Potpisivanje Temeljnog ugovora kojim se regulišu odnosi Crne Gore i Srpske pravoslavne crkve (SPC), većinske religijske zajednice u državi, izazvalo je rast tenzija u društvu.
Takva ocjena navodi se u Izvještaju o progresu Crne Gore u procesu eurointegracija, koji Evropska komisija priređuje jednom godišnje, u oktobru.
Time je sa evropskog vrha ukazano na problem koji Crnu Goru, kandidata za članstvo u EU, potresa skoro pune tri godine a koji je kulminirao kada su crnogorski premijer Dritan Abazović i patrijarh SPC Porfirije potpisali Temeljni ugovor 3. avgusta 2022. u Podgorici.
Kakve su posljedice?
Ugovor, koji je urađen bez stručne rasprave, potpisan je bez najave i prisustva medija, doveo je do izglasavanja nepovjerenja Abazovićevoj Vladi. Poslanici koji su inicirali smjenu tvrdili su da će njegovo potpisivanje "podići tenzije i usporiti evropske integracije".
Abazović je tada odbacio optužbe tvrdeći da religijska pitanja nisu dio briselskih obaveza već "samo dio propagande u Crnoj Gori".
Sadržaj Ugovora je po mjeri SPC a suprotan sekularnom ustrojstvu Crne Gore koje je garantovano Ustavom, ocjena je protivnika ugovora okupljenih oko predsjednika države Mila Đukanovića, čija je partija poslednjih godina u otvorenom konfliktu sa SPC.
Ugovor, između ostalog, SPC priznaje pravni subjektivitet šest vjekova duži nego što ga ima u matičnoj Srbiji, daje joj javno-pravna ovlašćenja, obavezuje državu da uknjiži nepokretnosti na eparhije SPC u Crnoj Gori (bez dokaza o vlasništvu), otvara mogućnost uvođenja vjeronauke u javnim obrazovnim ustanovama...
Otkad je Temeljni ugovor potpisan brojne su aktivnosti SPC, ne računajući svakodnevnu religijsku praksu. Šta je crnogorskom društvu donio pečat na Temeljni ugovor?
Moleban za početak škole i dječji sabor
U više vjerskih objekata SPC početkom septembra održani su crkveni molebani u susret početku nove školske godine, koje uključuju djecu osnovnoškolskog uzrasta.
U nikšićkom hramu Svetog Vasilija Ostroškog i Hrstovog vaskrsenja u Podgorici školarci su dobili blagoslov i poruku sveštenika Dragana Krušića da to "što se predaje u školi služi kao nadgradnja na glavni temelj koji se ponese iz crkve".
Osim molebana za početak školske godine, u Baru je 21. septembra održan Pravoslavni dječji sabor kojem je prisustvovalo, prema riječima organizatora, 1.400 djece iz svih krajeva Crne Gore.
Liturgiju je služio mitropolit Joanikije a dječji sabor je održan pod sloganom: "Blago meni – djeca Crne Gore svom Mitropolitu Amfilohiju."
Amfilohije je tri decenije bio mitropolit a preminuo je od posljedica COVID-a 2020.
Crkva ulaže u stanove, država u crkvene škole
Lanac supermarketa "Laković" i Mitropolija SPC zajednički su 8. avgusta uputili Ministarstvu urbanizma zahtjev za gradnju poslovno stambenog objekta u Budvi. Kako je objavio dio medija, poslovni prostori i stanovi će biti građeni na zemlji SPC.
Vlada Crne Gore je 29. septembra odobrila 900 hiljada eura za finansiranje dvije privatne srednje škole "Sveti Sava" u Podgorici i "Mitropolit hadži Sava Kosanović" u Nikšiću.
Bez obzira što je dio ministara i dio nevladinog sektora izrazio skepsu u odnosu na validnost licenciranja dvije škole SPC, koje još nijesu ni počele sa radom, odluka Vlade je konačna.
