Brenda afro 400 faqeve të një libri të Historisë, nxënësit e shkollave të mesme në Serbi, mund të mësojnë se fqinji i tyre, Mali i Zi, dhe Republika Sërpska - një nga dy entitetet kryesore që përbëjnë Bosnje e Hercegovinën - janë "shtete serbe".
Në këtë libër, nxënësit nuk mësojnë se forcat serbe kryen gjenocid në Srebrenicë, në vitin 1995, duke vrarë më shumë se 8.000 civilë, kryesisht të paarmatosur. Krimet e tjera të luftës nga forcat serbe në luftërat e pas-Jugosllavisë pothuajse nuk përmenden fare.
Së bashku me Shërbimin Ballkanik të Radios Evropa e Lirë, Jelena Gjureinoviq, një historiane nga Universiteti i Vjenës, analizoi saktësinë e përmbajtjes së një libri shkollor serb, në një vend i cili në më pak se tri dekada doli nga luftërat e brendshme të Ballkanit të viteve 1990.
Ajo veçoi fragmente të librit që u mësojnë të rinjve serbë për rënien e Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë(RSFJ) dhe shteteve pasardhëse të saj, si një përzierje e "deklaratave problematike, paraqitjes selektive të fakteve, një fokus që korrespondon me nacionalizmin serb".
Libri është një nga disa tekstet shkollore që mësojnë nxënësit e shkollave të mesme të larta në Serbi. Ai është botuar nga shtypshkronja Novi Logos me qendër në Beograd në vitin 2021, me autor Dushko Lolandiq, Ratomir Milikiq dhe Maja Milinoviq.
"Shtetet serbe"
“Përveç Republikës së Serbisë, shtetet serbe (ato ku jeton një përqindje e madhe e popullsisë serbe dhe ku flitet gjuha serbe) janë Republika Sërpska (si pjesë kushtetuese e Bosnje e Hercegovinës) dhe Mali i Zi.
Mali i Zi dhe Bosnje e Hercegovina janë vende të njohura ndërkombëtarisht, kushtetutat e të cilave i përcaktojnë si të pavarura dhe sovrane dhe jo si "serbe".
Të dyja shtetet ishin pjesë e RSFJ-së që ekzistonte nga viti 1945 deri në vitin 1992, dhe para kësaj, nga viti 1918 ato ishin pjesë e Mbretërisë së serbëve, kroatëve dhe sllovenëve.
Me rënien e Bllokut Lindor, Bosnja shpalli pavarësinë e saj pas referendumit të mbajtur më 1 mars 1992 (pas deklaratave të ngjashme nga Sllovenia dhe Kroacia). Lufta e Bosnjës 1992-1995, që vuri përballë njësitë e Ushtrisë jugosllave dhe pasardhësit e tyre serbë kundër forcave boshnjake dhe kroate, filloi pas njohjes së Bosnjës nga shumë vende në Evropë dhe më gjerë.
Bosnja u pranua si anëtare e Kombeve të Bashkuara në maj të vitit 1992.
Kushtetuta e Bosnjës - vend ky që përbëhet nga Republika Sërpska dhe Federata e Bosnje e Hercegovinës, së bashku me qarkun vetëqeverisës të Bërçkos - ka dalë nga Marrëveshja e Dejtonit, e cila i dha fund luftës në Bosnje, më 1995.
Mali i Zi e shpalli pavarësinë pas një referendumi të mbajtur në maj të vitit 2006 dhe u njoh shpejt nga të pesë anëtarët e përhershëm të Këshillit të Sigurimit të OKB-së.
Gjureinoviq, historiane, vëren se tipizimi i përsëritur i tekstit shkollor për Malin e Zi dhe Bosnje e Hercegovinën si "shtete serbe", në fakt "përfaqëson qëndrimin e autorit, e jo pretendime që janë të bazuara shkencërisht".
"Kur shohim titullin e kapitullit ‘shteti serb’, shohim se ai nuk ka të bëjë fare me shkencën historike", thotë ajo.
