Saradnja: Marina Fratucan
Naravno Srpska pravoslavna crkva se oštro usprotivila namerama ovog udruženja, tvrdeći da će to biti prva crkva na svetu koju grade ateisti. Iz krugova koji podržavaju samostalnost crnogorske crkve ubrzo je stigao odgovor da se Srbija pretvara u „pravoslavni Iran“, gde glavnu reč vodi „kleronacistička elita“ iz redova Srpske pravoslavne crkve. U atmosferi poprilično napetih odnosa između Srbije i Crne Gore, ali i same Mitropolije crnogorsko-primorske sa vlastima u Crnoj Gori, to je otvorilo put za nove nesuglasice. Stoga je najava izgradnje hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Srbiji, i uticaj ove odluke na srpsko-crnogorske odnose i prilike u čitavom regionu, tema i naše emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
• Predsednik Udruženje Crnogoraca „Krstaš“ iz Lovćenca Nenad Stevović
• Predsednik Izvršnog odbora pokreta „Svetozar Miletić“ iz Novog Sada Đorđe Srbulović
• Jerej Srpske pravoslavne crkve iz Podgorice Velibor Džomić
• Mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve Mihailo Dedeić
No pre nego što se naši sagovornici posvete ovoj temi, saznati ćemo nešto više o samoj inicijativi za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu:
Inicijativa za izgradnju srpske pravoslavne crkve u vojvođanskom selu Lovćenac, naseljenom dve trećine Crnogorcima, od kojih polovina sebe smatra Crnogorcima-Srbima, dok druga polovina svoj nacionalni crnogorski identitet ne vidi uz Srbiju i Srbe, potekla je još prošlog leta iz Udruženja „Krstaš“, sa sedištem upravo u Lovćencu. I tada, baš kao i sada, kada je skupština opštine Mali Iđoš odlučila da Udruženju „Krstaš“, koje svoje mesne odbore ima i u Subotici, Novom Sadu, Feketiću i Vrbasu, ustupi građevinsko zemljište na dvestogodišnje korišćenje, mišljenja lovćenskih Crnogoraca u vezi sa izgradnjom crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu, čije je temelje u novembru prošle godine osveštao mitropolit crnogorski vladika Amfilohije Radović, su podeljenja.
*****
RSE: S obzirom da je već sama inicijativa za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve podelila javnost kako u Srbiji tako i Crnoj Gori, antagonizam samo se povećao kada je dobijeno zemljište za taj objekat od vojvođanske opštine Mali Iđoš, kojoj pripada mesna zajednica Lovćenac. Šta bi zapravo značila izgradnja ove crkve?
STEVOVIĆ: Danas to znači ostvarenje jednog dugogodišnjeg sna da etička zajednica Crnogoraca u Srbiji ima svoj hram. Mi smo počeli pripreme i očekujemo početak gradnje na proljeće.
SRBULOVIĆ: Izgradnju ovog hrama i uopšte ovakve pojave gledam sa tugom i razočarenjem, jer očito da je ovo jedna više tužna, pa i farsična epizoda nego što je raskolnička ili ne znam kakva. To je jedno udruženje građana koje radi nešto na svoju ruku, jer je to sad trenutno politički aktuelno. Pre desetak godina od tog crnogorskog srpstva nije moglo da se diše, a danas od tog crnogorskog crnogorstva takođe ne može da se diše.
RSE: A kako ubrzane pripreme za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu vide jerej Srpske pravoslavne crkve iz Podgorice Velibor Džomić i mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve Mihailo Dedeić:
DŽOMIĆ: Možemo samo da budemo ganuti sa jednom takvom vešću. Kada znamo pozadinu i kompletno delovanje Udruženja „Krstaš“ koje forsira tu priču, onda nam je potpuno jasno da je to jedna nova avantura sa tragičnim posledicama koje će sigurno nastupiti. To je aktuelizovano mimo svih normalnih, kako civilizacijskih, tako i crkveno-pravnih, standarda. To je samo jedna reklamna stvar, sa određenim političkim ciljevima.
