Od kada je "srpski svet" prvi put pomenut u septembru 2020. sa Zapadnog Balkana upozoravaju da ta kovanica neodoljivo podsjeća na aspiracije zvanične srpske politike koje su početkom devedesetih odigrali ključnu ulogu u krvavom raspadu bivše Jugoslavije.
Na drugoj strani, iz Beograda tvrde da politička elita koja zemljom upravlja od 2012. nema teritorijalne aspiracije prema susjedima već da je reč samo o brizi za građane srpske nacionalnosti u državama nastalim raspadom Jugoslavije.
Tobi Vogel, analitičar međunarodnog nevladinog Saveta za politiku demokratizacije, skloniji je prvom tumačenju.
“Čini se da je to nastavak projekta ‘Velike Srbije’ Slobodana Miloševića, mada očigledno mirnim sredstvima i artikulacijom vizije predsjednika (Aleksandra) Vučića koja je već neko vrijeme evidentna u njegovim postupcima i politici - Vučiću kao vođi svih Srba”, kaže Vogel u izjavi za Radio Slobodna Evropa (RSE), analizirajući aspiracije lidera najmnogoljudnije zapadnobalkanske države.
“Osnovna ideja je da sve dok ‘Velika Srbija’ ostane san, ‘srpski svet’ može da je zamijeni, ili će Srbi morati da čekaju deceniju ili dvije dok ne budu mogli da žive u jedinstvenoj državi, ali će uvijek držati zajedno poseban duh ‘srpstva’. S obzirom na ono što se desilo devedesetih, jasno je da će to susjede Srbije uvijek činiti izuzetno nervoznim, sa dobrim razlogom - to je inherentno destabilizujuća ideja”, zaključuje Vogel.
Susjedi do sada nisu kreirali zajednički odgovor, niti je poznato da su na nekom od međunarodnih foruma zvanično tražili reakciju međunarodne zajednice. Najkonkretnija naznaka da bi se tako nešto moglo dogoditi do sada je stigla iz Hrvatske.
Milanović u akciji
Kada je u Zagrebu 16. septembra 2021. primio crnogorskog predsjednika Mila Đukanovića, hrvatski predsjednik Zoran Milanović je naveo da će njegov zadatak biti da zapadnim partnerima ukaže na prijetnje “srpskog sveta”.
Nakon što je sa istog mjesta Đukanović tu frazu označio kao eufemizam za velikosrpsku politiku, Milanović je dodao da će ukazivanje na to biti njegov zadatak na zapadnim forumima.
"Posebno ubuduće moj zadatak će biti, da svojim sugovornicima visoke i najviše razine na Zapadu, jer Crnu Goru vidim na Zapadu, skrenem pozornost na ove stvari o kojima u stvari znaju malo, i ne zanimaju ih. Tamo gdje vide utjecaj nekih stranih sila na svojim granicama, ekvivalentno to ne vide u Crnoj Gori. Nije da se prave da ne vide. Rado bi da im netko kaže i da im skrene pozornost. To je moj zadatak", rekao je Milanović.
Ostalo je nepoznato kako su zapadni partneri reagovali na Milanovićeve stavove.
Hrvatski predsjednik Zoran Milanović i crnogorski predsjednik Milo Đukanović tokom posjete na Cetinju u junu 2019. godine
Međutim, “srpski svet” kao takav od strane zvaničnika Hrvatske nije smješten samo u kontekst ideje čija efikasnost zavisi od umješnosti vlasti u Beogradu.
Hrvatska civilna obavještajna agencija SOA (Sigurnosno-obavještajna agencija) u svom godišnjem izvještaju objavljenom 27. septmbra 2021., navodi da je riječ o konceptu poduprtom iz Rusije da dodatno destabilizuje Zapadni Balkan.