Në një përgjigje për Shërbimin e Ballkanit të Radios Evropa e Lirë, botuesi Novi Logos, tha se përdorimi i termit "toka serbe" është përshkruar përmes plan-programit arsimor shtetëror serb për "periudhën më të hershme të mesjetës për zonat e Zetës mesjetare, Travunia, Rashkë, Zahumlje, Bosnjë dhe Paganija, të cilat pjesërisht do t'u korrespondonin zonave të Malit të Zi, Serbisë dhe Bosnje e Hercegovinës së sotme”.
“Terminologjia e tillë është përdorur në historiografinë serbe për më shumë se një shekull e gjysmë”, thotë botuesi.
"Kërcënimi i serbëve në Mal të Zi"
"Serbët në Mal të Zi u gjendën në një situatë të vështirë pas pavarësisë së asaj republike në vitin 2006... Nën sundimin e Milo Gjukanoviqit, serbët në Mal të Zi u shkarkuan nga shërbimi civil dhe u hoqën nga të gjitha pozitat shtetërore. Autoritetet në Podgoricë u përpoqën në çdo mënyrë të zvogëlojnë numrin e serbëve që jetojnë në Mal të Zi”.
Duke cituar këto pretendime, ndër të tjera, më 13 tetor, nisma qytetare malazeze e quajtur “21 Maji”, kërkoi që ky libër shkollor të hiqej nga përdorimi. Ajo argumentoi se "është e papranueshme që literatura e teksteve shkollore të bazohet në gënjeshtra dhe qëndrime nacionaliste". Kjo nismë qytetare e përshkroi karakterizimin e spastrimit të supozuar të sektorit publik të Malit të Zi si "të papërshtatshëm dhe të pabazë".
Novi Logos i tha REL-it se "kritikat [për tekstin shkollor] ndoshta kanë lindur si rezultat i ngjarjeve të brendshme politike dhe fërkimeve ndërpartiake në Mal të Zi, dhe se as Republika e Malit të Zi dhe as Këshilli Kombëtar i Pakicës Etnike Malazeze në Serbi nuk qëndronin pas kësaj nisme” për të tërhequr tekstin shkollor.
Megjithatë, mediat lokale raportojnë se Podgorica iu përgjigj me notë proteste Serbisë dhe i kërkoi fshirjen e pjesëve të diskutueshme në librin shkollor.
Gjureinoviq, historiane, i quan këto pjesë të tekstit si "deklarata të pabaza të autorit" që nuk bazohen në literaturë të besueshme shkencore që nga shpërbërja e Jugosllavisë.
"Nuk është vetëm promovimi i narrativës se serbët mund të jenë vetëm heronj, mbrojtës ose viktima, por edhe legjitimimi i politikës serbe të ndërhyrjes në Mal të Zi", thotë ajo.
Lufta në Kroaci dhe rrethimi i Vukovarit. Kush janë viktimat?
Teksti shkollor u mëson nxënësve se, “lufta civile që shpërtheu në Kroaci, shkaktoi viktima të mëdha në mesin e civilëve serbë”.
Krimet e luftës kundër civilëve kroatë gjatë viteve 1991-‘95 nuk përmenden asnjëherë në mënyrë eksplicite në këtë tekst shkollor.
"Kur flasim për krimet që janë kryer kundër [kujtdo tjetër përveç] popullatës serbe, përdoret zëri pasiv dhe ne mësojmë thjesht se krimet janë kryer - por ne nuk e dimë se kush i ka kryer ose kundër kujt janë kryer ato. Në këto raste, nxënësit mund të supozojnë lehtësisht se viktimat janë serbë për shkak të narrativës së mjerimit dhe vuajtjes së popullit serb që përshkon të gjithë mësimin", thotë Gjureinoviq.
Për shembull, rrethimi tremujor i Vukovarit, në Kroacinë lindore, përshkruhet si vijon:
"U zhvillua një betejë për Vukovarin, një qytet në Danub ku jetonin një numër afërsisht i barabartë kroatësh dhe serbësh, kryetar bashkie u zgjodh një serb. Kroacia dërgoi një numër të madh njësish të parregullta ushtarake në Vukovar për të zbatuar ligjet e reja që u miratuan në Zagreb. Disa mijëra njerëz vdiqën në luftën për qytetin, duke përfshirë një gjeneral të JNA-së [Ushtrisë Popullore Jugosllave]. Gjatë luftimeve janë kryer krime lufte kundër popullatës civile”.
