Epidemije od Troje i španske groznice do korona virusa

Bolesni grčki vojnici pod Trojom

Zaraze su se pojavile još u vreme prvobitne civilizacije kada su ljudi stalno bili u pokretu skupljajući plodove kako bi opstali.

Prelaskom na agrarni tip života pre oko 10.000 godina stvorene su trajnije zajednice što je otvaralo prostor raznim epidemijama. Tada se prvi put pojavljuju malarija, tuberkuloza, lepra, grip, male boginje i druge zarazne bolesti.

Napredak civilizacije sa nastankom gradova, uspostavljanjem trgovinskih kanala, ali i ratovima među njima povećavao je mogućnost pandemija. Još je Homer u “Ilijadi” pisao o kugi koja je desetkovala grčku vojsku tokom Trojanskog rata u 12 veku pre nove ere. U antičko vreme se uglavnom smatralo da su epidemije delo bogova kako bi kaznili ljude. Doduše, u Levitskom zakoniku u Starom zavetu postoji čitav odeljak u kome se propisuje kako postupati sa ljudima za koje se sumnja da su zaraženi leprozom, sa instrukcijom da se izoluju te da ih sveštenik proverava svakih sedam dana da li je bolest uzela maha. Grčki lekar Hipokrat, koji je prvi definisao epidemije, takođe je ukazivao na nužnost izolacije osoba za koje se pretpostavlja da su inficirani.

430. godine pre nove ere: Tukididova kuga

Najstarija zabeležena pandemija se desila tokom Peloponeskog rata u 5. veku pre nove ere. Bolest je iz Libije, Etiopije i Egipta preneta preko bedema Atine koju je opsedala spartanska vojska. Kako beleži specijalizovani sajt “Histori” (History), preminulo je dve trećine stanovništva.

Ovu epidemiju je opisao i čuveni istoričar Tukidid, pa je po njemu nazivaju i “Tukididova kuga”. On konstatuje da protiv ove bolesti nije bilo leka, te da se su zaražene mogli lečiti samo ljudi koji su je već preboleli. Sam Tukidid je preboleo zarazu.

Simptomi bolesti, za koju se pretpostavlja da je bila tifus, bili su groznica, oteklo grlo i jezik, crvena koža i lezije (oštećenje i promene na tkivu). Epidemija je desetkovala Atinjane i u velikoj meri doprinela njihovom porazu od Sparte.

165: Antoninijeva kuga

Pretpostavlja se da su se male boginje najpre pojavile kod Huna, koji su zarazili germanska plemena, a oni preneli bolest rimskim trupama koje su je po povratku iz pohoda raširile po celom carstvu. Među simptomima su bili groznica, nateklo grlo, dijareja, a ako je pacijent duže poživeo i čirevi puni gnoja. Epidemija je trajala 15 godina.

Rimski konzul i istoričar Kasiju Dion Kokejanu je naveo da je samo u gradu Rimu umiralo do 2.000 ljudi dnevno. Procenjuje se da je preminulo ukupno pet miliona osoba. Među žrtvama su bili i carevi Lucije Ver i Marko Aurelije iz dinastije Antonina, po kojoj je i bolest dobila ime.

541: Justinijanova kuga

“Justinijanova kuga” se najpre pojavila u Egiptu, proširivši se preko Palestine i dalje preko Mediterana. Mada najnovija istraživanja, koja navodi BBC, sugerišu da je bolest stigla iz Azije od Huna, koji su pokušavali da prošire svoju imperiju.

Ova bolest se manifestovala povećanim limfnim žlezdama, a prenosili su je pacovi i njihove buve. Epidemija se u više navrata vraćala i u naredna dva veka od nje je preminulo najmanje 30 miliona osoba, dok se većina istraživača slaže da je stradalo oko 50 miliona ljudi ili trećina svetske populacije, mada pojedini izvori, poput časopisa australijske Asocijacije za vojnu medicinu, navodi čak 100 miliona. Hroničari beleže da je u Konstantinopolju (današnjem Istanbulu) dnevno umiralo između 5 i 10 hiljada stanovnika, tako da je u naredne tri godine nestala trećina populacije.

Bilo je toliko žrtava da nije bilo moguće njihovo sahranjivanje, pa su slagane u gradskim crkvama i kulama, jer hrišćanska vera nije dozvoljavala njihovu kremaciju.