“U regionalnom kontekstu, pojedini nositelji državne politike u Srbiji promovišu koncept srpskog sveta kao jedinstvenog srpskog političkog naroda, odnosno jedinstvene političke i državne zajednice svih Srba na jugoistoku Europe u kojoj svi Srbi trebaju slijediti jedan politički smjer, onaj službenog Beograda. Promovisanje ovakvih ideja s vrha srbijanske vlasti dodatno destabilizuje osjetljive međunacionalne i međudržavne odnose na jugoistoku Europe, posebno prema Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori", piše u izvještaju SOA.
Da u regionu i dalje postoje velikodržavni projekti i “da nisu svi shvatili da se granice ne mogu mijenjati”, smatra i bivši predsjednik Hrvatske Stjepan Mesić.
“Imali smo 100.000 mrtvih a granica se nije promijenila ni milimetar. Vraćamo se na one poruke ‘srpskog sveta’ koje je Ilija Garašanin (diplomata i premijer Srbije u dva navrata polovinom XIX veka, prim. red.) slao poput ‘ujedinjenje zemalja gdje god žive Srbi’, potom Stevana Moljevića, člana štaba Draže Mihailovića (vođe četničke gerile iz Drugog svetskog rata tokom kog se svrstala u redove kolaboracije prim.red.), koji je plasirao ideje proširenju srpskih granica. Imamo opet te pokušaje jer neki se nikako ne mogu osloboditi da se granice ne mogu mijenjati. Arhitektura Evrope je završena, prema tome i arhitektura granica Srbije i prema Crnoj Gori i prema Kosovu”, rekao je Mesić u intervjuu za Radio Slobodna Evropa.
Da li je Vulin kreator?
Termin “srpski svet” je sa državnih adresa Srbije prvi zvanično promovisao Aleksandar Vulin dok je bio na čelu Ministarstva odbrane.
"Vučić treba da stvara srpski svet. Beograd mora da u sebi i oko sebe okupi sve Srbe, a predsjednik Srbije je predsjednik svih Srba", kazao je Vulin 26. septembra 2020.
Vulin je sa mjesta ministra unutrašnjih poslova Srbije pojasnio (TV Happy, 9. aprila) da trenutne geopolitičke okolnosti "ne idu na ruku” ujedinjavanju svih prostora na kojima žive Srbi, ali da vjeruje da će se to desiti za deset, dvadeset ili pedeset godina:
"Svugdje gde oni žive, u Srbiji, Crnoj Gori, Republici Srpskoj. Nama je potrebno da se briga o cjelokupnom srpskom narodu vodi iz jednog centra, a to je Beograd, i ne vidim što u tome ima sporno."
Ništa sporno ne vidi ni Aleksandar Vučić, predsjednik Srbije, koji je u julu negativne reakcije na Vulinove ideje ocijenio kao kampanju protiv Srbije.
Ministar unutrašnjih poslova Srbije Aleksandar Vulin tokom svečanosti povodom dodjele nagrada za pravoslavni praznik Vidovdan, 29. juni 2021.
Dodao je da je zvanična državna politika ona koja govori da su granice Srbije nepovredive, a da se Beograd ne bavi tuđim granicama.
Inače o promjeni granica Vulin je govorio i povodom "non-pejpera" u aprilu 2021, kojim je predlagano i ujedinjenje bosanskohercegovačkog entiteta Republika Srpska sa Srbijom.
Slovenački portal "Necenzurisano" objavio je non-pejper, navodni neslužbeni diplomatski dokument, koji je, kako su naveli, premijer Slovenije Janez Janša uputio Briselu, a u kojem su iznijete ideje o prekrajanju granica na Balkanu. Njime bi se dio BiH pripojio Hrvatskoj, Srbiji bi pripao bosansko-hercegovački entitet Republika Srpska, a Kosovo bi se ujedinilo s Albanijom. Navode o postojanju non-pejpera Janša je demantovao.
Pod pritiskom kritika, Vulin je 19. oktobra svu “odgovornost” za kreiranje ideje preuzeo na sebe, stavljajući do znanja u obraćanju Skupštini Srbije da Aleksandar Vučić sa tim nema ništa.