Vukovari ishte nën rrethim nga Ushtria Popullore Jugosllave dhe formacionet paraushtarake serbe për 87 ditë - nga gushti deri në nëntor të vitit 1991.
Sipas spitalit të Vukovarit, 1.624 njerëz vdiqën gjatë rrethimit gati tremujor dhe më shumë se 2.500 të tjerë u plagosën. Rreth 5.000 njerëz u dënuan në kampe në Serbi dhe rreth 22.000 kroatë dhe joserbë të tjerë u dëbuan nga qyteti.
Në një moment, Ushtria Popullore Jugosllave nxori nga spitali i Vukovarit shumë nga të plagosurit, përfshirë civilë. Ata u vranë natën mes 20 e 21 nëntorit 1991, në vendin e një ish-konglomerati bujqësor dhe fermës së bagëtive të njohur si Ovcara.
Veselin Sljivancanin, ish-shef sigurie i një brigade roje të Ushtrisë Popullore Jugosllave, u dënua nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) në Hagë, me 10 vjet burgim për ndihmë dhe nxitje në torturimin e të burgosurve në Ovçara.
Gjureinoviq thotë se mësimet e librit shkollor mbi vitet 1990 "reflektojnë plotësisht politikën zyrtare të kujtesës [historike] dhe qëndrimin e Qeverisë [serbe] ndaj luftërave".
Një narrativë e tillë, thotë ajo, është e zakonshme për pothuajse të gjitha tekstet e historisë në Serbi, që kur luftërat në ish-Jugosllavi u futën në plan-program.
Botuesi i tekstit kundërshton se libri shkollor është shkruar "ekskluzivisht për nxënësit në Republikën e Serbisë".
"Ekipi i autorëve është i vetëdijshëm për tekstet shkollore në republikat e tjera të ish-Jugosllavisë, në të cilat ka shumë gjëra që kontestohen nga pikëpamja e historiografisë serbe, por nuk na takon neve që t’u referohemi", thotë Novi Logos.
Ata shtojnë se teksti shkollor “përfshin shembuj të tmerrit dhe vuajtjes nga të gjitha palët ndërluftuese, me fokus të veçantë te serbët dhe zonat e banuara nga serbët, deri në masakrim”.
Rrethimi i Sarajevës
"Sarajeva ishte nën një bllokadë të pjesshme nga forcat serbe dhe shumë serbë mbetën të burgosur në qytet, pasi forcat ushtarake myslimane nuk i lejuan ata të largoheshin. Luftimet po zhvilloheshin vazhdimisht rreth qytetit dhe në qytet u kryen krime lufte kundër serbëve, siç është konfirmuar në vitin 2021 nga një komision i pavarur ndërkombëtar”.
Ushtria serbe e Bosnjës, e njohur si Ushtria e Republikës Sërpska (VRS), rrethoi Sarajevën në prill 1992, një qytet me mbi gjysmë milioni banorë sipas regjistrimit të vitit 1991.
Rrethimi përfundoi në shkurt të vitit 1996.
Gjatë asaj periudhe 1.425 ditore, qindra mijëra predha qëlluan qytetin nga kodrat përreth dhe më shumë se 11.500 njerëz u vranë, duke përfshirë rreth 1.600 fëmijë.
Gjykata e Hagës për krimet e luftës dënoi me burgim tre komandantët Stanislav Galiq, Dragomir Millosheviq dhe Momcilo Perishiq, për rolet e tyre në rrethim.
"Pjesa [ku flitet] për rrethimin e Sarajevës është ndoshta shembulli më fyes i shtrembërimit të fakteve", thotë Gjureinoviq.
Si përgjigje ndaj kritikave për mësimet e librit shkollor për shpërbërjen e Jugosllavisë dhe përshtypjes se "vetëm serbët ishin viktima", Instituti Shtetëror i Serbisë për Përmirësimin e Arsimit thotë: “Ju sigurojmë se shumë lehtë mund të arrini një numër të madh historianësh, të cilët gjithashtu do të ishin të pakënaqur me përmbajtjen e tekstit shkollor, por do të deklaronin se vuajtjet serbe nuk ishin përshkruara sa duhet në të”.