Patrijarh čest gost u Crnoj Gori
Od kada je u februaru 2021. izabran za patrijarha SPC Porfirije je najmanje pet puta boravio u Crnoj Gori. Prilikom poslednjeg dolaska, krajem avgusta ove godine, komunalne službe lokalnih vlasti u Herceg Novom angažovale su se u postavljanju srpskih trobojki i transparenta o "srpskoj Boki".
"Ponositu Srpsku Boku danas sunce sreće grije – Dobro doš' međ' Novljane sveti oče Porfirije", pisalo je na jednom od transparenata.
Njegov prethodnik, patrijarh Irinej, poslednje tri godine vladavine na čelu SPC, u Crnu Goru dolazio je jednom godišnje.
Državna imovina za SPC
SPC će graditi na državnom ili opštinskom zemljištu. Na Žabljaku, na sjeveru Crne Gore lokalna vlast je jednoglasno odlučila da, bez naknade, ustupi 600 kvadratnih metara placa za izgradnju sabornog hrama.
Crkva će graditi i pored Kapetanovog jezera, dijelu netaknute prirode, u kolašinskoj opštini gdje je mitropolit Joanikije osveštao temelje budućeg hrama Svetog Lazara Kosovskog. Parcela je državno vlasništvo.
Mitropolija SPC je 4. oktobra otvorila duhovno - terapeutsko savjetovalište u Podgorici, po uzoru na sličnu ustanovu u Beogradu.
Pravoslavni pastirsko-savjetodavni centar će, kako je navedeno, organizovati terapijsko-savjetodavne sastanke sa pojedincima i porodicama, a posebnu pažnju posvetiće djeci kojoj je potrebna pomoć zbog raznih tegoba.
Otvorene su i kancelarije pravoslavnih udruženja poput "Stupovi", "Tvrdoš"...
Molebanom protiv Prajda
Vrh SPC u Crnoj Gori usprotivio se održavanju Montenegro Prajda, organizujući 7. oktobra "moleban za spas porodice i spas hrišćanskog braka". Manifestaciju LGBT populacije, SPC naziva "javnim propovjedanjem nemorala, usmjerenim direktno na razaranje porodice, domova i crkve Božje".
SPC, kozaci i ruski ambasador
Episkop Metodije je 9. oktobra u Danilovgradu, u blizini Podgorice, održao crkveni obred, litije povodom crkvene slave tog grada. U litiji koja se kretala ulicama , na čelu kolone bile su osobe u nekonvencionalnim uniformama koje navodno pripadaju "ruskoj kozačkoj vojsci".
Među prisutnima na crkvenoj ceremoniji u Danilovgradu bili su ambasador Ruske federacije u Crnoj Gori Vladislava Maslenikov i otpravnica poslova Ambasade Republike Srbije u Crnoj Gori Jelisaveta Čolanović.
SPC u funkciji velikosrpske politike?
Temeljni ugovor koji je SPC omogućio veći upliv u društveni život i otvorio vrata obrazovnog sistema pozdravila je proruska i prosrpska politička javnost. Za procrnogorske snage i dio stručne javnosti on je sredstvo za sprovođenje velikosrpske ideologije u Crnoj Gori.
Da je SPC u Crnoj Gori politički igrač zvaničnog Beograda smatra istoričar Miloš Vukanović, dok analitičarka Daliborka Uljarevic SPC označava medijumom srbijanskog predsjednika Aleksandra Vučića.
Vučić je 14. septembra ove godine rekao da je "zahvaljujući našem javašluku i neradu Crna Gora 2006. donijela odluku o nezavisnosti". Do te godine Srbija i Crna Gora živjele su u zajedničkoj državi.
SPC čije je sjedište u Beogradu, a djeluje u Crnoj Gori, jedina je zajednička instucija iz tog vremena.
Imala je uticaj na smjenu tridesetogodišnje vlasti Đukanovićevih socijalista, čija je vlast uzdrmana nakon što je u decembru 2019. usvojila religijski zakon koji se odnosio na pitanje crkvene imovine. SPC je odgovorila protestima, nazvanim litijama, koje su dobile oblik masovnosti.
Opozicija je dobila izbore a SPC mogućnost da značajno utiče na kadrovska rešenja u državi. Zakon je nakon promjene vlasti, povučen.