"Znate ko ima problem sa srpskim svetom? Samo oni u čijim državama Srbi trpe diskriminaciju. Evo Mađari nemaju nikakav problem, tamo je srpska manjina poštovana, razvija se”, rekao je Vulin.
Šta je rekao Edi Rama?
Uporedo sa sradnjom koju ostvaruju Aleksandar Vučić i premijer Albanije Edi Rama, i koja kao svoj najdalji domet trenutno ima „Open Balkan“ koncept o zoni slobodnih kretanja ljudi i roba osmišljen i sa premijerom Sjeverne Makedonije Zoranom Zaevim, Aleksandar Vulin u diskusijama o „srpskom svetu“ nije štedio ni Albaniju.
Reagujući na izjavu albanskog premijera Edija Rame da je cilj njegove političke karijere da se "Albanija ujedini sa Kosovom", Vulin je 10. oktobra rekao da je srpsko jedinstvo jedina brana "Velikoj Albaniji".
"Kada premijer Albanije Edi Rama kaže da je zadatak njegove političke karijere ujedinjenje Albanije sa Kosovom šute sve balkanske zemlje, šuti i UNMIK koji po Rezoluciji 1244 kontroliše Kosovo i Metohiju, a EU neće da izda ni svoja čuvena saopštenja u kojima poziva obje strane na uzdržanost", kazao je Vulin kako je prenijela agencija Tanjug.
Premijer Albanije Edi Rama i predsjednik Srbije Aleksandar Vučić tokom konferencije za novinare 10. novembra 2014. godine u vrijeme kada je Vučić bio premijer
Vulin je zapravo tako prokomentarisao Raminu izjavu datu dva dana ranije albanskoj televiziji RTV Klan. Na pitanje da li ima u planu da postane predsjednik ujedinjenih prostora Kosova i Albanije, Rama da je odgovorio da to ne namjerava jer želi da ima još treći život fokusiran na svoje voljene, nakon onog prvog kao umjetnik i pobunjenik, i drugog u službi narodu.
U nastavku je precizirao, u dvije rečenice, šta želi reći.
„Ujedinjenje Kosova i Albanije da, ali ne da ja budem predsjednik. To nije moj lični projekat. To je aspiracija“, kazao je Rama ne iznoseći više detalja.
Edi Rama je na čelu albanske vlade od 2013. Prethodno se osam godina borio za tu poziciju od kako je stao na čelo Socijalističke partije Albanije. Trenutno je u trećem mandatu. Izrastao je u nacionalanog lidera, ali njegova politička snaga u toj zemlji ne može se porediti sa Vučićevom u Srbiji.
Naime, Vučićeve snage u Skupštini Srbije podržava od ukupno 250 poslanika najmanje 180 onih koji su iz redova njegovih naprednjaka, dotle Ramini socijalisti uživaju podršku 74 od 140 poslanika.
Kako "srpski svet" vide u Crnoj Gori
Sa oslabljene pozicije od avgusta 2020. kada je njegova Demokratska partija socijalista (DPS) izgubila vlast u državi nakon tri decenije dominacije, Milo Đukanović je “srpski svet” ocijenio kao nedvosmilenu pretnju.
Kolika je snaga srpskog nacionalnog pokreta, posebno kada se poveže sa Srpskom pravoslavnom crkvom vidjelo se tokom 2020. godine.
Snažan zajednički otpor namjeri Đukanovićeve vlasti da impelementira nova pravila o imovini religijskih zajednica, bio je jedan od ključnih političkih procesa koji je prethodio smjeni vlasti u Crnoj Gori.
Pod pritiskom optužbi za korupciju koje su osnažene pominjanjem i njegovog imena u “Pandora papirima”, (podacima međunarodnog novinarskog istraživačkog tima o imovini političara u državama "poreskim rajevima"), Đukanovića i Crnu Goru čekaju predsjednički izbori u 2023, pri čemu on srpski nacionalizam ubraja među najteže izazove.
