсилаи Сосониён, ки дар соли 224м қудратро ба дасти худ гирифт ва ба ҳукумати Ашкониён поён дод, аз минтақаи Порс бархоста буд – ҷое, ки хостгоҳи Ҳахоманишиён буд. Бо тавсеъаи давлати Сосониён забони порсии миёна ба забони ғолиб дар имперотурии Эроншаҳр (номи расмии кишвар дар замони Сосониён) табдил шуд. Албатта, дар гӯшаву канори кишвар забонҳои дигар ҳам мутадовил буданд: паҳлавӣ дар шимол ва шимол-ғарб, сурёнӣ дар Ховарон (Ироқу Сурия), арманӣ дар манотиқи арманинишин дар ҳаволии Озарободагони он рӯзгор.
Дар қисматҳое аз Миёнрӯдон ва ҳаволии он ҳам забонҳои ибрию арабӣ ривоҷ доштанд. Дар Хуросони он рӯзгор ба ҷуз забони паҳлавӣ, боз забонҳои балхӣ ва суғдӣ ва хоразмӣ ва бархе аз забонҳои сакоӣ ривоҷ доштаанд, вале бояд гуфт Суғду Балх дар ваҳлаҳое аз торихи он даврон берун аз қаламрави Сосониён боқӣ мондаанд, агарчи ба лиҳози фарҳангӣ ҳаргиз аз Эрони Сосонӣ ҷудо набуданд.
Номи забони порсии миёна дар яке аз мутуни қадимии давраи сосонӣ, ки “Ҳусрави Каводон уд редаге” ном дорад, ба гунаи “порсӣг” ёд шудааст: “Anārgil ka abāg šakar xwarēnd pad hindūg anārgil xwānēnd ud pad pārsīg goz ī hindūg xwānēnd.” – Аноргил ки бо шакар хуранд, ба ҳиндӣ аноргил хонанду ба ПОРСӢ гавзи ҳиндӣ хонанд.
Ҳамон гуна, аз ин матн бармеояд, пасванди “-ӣг” дар порсии миёна дар забони имрӯзи порсӣ ё порсии дарӣ ба “-ӣ” (ی-и нисбат) табдил шудааст. Аз инҷо “порсӣг” ба маънои порсӣ аст, “паҳлавонӣг” ба маънои паҳлавӣ, “суғдӣг” ё “суғзӣг” ба маънои суғдӣ, “тозӣг” ба маънои тозӣ, “ҳрумоӣг” ба маънои румӣ ва “суроӣг” ба маънои сурёнӣ. Ва ҳарфи “г” дар охири ин вожаҳо дар забонҳои паҳлавӣ (портӣ) ва суғдӣ тибқи қоъидаи ибдол ба “к” бадал мешуд ва масалан номи порсӣг дар забонҳои суғдӣ ва паҳлавӣ ба гунаи “порсӣк” (Pārsīk) сабт шудааст.
Тағйироти овоӣ ва дастурӣ
Аз муҳимтарин тағйироте, ки дар фароянди гузор аз давраи бостонӣ ба давраи миёнаи забонҳои эронӣ рух дод, гузор аз сохтори дастурии таркибӣ ба сохтори таҳлилӣ аст. Агар дар забонҳои бостонӣ ҳолати исму сифатҳо ва замоир дар мавориди мухталиф монанди “подеж” дар забони русӣ тасриф мешуд, дар забонҳои давраи миёна, ин вижагӣ аз байн рафт ва ба ҷои он бештар аз пешояндҳо ва изофа кор мегирифтанд. Ҳамчунин замонҳои дастурии зиёде аз як қолаби таркибӣ падид омаданд.
Поуло Урсотӣ, устоди эроншиносии Донишгоҳи Рум дар Итолиё, бархе аз тағйироти овошинохтиеро, ки дар фароянди гузор аз порсии бостон ба порсии миёна сурат гирифта, чунин ба қалам медиҳад:
- овозҳои бевоки “п”, “т”, “к” табдил ба “б”, “д”, “г” шуданд: xšap>šab (шаб), brātā>brād (бародар), bandaka>bandag (банда);
- овози “ч” табдил ба “ҷ” шуда ва “ҷ” табдил ба “з” шуд: hacā>az (аз), jīva>zī(w) (зистан).
- овозҳои “б”, “д”, “г” табдил ба “в”, “й” ва “й” шуданд: naiba>nēw (далер), pāda>pāy (пой); baga>bay (худо, худоӣ)
- мухаффаф шудани бархе аз овозҳои таркибии “ай”, “ау” ба “э/е” ва “ӯ”: daiva>dēw (дев); gauša>gōš (гӯш)
- падид омадани мусавватҳои кӯтоҳи “э/е” ва”у”: dahyu>deh (сарзамин, деҳа), Auramazdā>Ohrmezd (Аҳуромаздо)
- аз миён рафтани мусавватҳои охири вожа, ки фишор (зада) надоранд: páti>pad (ба); mártiya>mard (мард).