Vizantijski dvorski istoričar Prokopius od Cezareje je u knjizi „Istorija ratova“ napisao da je epidemija „skoro dovela do nestanka ljudske vrste“. Takođe, hroničari beleže da je “Justinijanova kuga” pomogla širenju hrišćanstva, mada ima i autora koji smatraju da je to doprinelo usponu islama, kako se navode u američkom izdanju knjige „Infektivne bolesti“ (Infectious Diseases) koju su uredili Eskild Petersen, Lin Vej Čen (Hwei Chen) i i Patricija Šlagenhof Lavlor (Patricia Schlagenhauf-Lawlor). Istovremeno, deo eksperata, poput Merla Ajsenberga (Eisenberg) sa Univerziteta Merilend, smatra da je preterana tvrdnja da je „Justinijanova kuga“ bila prekretnica u antičkom svetu.

1347: Crna smrt

Ova druga po redu “bubonska kuga” je verovatno najsmrtonosnija epidemija od koje je preminulo najmanje 50 miliona ljudi, odnosno 60 odsto evropske i trećinu ondašnje svetske populacije, kako navodi Ole Benediktou (Benedictow) profesor istorije iz Osla, mada pojedini hroničari navode i mnogo veće brojke.

Pretpostavlja se da je žarište bilo u Aziji, a da je tatarskim osvajanjima preneta u Evropu. Njihov nomadski način života je olakšao prenošenje bolesti. Ima i mišljenja da su širenju zaraze doprineli i krstaši, koji su se vraćali iz pohoda u Jerusalimu. U Evropu je stigla preko luke Mesina na Siciliji, u koju su prispeli oboleli. Hroničari beleže da su mrtvi ležali na sve strane, tako da su se njihova tela raspadala, šireći neprijatni miris.

Stravične scene bolesti i smrti opisao je Đovani Bokačo u čuvenom delu „Dekameron“ 1348. godine. Engleska i Francuska su bile desetkovane kugom pa su sklopile primirje u “Stogodišnjem ratu” koji je besneo između ove dve države. Britanski feudalni sistem se raspao jer je kuga promenila ekonomske okolnosti i demografsku strukturu. I drastično oslabljeni Vikinzi nisu bili više u stanju da vode rat protiv starosedelaca na Grenlandu i odustali su od pokušaja da dopru do Severne Amerike.

Dejv Vagner (Dave Wagner), profesor Univeziteta Flagstaf u Arizoni ističe na osnovu proučavanja „Crne smrti“ i prethodne, „Justinijanove kuge“, da „potencijal za (modernu) pandemiju i dalje postoji“, jer je opstala mutirana varijanta virusa, koji je izazvao pomenute dve bolesti.

Naime, kako prenosi „National Geographic“. Vagner i njegov tim su potvrdili vezu između “Justinijanove kuge” i osam vekova kasnije “Crne smrti”, nakon što su izolovali fragmente DNK bakterije koja ih je izazvala – poznata kao Yersinia pestis – pronađenoj u skeletima dve žrtve sahranjenim pre 1,500 godina u Bavarskoj u Nemačkoj, Naučnici upozoravaju da je Yersinia pestis prisutna u oko 200 vrsta glodara širom planete, tako da je moguće da se pojavi i danas, navodi „National Geographic“.

1492: Kolumbovska razmena

Sa dolaskom španske ekspedicije na Karibe, bolesti kao što su male boginje, ospice i bubonska kuga, prenete su na starosedelačko stanovništvo, koje im prethodno nije bilo izloženo. Ono je bilo desetkovano i, kako navodi sajt “Histori”, oko 90 domorodačkog stanovništva je u narednom periodu preminulo. Kristofer Kolumbo je 1492. na ostrvu Hispaniola naišao na narod Taino sa 60 hiljada pripadnika. Do 1548. preživelo ih je svega 500. Isti scenario se desio širom američkog kontinenta.

Tako je 1520. godine uništeno Astečko carstvo od zaraze malim boginjama koju su doneli afrički robovi. Istovremeno, naučnici za Univerzitetskog koledža u Londonu tvrde u studiji pod nazivom “Veliko umiranje”, objavljenoj prošle godine, da je evropska kolonizacija Amerike, u stvari, uticala na promenu klime na planeti.

Naime, krajem 15 veka, oko 60 miliona starosedelačkog stanovništva je živelo na američkom kontinentu, koje je opstajalo zahvaljujući obilnim prirodnim bogatstvima na velikom prostranstvu. Međutim, po dolasku evropskih doseljenika – u talasu novih zaraznih bolesti u kombinaciji sa ratnih pohodima, istrebljenjima i ropstvom – do 17 veka je stradalo 56 miliona domorodaca.