"Odnos Srbije prema Crnoj Gori u ovom vremenu neodoljivo liči na odnos Srbije prema susjednim državama tokom 90-ih godina”, kazao je kada se 4. juna 2021. u Podgorici susreo sa dvojicom članova Predsedništva BiH Željkom Komšićem i Šefikom Džaferovićem.
“Pod plaštom brige za navodno ugrožena prava srpskog naroda u susjednim državama, suštinski se ugrožava suverenitet susjednih država. To se dešavalo devedesetih godina i epilog znamo", bio je nedvosmislen Đukanović.
Konstrukt "srpskog sveta" je kreiran u političko-bezbjednosnoj sinergiji Srbije i Rusije, navodi se u studiji Digitalnog forenzičkog centra (DFC) “Uloga Rusije na Balkanu: Slučaj Crne Gore”.
"Srpski svet" je modifikacija ideje "Velike Srbije" čija realizacija može dovesti do destabilizacije regiona i komplikovanja bezbjednosne situacije, piše u studiji.
Dodaje se da "srpski svet" podrazumijeva istorijski revizionizam, negiranje nacionalnog identiteta pojedinih naroda u susjedstvu i narativ o ugroženosti Srba izvan Srbije, uz ambiciju da se o njihovim pitanjima odlučuje u Beogradu.
“ Ideja o Velikoj Srbiji je bila jedan od glavnih uzročnika raspada Jugoslavije i krvavih etničkih sukoba koji su vođeni devedesetih godina”, piše u studiji.
"Srpski svet" u Crnoj Gori podržava najjača vladajuća partija Demokratski front (DF). Oni su formirali vlast sa Demokratama i građanskim pokretom URA nakon izbora u avgustu 2020.
“Ideja o 'srpskom svetu' se dopada Srbima preko granice i već radimo na njenom ostvarenju”, rekao je Andrija Mandić, jedan od lidera DF-a za televiziju N1 sredinom juna.
“Srpski svet” produbljuje podjele u BiH
Na Vulinove izjave iz sredine jula o tome da je “zadatak ove generacije političara stvaranje srpskog sveta, da objedini Srbe gdje god oni budu živjeli” reagovali su zvaničnici iz BiH.
Ministrica vanjskih poslova BiH Bisera Turković poručila je da očekuje da se Vučić odmah ogradi od Vulinovih izjava, a u suprotnom, kako je izjavila, to će potvrditi da je zvanična politika Srbije rušenje Dejtonskog mirovnog sporazuma s ciljem pripajanja dijelova BiH.
"Vulinova izjava je flagrantno kršenje Dejtonskog mirovnog sporazuma, destabilizacija cijele regije Zapadnog Balkana i zloslutna prijetnja građanima BiH, koji su se prije 26 godina branili od agresije i genocida", kazala je Turković.
Zamjenik predsjedavajućeg Predstavničkog doma Parlamentarne skupštine BiH Denis Zvizdić ocijenio je Vulinove izjave kao hegemonističke, a potpredsjednik Federacije BiH Milan Dunović je poručio da pokušaj oživljavanja "Velike Srbije" ne doprinosi dobrosusjedskim odnosima.
"Ministre Vulin, da vam poručim, onako, kao Srbin Srbinu - sa mnom ne možete podijeliti hljeb, a sigurno ni Bosnu i Hercegovinu”, izjavio je Dunović.
“Srpski svet” drugačije vide u bh. entitetu Republici Srpskoj. Član Predsjedništva BiH Milorad Dodik kaže da ne postoji projekat koji zagovara "Veliku Srbiju".
„Naš je projekat da ojačamo Republiku Srpsku do mjere da bude nezavisna država na ovim prostorima. Priča o srpskom svetu je priča o vrijednostima koje narod ima, a to su vrijednosti vezane za našu vjeru, identitet“, rekao je Dodik sredinom septembra.
Čvrsto vezan za Srbiju, odnosno Rusiju, Dodik godinama ne mijenja političku retoriku, čemu se zvanični Beograd ne protivi.