Më tej instituti thotë se “tekstet e Serbisë nuk paraqesin pengesën më të madhe për procesin e pajtimit në territorin e ish-Jugosllavisë, duke marrë parasysh disa sisteme të tjera arsimore, ku literatura e teksteve shkollore shpesh ka karakteristikat e leximit të propagandës”.
Përfaqësuesit e institutit nuk pranojnë të specifikojnë se për cilat sisteme arsimore e kanë fjalën.
Gjenocidi në Srebrenicë
"...gjatë pushtimit të Srebrenicës në vitin 1995, njësitë serbe kryen krime të rënda lufte kundër luftëtarëve myslimanë dhe burrave që po luftonin për të dalë nga qyteti. Një numër prej tyre u kapën dhe u pushkatuan, ndërsa të tjerët vdiqën gjatë luftimeve. Historianët ende nuk pajtohen për numrin e të vrarëve dhe të vdekurve”.
Gjureinoviq thotë se ky është krimi i vetëm i luftës i kryer nga forcat serbe që përmendet, me çdo detaj, në tekstin shkollor.
"Por, më shumë se gjysma e atij teksti i kushtohet krimeve kundër serbëve (rreth Srebrenicës para vitit 1995), kështu që gjenocidi në Srebrenicë u cilësua vetëm si 'krime i rëndë lufte'", thotë ajo.
Autoritetet në Serbi ende mohojnë se është kryer gjenocid në Srebrenicë, megjithëse Gjykata Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) ka konkluduar ndryshe.
Forcat e Ushtrisë së Republikës Sërpska (VRS) vranë 8.372 burra dhe djem joserbë, në dhe rreth Srebrenicës. Më shumë se 25.000 gra, fëmijë dhe të moshuar u dëbuan nga ajo që ishte përcaktuar si një "zonë e sigurt" sipas rezolutave të shumta të OKB-së.
Më shumë se 50 individë janë dënuar me mbi 700 vjet burgim për gjenocid ose krime të tjera lufte në Srebrenicë. Përveç Hagës, gjykatat në Bosnje e Hercegovinë i kanë karakterizuar gjithashtu krimet atje si gjenocid - i vetmi në territorin e ish-Jugosllavisë gjatë luftërave të viteve 1990.
Radovan Karaxhiq, presidenti i parë i entitetit të Republikës Sërpska në Bosnje e Hercegovinë, nga gjykata e Hagës për krime lufte u dënua me burgim të përjetshëm për gjenocidin në Srebrenicë, veç krimeve të tjera.
Komandanti i ushtrisë serbe të Bosnjës, Ratko Mlladiq, u dënua gjithashtu me burgim të përjetshëm nga kjo gjykatë, duke përfshirë një dënimin për gjenocid në Srebrenicë.
Rreth 6.652 viktima janë varrosur deri më tani në Qendrën Përkujtimore të Srebrenicës në Potoçari, dhe 237 të tjerë janë varrosur gjetkë, me kërkesë të familjeve të tyre.
Hetuesit dhe ekspertët e mjekësisë ligjore janë ende në kërkim të eshtrave të më shumë se 1.000 viktimave të tjera të Srebrenicës.
Lufta në Kosovë
“Në fund të shekullit XX (1999), kriza në Kosovë dhe Metohi çoi në agresionin e NATO-s dhe bombardimin e Republikës Federale të Jugosllavisë. Agresioni i paktit të NATO-s përfundoi me ardhjen e trupave të NATO-s në Kosovë dhe Metohi, që u pasua me krime të shumta kundër civilëve serbë. Ushtria serbe dhe një numër i madh i pjesëtarëve të popullit serb u larguan më pas nga Kosova dhe Metohia. Dhuna kundër popullatës serbe vazhdoi".
“Askund në tekstin shkollor nuk ka ndonjë parahistori të konfliktit, as nuk përmenden krimet e shumta të luftës të kryera nga njësitet e Ushtrisë Jugosllave (kundër civilëve shqiptarë etnikë), për të cilat ka aktakuza dhe aktgjykime nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavi”, thotë Gjureinoviq.