Zbog toga nije bilo nikoga da obrađuje zemljište. Stoga su drveće i bujna vegetacija ubrzo prekrili polja prethodno korišćena za poljoprivrednu proizvodnju. Kao rezultat, znatne količine ugljen dioksida su nestale iz atmosfere što je dovelo do hlađenja planete. Istoričari nazivaju taj misteriozni period kao “Malo ledeno doba” sa vrhuncem na početku 17 veka kada se, na primer, reka Temza redovno zamrzavala, a oštre zime i hladna leta širom planete smatrane odgovornim za glad. To je sve podsticalo “lov na veštice” u potrazi za krivcima, čak i ratove.

1665: Velika kuga u Londonu

Bubonska kuga se pojavila po drugi put u Londonu u drugoj polovini 17 veka, izazvavši smrt više od 20 odsto, odnosno između 75 i 100 hiljada stanovnika.

Zaklano je na hiljade mačaka i pasa kao mogućih prenosioca zaraze da bi se zaustavila zaraza koja se širila po lukama duž Temze. Epidemija je počela jenjavati u jesen 1666. godine, kada je izbio “Veliki požar u Londonu” u kojoj je izgorelo više od 13 hiljada kuća i 87 crkava. Vatra se brzo širila je jer većina domova bilo sagrađeno od drveta i slame.

1817: Prva pandemija kolere

Prva od sedam pandemija kolere u narednih 150 godina izbila je u Rusiji gde je preminulo milion ljudi. Bakterija je preko vode inficirane izmetom i hranom, preneta britanskim vojnicima koji su je potom doneli u Indiju, gde je umrlo milion ljudi. S obzirom na veličinu britanske imperije i aktivnosti njene flote, kolera se proširila na Španiju, Afriku, Indoneziju, Kinu, Japan, Italiju, Nemačku i SAD, gde je preminulo još 150 hiljada ljudi. Vakcina protiv kolere je pronađena 1885., ali se pandemija pojavila još nekoliko puta.

1855: Treća pandemija kuge

Treća pandemija kuge je izbila u Kini i preneta u Indiju i Hong Kong, izazvavši smrt 15 miliona ljudi. Bolest su najpre širile buve u vreme ekspanzije rudarske industrije u Junanu u Kini. Ipak, Indija je podnela najveći teret i pandemija je korišćena za represivnu politiku koja je izazvala revolt protiv britanske vlasti. Bolest je smatrana aktivnom do 1960. godine, kada je broj zaraženih pao na nekoliko stotina.

1889: Ruski grip

Prva pandemija gripa je izbila u Sibiru i Kazahstanu, zatim se proširila na Moskvu, a onda u Finsku, Poljsku i ostatak Evrope. Sledeće godine je preneta preko okeana u Severnu Ameriku i Afriku. Do kraja 1990. preminulo je 360.000 ljudi.

1918: Španska groznica

Španska groznica je izbila pri kraju Prvog svetskog rata i od nje je preminulo oko 50 miliona ljudi širom sveta, prema nekim izvorima čak i 100 miliona - dok je pola milijarde ili skoro trećina svetske populacije bilo zaraženo. To je mnogo veći bilans stradalih nego u prvom globalnom ratnom sukobu – u kome je poginulo 10 miliona ljudi.

Pretpostavlja se da je epidemija, izazvanu virusom H1N1 koji prenose ptice, izbila najpre u Kini, a zatim su je preneli kineski radnici koji su bili transportovani preko Kanade u Evropu. Groznica je nazvana španskom, jer je ova zemlja bila neutralna u ratu pa su mediji pisali o njoj, dok su ostale zemlje involvirane u tada u najvećem sukobu u istoriji, ograničile informacije strahujući da bi one mogle da dodatno uruše ionako poljuljani moral stanovništva.

Virus je bio smrtonosan jer je imunitet mnogih ljudi bio slab zbog neuhranjenosti izazvanoj ratnim okolnostima. Takođe, penicilin je pronađen tek 1928, tako da 1918. nije bilo leka kojim bi se zaustavile bakterijske infekcije u oslabljenom organizmu, što je vodilo zapaljenju pluća sa smrtnim ishodom. Hroničari beleže da su se, na primer, ljudi u SAD preko noći razbolevali i umirali izjutra na putu za posao. Kako ocenjuje američki Centar za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC), španska groznica je bila ubitačna i manifestovala se brzim i ozbiljnim oštećenjem pluća.