Tokom nedavne posjete glavnom gradu Srbije, u kome inače često boravi, na Samitu nesvrstanih u Beogradu 11. oktobra Dodik je sjedio ispod znaka Bosne i Hercegovine, čijeg Predsjedništva je član.
Član Predsjedništva Bosne i Hercegovine Milorad Dodik tokom Samita Nesvrstanih u Beogradu 11. oktobar 2021.
Upravo duga istorija Dodikovih obećanja o izdvajanju entiteta RS iz države BiH, što po Ustavu te zemlje nije moguće, učinila je da se na Samitu pažnja fokusira na to koga Dodik predstavlja.
Srbija i bh. entitet RS odbijaju da priznaju i genocid kojeg su počinile srpske snage u Srebrenici 1995. godine. Jedinstveni su u negiranju da je zločin počinjen od pre 26 godina genocid, kako ga je Međunarodni sud pravde označio 2007.
Čekajući kraj pregovora Kosova i Srbije
Deceniju dugi pregovori o normalizaciji odnosa, te rješavanja urgentnih kriza i incidenata koji se najčešće događaju na sjeveru Kosova, na kome su Srbi većina, Srbija i Kosovo su došli do tačke u kojoj se pitanje uzajmnog priznanja sugeriše za završetak pregovora o pristupanju EU.
Tako je barem sugerisala odlazeća njemačka kancelarka Angela Merkel u Beogradu 13. septembra.
"Neka pitanja će se riješiti na kraju jednog procesa. Svi znaju da neke članice EU nisu priznale Kosovo. Pitanje se mora riješiti. Nema smisla razgovarati o kraju nekog procesa prije nego što se riješe neke druge stvari, pa onda čitav proces", rekla je Merkel.
A da normalizaciji odnosa ne doprinosi potezanje rasprava o “srpskom svetu” pokazuju negativne reakcije na Kosovu, koje je 2008. godine proglasilo nezavisnost koju su priznale 22 od ukupno 27 članica Evropske unije.
Iz kabineta predsjednice Kosova Vjose Osmani je saopšteno da je povratak tom prijetećem diskursu pokazatelj da Srbija još nije u stanju da se “otcijepi od genocidne politike Miloševićevog režima”, te da je ta politika u suprotnosti i sa stavovima američke administracije o nepromjenjivosti granica.
Premijer Kosova Aljbin (Albin) Kurti smatra da je problem Srbije suočavanje sa prošlošću, te da se predsjednik Srbije ne distancira od onih koji su bili na vlasti devedesetih.
“Mislim da je to što imamo deset godina dijaloga u Briselu (Kosova i Srbije) bez finalnog dogovora zato što postoji problematični otpor u suočavanju sa prošlošću”, rekao je Kurti nakon neuspjele runde pregovora dvije zemlje o normalizaciji odnosa u Briselu 19. jula 2021.
Apeli Zapadu zbog jačanja nacionalizma u regionu
Iako ga nijesu definisali kao "spski svet", oko 250 intelektualaca iz regiona je početkom maja uputilo apel EU, SAD i vladama članica NATO-a da preduprijede posljedice probuđenog nacionalizma na Zapadnom Balkanu koja može odvesti u nasilje.
“Rastući nacionalizam, ideje o prekrajanju granica i tenzije u državama Zapadnog Balkana neodoljivo podsjećaju na devedesete godine prošlog vijeka, i bilo kakva relativizacija ozbiljnosti situacije bila bi pogrešna i opasna”, smatraju potpisnici apela iz država regiona, ali i iz Evrope i SAD.
Među njima su istoričarka iz Srbije Latinka Perović, Rade Bojović iz crnogorske Građanske inicijative 21, Ljuljzim Peci - direktor Kosovskog instituta za politička istraživanja i razvoj, Danijel Server sa Univerziteta Johns Hopkins, Florian Biber sa Univerziteta u Gracu, Bodo Weber iz Savjeta za politiku demokratizacije u Berlinu, i drugi.