Бархе аз вижагиҳои дигари дастурӣ, монанди ҷинсияти сегонаи муаннасу музаккар ва муханнас ва шумораи мусанно дар ҷамъбандӣ (муфрад, мусанно ва ҷамъ), ки аз вижагиҳои порсии бостон буд, дар порсии миёна дигар вуҷуд надошт. Пайдост, ки порсии миёна хеле наздик ба порсии имрӯз (порсии дарӣ ё порсии нав) аст.
Чаро ‘паҳлавӣ’ ?
Нуктаи муҳимми дигаре, ки дар бораи забони порсии миёна бояд донист, ин аст, ки дар осори адабии гузаштаи мо гоҳ дар мавриди забонҳои куҳани эронӣ, бавижа ду забони порсиг ва паҳлавиг (портӣ), маъмулан як номи “паҳлавӣ” ба кор рафтааст. Масалан, Ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ дар достони Хусрави Парвиз дар “Шоҳнома” аз нивиштани номае “бар паҳлавӣ” ёд мекунад, ки манзураш забони порсии миёна аст, забони подшоҳони Сосонӣ, на паҳлавӣ ё портӣ, ки забони Ашкониён буд:
Яке нома бинвишт бар паҳлавӣ,
Ба ойини шоҳон, хати хусравӣ.
Дар мавриде дигар ҳам мегӯяд:
Ки бар паҳлавӣ мӯбади порсӣ,
Ҳаме ном бурдиш пайдовасӣ.
Корбурди номи “паҳлавӣ” дар мавриди ҳарду забони порсии миёна ва паҳлавӣ (портӣ) ба шароити торихии пас аз ҳамлаи араб ва мутадовил шудани порсии дарӣ (порсии нав ё забони имрӯзии мо) дар дарборҳои Сомониёну Ғазнавиён марбут аст. Дар ин даврон то муддати зиёде дар канори порсии дарӣ забонҳои бумии дигари эронӣ, монанди порсии миёна, паҳлавӣ (ағлаб дар шимоли Эрони кунунӣ), суғдӣ ва хоразмӣ, ҳам дар миёни мардум дар манотиқи мухталиф роиҷ будаанд. Забони порсии миёна дар минтақаи Порс дар миёни зартуштиён низ забоне нивишторӣ буд.
Яъне бо гузашти се-чаҳор сада аз ҳамлаи араб ҳануз ҳам бахши чашмгире аз мардуми Эрон, бавижа дар устони Порс ва атрофи он, зартуштӣ боқӣ монда буданд. Мӯбадони порсӣ бисёре аз осори гузаштаро дар ин даврон ҳамчунон ба забони порсии миёна ва ба хати паҳлавӣ бознивисӣ ё китобат мекарданд. Дар ҳоле ки дар миёни мардуми маҳаллӣ, (ки ағлаб мусалмон шуда буданд) забони порсии нав (порсии дарӣ) ривоҷ дошта ва ҳокимони мусалмон дар мукотиботи худ аз арабӣ кор мегирифтаанд.
‘Порсӣ, ки бо якдигар гӯянд...’
Абӯисҳоқи Иброҳим ибни Муҳаммади Форсии Истахрӣ, ҷуғрофидони садаҳои 3-4-и ҳиҷрӣ (9-10м), ки тақрибан ҳамзамони Рӯдакӣ буд, дар китобе ба номи "Масолик-ал-мамолик" (Роҳҳои сарзаминҳо) дар бораи забони аҳолии минтақаи Порс менивисад:
“Ва ишонро се забон аст: ПОРСӢ, ки бо якдигар гӯянд, ва агарчи дар ноҳиятҳо тафовуте бошад, ҳама яксон бувад, ҳамаи Порс забони якдигар бидонанд ва луғат пӯшида намонад. Ва забони ПАҲЛАВӢ, ки ба рӯзгори порсиён (яъне Сосониён) мукотибот ба он луғат будӣ, онро ба тафсир ҳоҷат бувад. Ва забони ТОЗӢ, ки имрӯз дар девонҳои подшоҳон мукотибот ва муъомилот ба тозист - омӯхтанд."
Дар инҷо манзур аз “порсӣ, ки ба якдигар гӯянд”, порсии дарӣ ё порсии нав аст, ки дар дарборҳои Саффориёну Сомониён шуъаро ба он шеър менивиштанд. Манзур аз паҳлавӣ, ки “ба рӯзгори порсиён мукотибот ба он луғат будӣ”, забони порсии миёна аст, ки ҳамчунон мӯбадони зартуштӣ кутуби худро ба он (ба хати паҳлавӣ) менивиштанд. Яъне удабо барои ин ки порсии навро аз порсии миёна ташхис бидиҳанд, ба порсии миёна “паҳлавӣ” мегуфтанд, ҳамонгуна ки дар мавриди забони порсии нав ҳам исми “порсии дарӣ”-ро ба кор бурдаанд.