“U 1918-oj, žrtvama ovog pandemijskog virusa pluća su bila ispunjena tečnošću i imale su jaku upalu plućnog tkiva,” navodi CDC. Za razliku od drugih slučajeva, na udaru španske groznice bili su ne samo deca i stariji, već i populacija od 20 do 40 godina. Naučnici su nastojali od 2005. da naprave kopiju virusa koji je izazvao špansku groznicu, kako bi procenili njegovu patogenost i sposobnost izazivanja bolesti. Istraživanje tima naučnika predvođenog Terensom Tampejem (Terrence Tumpey) iz CDC-a, pokazalo je da je virus iz 1918. bio “jedinstveni smrtonosni produkt prirode, evolucije i mešanja ljudi i životinja”.

1957: Azijski grip

Pojavio se najpre u Hong Kongu i proširio po Kini, a potom SAD-u i Engleskoj, gde je preminulo 14.000 ljudi. U drugom talasu naredne godine, umrlo je 1,1 miliona osoba širom sveta, od toga u SAD 116 hiljada. Pronađena je vakcina kojom je zaustavljena epidemija.

1968: Hongkonški grip

Pandemija gripa – poznatog i kao “Hongkongški” – započela je u Kini u junu 1968, navodi “Enciklopedija Britanika”. To je treća pandemija gripa u 20-veku, koju je izazvao virus H3N2, od koga je preminulo milion ljudi širom sveta, od toga 100 hiljada u SAD.

Pretpostavlja se da je “Azijski grip” iz 1957. omogućio pandemiju “Hongkongškog gripa” kroz proces koji se naziva “promena antigena”, tokom koje se dešavaju male modifikacije gena virusa grupa – što, pojednostavljeno rečeno, dovodi do reakcije imunološkog sistema čoveka. Pomenutom promenom se objašnjava zašto ljudi obolevaju od gripa više puta.

1981: HIV/SIDA

Prvi put identifikovana 1981., SIDA uništava imuni sistem ljudi, što na kraju dovodi do smrti od bolesti protiv kojih organizam ne može da se bori.

Ova bolest je najpre registrovana u američkim homoseksualnim zajednicama, ali se smatra da se razvila od virusa u telu šimpanze u Zapadnoj Africi tokom 1920-ih. Preneta je na Haiti 1960-ih, a zatim u Njujork i San Francisko tokom 1970-ih. Do sada je od SIDA-e preminulo 35 miliona ljudi. Najnovijim terapijama je usporen razvoj bolesti, ali još nije pronađen lek koji bi je u potpunosti iskorenio.

2002.–03: SARS

SARS se pojavio najpre u Kini i manifestovao se kao ozbiljna upala pluća od koje je, prema podacima Svetske zdravstvene organizacije, inficirano 8.098 ljudi u 29 zemalja. Od toga je 774 preminulo, odnosno oko 10 odsto.

U početku se verovalo da su sisavci nalik rakunima (civet cats) bili prenosioci SARS-a, s obzirom da se meso ove životinje koristi u Kini za ljudsku ishranu. Međutim, istraživači su utvrdili 2017. da je, zapravo, kolonija šišmiša u kineskoj provinciji Junan izvor virusa, a da su pomenuti sisavci bili samo posrednici između njih i ljudi, prenosi američki magazin “Slejt” (Slate), koji ocenjuje da je slučaj SARS-a definisao okvir debate u 21. veku u smislu da li odgovor na pandemije treba da bude zatvaranje granica ili poboljšanje međunarodne saradnje kako bi se olakšalo praćenje bolesti i kontrola njenog širenja. U pojedinim mestima, SARS je izazvao ksenofobiju i “sinofobiju”, odnosno podozrenje prema Kini. Činjenica da su vlasti u Pekingu u početku ograničavale informacije o virusu, dodatno su uticale na stvaranje takve atmosfere.

2003–07: Ptičji grip

Virus “ptičjeg gripa” H5N1 je prvi put registrovan u kineskoj provinciji Guangdong 1996., a njegovo prisustvo u ljudskom organizmu sledeće godine kod jednog pacijenta u Hong Kongu. Od 2003. Južna Koreja, Kina, Tajland i Vijetnam prijavilo su nove slučajeve zaraze H5N1 među životinjama, pre svega pticama, i na kraju ljudima. Oko 120 miliona ptica je umrlo od gripa ili ubijeno u cilju sprečavanja zaraze. Ovaj virus se prenosio i među ljudima. Doduše, mnogo ređe, ali sa visokom stopom smrtnosti – 6 od 10. Od “ptičjeg gripa” je preminulo oko 300 ljudi.

Protiv “pričjeg gripa” uspešno je korišćen lek Tamilflu. Tako je predsednik SAD Džordž Buš Mlađi (George W. Bush) 2005. zatražio od Kongresa milijardu dolara za obezbeđivanje zaliha ovog leka.