Vučić ne spominje “Srpski svet” u Briselu
U onome što Aleksandar Vučić iznosi kao svoje stavove, barem u EU, “srpski svet” se ne prepoznaje kao stav, navodi sagovornik RSE iz briselskih krugova koji ne želi da bude imenovan.
Stav aktuelne briselske administracije je jasan, dodaje ovaj sagovornik, potezanje srpskog pitanja izazvalo je stradanja u nedavnoj prošlosti u Hrvatskoj, BiH i na Kosovu, te donelo stradanja i samim Srbima u Srbiji. “Stoga je jasno zašto iritira susjede”, kaže sagovnik.
Uz to napominje da je slični koncept korišćen i pri ruskim invazijama u Gruziji, Moldaviji i Ukrajini. Sve to, navodi ovaj sagovornik, ukazuje da je reč o opasnim idejama, koje mogu otići predaleko ukoliko se izmjeste iz pitanja negovanja jezičke ili kulturne baštine.
Kakav je stav međunarodne zajednice?
Na pitanje kako Sjedinjene Američke Države vide koncept “srpskog sveta” i nedavne inicijative Aleksandra Vučića i drugih zvaničnika da promovišu srpski identitet i “jedinstvo” Gabrijel Eskobar (Gabriel Escobar), zamijenik pomoćnika državnog sekretara za evopska i evroazijska pitanja i novi izaslanik Stejt departmenta za Zapadni Balkan je rekao da “ne postoji konflikt, protivrečnost, između toga da ljudi slave svoju kulturu, i žive u nekoj drugoj zemlji”.
Eskobar razumije da je “to veoma zbunjujuće pitanje za ljude u regionu, za ljude u Kosovu, Crnoj Gori, i Severnoj Makedoniji”, ali veruje da Balkan kao multietnički dio svijeta ima mnogo toga da slavi u smislu kulture.
“Politička dinamika i politički imperativi koji proističu iz etničke pripadnosti - to je druga priča”, rekao je Eskobar u intervjuu za Glas Amerike.
Glasnogovornik Evropske unije Peter Stano kaže kako su principijelno jezik i retorika provokacije protivni vrijednostima EU, i za to nema mjesta u EU.
“Politički lideri treba da vode svojim primerom u izboru zajedničkog rada i promovišu klimu uzajamnog povjerenja, poštovanja i razumijevanja i atmosferu pogodnu za regionalnu stabilnost i saradnju”, zaključuje Stano.
Igrom slučaja, okupljeni na dvadesetprvu godišnjicu sloma Slobodna Miloševića, u Brdu kod Kranja, slovenačkom mjestu specijalizovanom za diplomatske susrete, lideri Evropske unije su potvrdili svoju posvećenost integraciji Zapadnog Balkana.
Uz napomenu da će se „odluke o tome donositi na osnovu kredibilnih reformi partnera”, lideri regije se pozivaju i da riješe pitanja iz prošlosti.
“Dalje, nužni su odlučni napori za podsticanje pomirenja i regionalne stabilnosti, kao i za pronalaženje i sprovođenje konačnih, inkluzivnih i obavezujućih rešenja za bilateralne sporove i pitanja iz prošlosti, u skladu sa međunarodnim pravom i utvrđenim principima, uključujući Sporazum o sukcesiji kao i preostale slučajeve nestalih osoba i pitanja ratnih zločina”, ističe se u deklaraciji koja je usvojena na Samitu lidera održanom na Brdu kod Kranja.
U saopštenju nakon sastanka EU podsjeća i da je ona daleko najvažniji investitor i donator u regionu, u kome Srbija nije vodeća ekonomska snaga.
Statistike Svjetske banke za 2020. smještaju je na treće mjesto, sa nešto više od 7.500 hiljada dolara bruto društvenom proizvodu (BDP) po glavi stanovnika. Dva mjesta je ispred Hrvatska sa prosjekom od više od 6.000 dolara po stanovniku.