Имрӯз забоншиносон бештар саъй мекунанд, номҳои илмии “порсии миёна” (Middle Persian)ва “портӣ” (Parthian)-ро барои ин ду забон ба кор баранд, вале гоҳ удабо ва нивисандагон барои ин ки ҳарфашон барои мардум рӯшантар бошад, аз ду истилоҳи “паҳлавии сосонӣ” ва ”паҳлавии ашконӣ” ҳам кор мегиранд.
Порсии дарӣ
Фирдавсӣ дар достони “Калила ва Димна” мегӯяд, ки ин китоб нахуст дар замони халифа Маъмун аз забони “паҳлавӣ”, яъне порсии миёнаи сосонӣ, ба арабӣ тарҷума шуда буд. Баъд дар замони Насри Дувум, яке аз амирони Сомонӣ, Абулфазли Балъамии вазир онро аз арабӣ ба порсии дарӣ тарҷума кард ва Рӯдакии Самарқандӣ онро ба назм даровард, ки абёти андаке аз он боқӣ мондааст. Фирдавсӣ гӯяд:
Калила ба тозӣ шуд аз паҳлавӣ,
Бад-ин сон, ки акнун ҳаме бишнавӣ.
Ба тозӣ ҳамебуд то гоҳи Наср,
Бад-он гаҳ ки шуд дар ҷаҳон шоҳ Наср.
Гаронмоя Булфазл, дастури ӯй,
Ки андар сухан буд ганҷури ӯй,
Бифармуд то порсию дарӣ,
Навиштанду кӯтоҳ шуд доварӣ.
Бо такя ба китоби “Сафарнома”-и Носири Хусрав, ки дар бораи Қатрони Табрезӣ мегӯяд “порсӣ хуб намедонист”, бархе аз пажӯҳишгарон иддао мекунанд, ки порсии дарӣ дар он даврон дар ғарби Эрон роиҷ набуда, балки аз Хуросон бархоста ва баъдҳо ба ғарби Эрон густариш ёфтааст.
Аммо худи Носири Хусрав дар ин китобаш дар бораи шаҳри Исфаҳон мегӯяд: “Ва ман дар ҳамаи замини порсигӯён шаҳре некӯтар ва ҷомеътару ободонтар аз Исфаҳон надидам...” Яъне забони порсии дарӣ дар минтақаи Порс ҳам роиҷ буда, вале дар шарқ бо ҳимояти амирони Саффорию Сомонӣ ва баъд Ғазнавӣ ба забони дарборӣ табдил шуд, ки батадриҷ ҷойгоҳи арабиро танг сохт.
Ба ин тартиб, ҳамонгуна, ки порсии бостон дар фосилаи байни ҳамлаи Искандар ва рӯи кор омадани давлати Ашкониён, ва бавижа то даврони Сосониён, дучори таҳаввулоти чашмгире шуда ва порсии миёна аз он падид омад, порсии дарӣ ҳам гӯише аз порсии миёна буд, ки дар фосилаи байни ҳамлаи араб то ба қудрат расидани хонадонҳои эронии Саффориёну Сомониён дучори таҳаввулоти ҷиддие шуд ва дар қолаби забони тозае даромад, ки ба он дар забоншиносӣ порсии нав (New Persian) мегӯянд.
Мароҷеъ:
1) Мутуни порсии бостон, бар пояи китоби Roland G. Kent, Old Persian, 1953, аз торнамои http://www.avesta.org/op/op.htm
2) Фирдавсӣ, “Шонома”, аз торнамои https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/
3) Носири Хусрав, Сафарнома, аз https://ganjoor.net/naserkhosro/safarname
4) Абӯисҳоқ Иброҳими Истахрӣ, Масоликалмамолик, нашри диҷитолӣ, Маркази таҳқиқоти роёнаии Қоимияи Исфаҳон, аз http://www.ghaemiyeh.com/
5) Encyclopaedia Iranica, аз торнамои https://iranicaonline.org/articles/arsacids-index
6) Encyclopaedia Iranica, аз https://www.iranicaonline.org/articles/middle-persian-literature-1-pahlavi
7) Samra Azarnouche, Husraw ī Kawādān ud Rēdag-ē - Khusrow fils de Kawād et un page, Peeters (2013): https://archive.org/details/husraw-i-kawadan-ud-redag-e-khosrow-fils-de-kawad-et-un-page-gespeichert/page/n3/mode/2up
8) Paola Orsatti, From Old to New Persian: https://www.academia.edu/37663217/FROM_OLD_TO_NEW_PERSIAN
Матолибе, ки дар ин гӯша ба нашр мерасанд, назари муаллифон буда, баёнгари мавқеи Радиои Озодӣ шумурда намешаванд.
Гуфтугӯ