2009: Svinjski grip

Ovu bolest je izazvao novi tip virusa H1N1, koji nije prethodno identifikovan ni kod životinja niti među ljudima, ocenjuje američki Centar za kontrolu i prevenciju bolesti (CDC). Nastao je mutacijom humanog, ptičjeg i svinjskog virusa. Najpre je registrovan u SAD i ubrzo se proširio po svetu.

Prema proceni ovog centra, oko 575.000 ljudi je preminulo, odnosno jedan odsto od ukupno zaraženih. CDC navodi da su najranjiviji na “svinjski grip” deca i odrasli srednje dobi, dok su starije osobe otpornije zbog imuniteta koji su razvile pod uticajem raznih virusa gripa koji su se pojavili od sredine 20 veka. Inače, ovu bolest je pratila i sumnja da je Svetska zdravstvena organizacija (SZO) proglasila pandemiju na nagovor stručnjaka koji su bili plaćeni od farmaceutskih kompanija, kako bi dobile sredstva za razvoj vakcina i lekova. Tada je SZO saopštio da se prema novoj definiciji, proglašenje pandemije temelji na širenju bolesti, a ne na njenoj ozbiljnosti.

Nakon iskustva sa SARS-om i “ptičjem gripom”, svet je reagovao pomalo panično na “svinjski grip”, pa su napravljene velike zalihe vakcina i lekova, a ubijeno je i mnogo životinja. Tako je Egipat naložio uništavanje 300 hiljada svinja.

2012–20: MERS

MERS-CoV (Bliskoistočni respiratorni sindrom korona virus) prvi put je identifikovan kod pacijenta u Saudijskoj Arabiji 2012. Kao i SARS, manifestuje se kao jako zapaljenje pluća, ali su ga pratili i gastrointestinalni problemi i otkazivanje bubrega. U 27 zemalja je registrovano 2,494 inficiranih ljudi od kojih je 858 preminulo, uglavnom u Saudijskoj Arabiji. Svi slučajevi se odnose na ljude koji žive na Arapskom poluostrvu ili su tamo putovali.

2013–16: Ebola

U epidemiji Ebola virusa zaraženo je 28.600, od kojih je 11.325 preminulo, uglavnom u Gvineji, Sijera Leoneu i Liberiji. Po prvi put epidemija se proširila iz manjih gradova u urbane centre, pa se zdravstveni radnici pribojavaju širenja zaraze.

Ranjivost modernog, međuzavisnog sveta

Savremeni svet raspolaže sa mnogo razvijenijim sistemom zdravstvene zaštite i tehnološkim kapacitetima da se odbrani od raznih bolesti nego ranije. Međutim, sam taj tehnološki napredak omogućio je stvaranje mnogo međuzavisnijeg sveta u kome se virusi kudikamo brže šire nego ranije.

“Virusi su se nekada širili brzinom glisera, danas brzinom mlaznog aviona” kazao je za magazin “Helf” (Health) stručnjak za infektivne bolesti Ameš (Amesh) Adalja iz Centra Džon Hopkins.

Prenošenje virusa olakšava i mnogo veća gustina stanovništva nego ranije. Takođe, kao što su nekada nehigijenski uslovi, zatim neuhranjenost, pogodovali širenju zaraze – tako sada to olakšava sve masovnija gojaznost i moderne bolesti, poput dijabetesa, navodi se u studiji objavljenoj u časopisu „Granice u ćelijskoj i infekcijskoj mikrobiologiji“ (Journal Frontiers in Cellular and Infection Microbiology).

Mada je pronalazak penicilina i drugih antibiotika pomogao u sprečavanju sekundarnih bakterijskih infekcija – čime su spaseni životi miliona ljudi – sada su mnoge bakterije postale imune na ove lekove.

Obuzdavanje korona virusa ili najcrnji scenario

Izbijanje epidemija uvek podstiče najcrnje slutnje i scenarije “sudnjeg dana”, odnosno da čovečanstvu preti kataklizma. Poznati stručnjak Džonatan Kvik (Jonathan D Quick) sa poznatog Univerziteta Djuk u Severnoj Karolini, upozorio je u intervjuu za “Gardijan” (Guardian) da je sve veća verovatnoća da “ćemo imati najcrnji scenarij”.

On podseća da su slučajevi korona virusa registrovani na šest kontinenata. Doduše, smrtnost je 3,4 odsto, što je znatno manje nego kada je reč o SARS-u, ali se mnogo brže širi. Istovremeno, procenat preminulih je 34 puta veći nego kod sezonskog gripa.