Në mars të vitit 1999, forcat e NATO-s filluan të bombardojnë Republikën Federale të Jugosllavisë për shkak të eksodit dhe krimeve të supozuara të kryera nga forcat ushtarake dhe policore serbe, kundër popullsisë etnike shqiptare në Kosovë.
Masakra e Reçakut
"Në fillim të vitit 1999, forcat serbe u përleshën me UÇK-në [Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës] dhe çliruan fshatin kosovar të Reçakut nga terroristët shqiptarë. William Walker, shefi i misionit monitorues të OSBE-së, që ishte në Reçak gjatë konfliktit, akuzoi forcat serbe për krime të luftës kundër civilëve shqiptarë që as nuk ishin në fshat”.
Më 15 janar 1999, forcat policore dhe ushtarake serbe në Kosovë vranë 45 civilë shqiptarë etnikë, duke përfshirë gra dhe fëmijë, në Reçak.
Gjykata e Hagës arriti në përfundimin se shumica e të vrarëve u qëlluan në kokë, me sa duket nga një distancë e afërt.
Raporte të shumta nga OSBE-ja dhe Human Rights Watch (HRW) i karakterizojnë ngjarjet në Reçak si një masakër ndaj civilëve shqiptarë etnikë nga forcat serbe.
Masakra ishte kruciale për vendimin e NATO-s për të nisur sulmet ajrore kundër Republikës Federale të Jugosllavisë.
Autoritetet serbe, duke përfshirë presidentin aktual serb, Aleksandar Vuçiq, e përshkruajnë Reçakun si një incident të "fabrikuar".
Si iu përgjigjën Qeveria serbe dhe botuesi kritikave ndaj tekstit shkollor?
Kritikave lidhur me tekstin shkollor, institucionet serbe u janë përgjigjur duke thënë se ai është miratuar në përputhje me ligjin serb.
Instituti për Përmirësimin e Arsimit i tha Shërbimit Ballkanik të Radios Evropa e Lirë se teksti shkollor, i botuar nga Novi Logos, ndjek kurrikulën dhe "bazohet në teoritë e pranuara shkencore, fakte, përfundime, interpretime, të dhëna aktuale dhe arritje bashkëkohore".
Novi Logos thotë se teksti shkollor "nuk është shkruar sipas gjykimit të lirë të autorit, por ekskluzivisht në përputhje me plan-programin mësimor [që është] i përshtatshëm për moshën e nxënësve".
“Autorët u përpoqën të paraqesin në mënyrë objektive dhe të paanshme ngjarjet apo personalitetet e përshkruara nga plan-programi”, thuhet në përgjigjen e shtëpisë botuese.
Çfarë thonë nxënësit serbë?
"[Ish-Jugosllavia] udhëhoqi një politikë anti-serbe në shumë momente", thotë Milica 19-vjeçare, e cila u diplomua në një shkollë të mesme të Beogradit vitin e kaluar, për mësimet që mori nga klasa e historisë për shpërbërjen e Jugosllavisë. “Ishte e gabuar për popullin serb, shkatërrimtare për ne”.
Ndonëse tekstet shkollore përmbajnë mësime mbi shpërbërjen e Jugosllavisë, një tjetër i diplomuar në shkollën e mesme, në vitin 2022, Ilija Siljegoviq, thotë se atij dhe shokëve të tij të klasës, nuk iu mësuan asgjë për këtë.
"Mësimi i fundit që patëm ishte Lufta e Dytë Botërore dhe pasojat e saj", thotë ai. "Ne nuk i kemi mbuluar fare temat e Kosovës apo shpërbërjes së [Jugosllavisë]".
Një tjetër nxënës, Marko Ogrenjaq, thotë gjithashtu se nuk ka mësuar asgjë në shkollë për luftën në territorin e ish-Jugosllavisë.
"Për shkak të koronavirusit, mbetëm mbrapa me mësime. Profesori na tha të përpiqeshim të hulumtonin dhe mësonim vetë”, thotë ai.
Facebook Forum