DEDEIĆ: Crnogorska pravoslavna crkva, kao i sve druge pravoslavne crkve, ima pravo u dijaspori da podiže svoje hramove, ako ima svoje vjernike i svoje sveštenike. Sve vjeroispovijesti, pa i Crnogorska pravoslavna crkva, ima pravo da podiže svoje crkve i na teritoriji Srbije, kao što Srpska pravoslavna crkva ima pravo da podiže svoje hramove u Crnoj Gori i u drugim državama Evrope i mnogo šire.
RSE: U poslednje vreme pominju se najrazličitiji motivi za izgradnju hrama Crnogorske crkve u Lovćencu, ali zagovornici ove ideje obično naglašavaju da je to jedan od načina da vojvođanski Crnogorci sačuvaju svoje poreklo, kulturu i tradiciju, s obzirom na sve izraženiju asimilaciju u Srbiji kojoj su izloženi:
SRBULOVIĆ: Ja lično mislim da su u Vojvodini isto ugroženi i Crnogorci kao i Aboridžini. Nijednih nema. O tome na neki način govori i to gde je pisana osnivačka povelja i osnivački akti ove crkve. Svi crnogorski vladari u 18-19. veku su bili arhijereji Srpske pravoslavne crkve. Dakle, faktički, ako su želeli da sačuvaju svoj identitet, svoj duh i svoju kulturu, oni su trebali da nastave u toj tradiciji i da se razvijaju i da traju. Niko nikada nije ni sporio da crnogorska državnost postoji kao takva, ali ovde je, očito, reč o jednom političkom činu.
STEVOVIĆ: To je potreba etničke zajednice Crnogoraca koja živi u Srbiji da imaju svoj hram, hram Crnogorske pravoslavne crkve, čiji su oni vjernici. Veliki broj Crnogoraca iz Srbije ide u Crnu Goru u hramove Crnogorske pravoslavne crkve. To je ustvari i osnovni poriv da se sačuva nacionalni identitet, a crkva kao duhovna baza će sigurno pomoći u tome.
RSE: No očigledno problem nije samo u izgradnji hrama verske zajednice koja još uvek nije dobila priznanje ostalih pravoslavnih crkava, već što bi izgradnja crkve u Lovćencu ozvaničila prisustvo same Crnogorske pravoslavne crkve na teritoriji gde ona do sada nije bila prisutna:
SBRULOVIĆ: u ovoj zemlji su sva čuda moguća i sve nesreće su moguće, pa je moguće i to. Tako da je moguće da i Crnogorska crkva bude u rangu neke ovdašnje njihove mitropolije. Nije ništa nemoguće. Onog momenta kad se Crna Gora osamostali, a sve govori da ide u tom pravcu, prestaće potreba i za tim dokazivanjem crnogorstva.
STEVOVIĆ: Udruženje Crnogoraca Srbije „Krstaš“, inače djeluje na teritoriji čitave Srbije. U Srbiji sve etničke zajednice imaju slobodu vjeroispovijesti. Tako da mislimo da je normalno da i Crnogorci imaju slobodu ispoljavanja svojih vjerskih potreba.
RSE: Zajedno sa izgradnjom hrama, u Lovćencu bi trebalo da bude osnovana i crkvena opština Crnogorske pravoslavne crkve, što bi označilo početak institucionalnog delovanja samostalne Crnogorske crkve u Srbiji:
DEDEIĆ: Može li biti srpska mitropolija u Zagrebu? Može. Kako ne može da bude crnogorska pravoslavna mitropolija, odnosno crnogorska pravoslavna crkvena opština u Hrvatskoj? Može da bude i to ćemo osnovati u kratkom roku. I u svim drugim krajevima. Imamo crnogorske pravoslavne crkvene opštine u Sjedinjenim Američkim Državama. U Sjedinjenim Američkim Državama može da bude Crnogorska crkva, a u Srbiji ne može.
DŽOMIĆ: Sama konstatacija da će za teritoriju Srbije postojati tobože jedna crkvena opština, dovoljno govori da to nema veze sa pravoslavnim ustrojstvom hrišćanske crkve i sa pravoslavnom organizacijom. To su ljudi koji su upali kao Pilat u vjeru i prave takve greške da svako ko iole poznaje pravoslavno ustrojstvo i pravoslavnu veru, vidi da to nema nikakve veze sa tim.
RSE: U osnovi samog spora oko izgradnje prvog hrama samostalne Crnogorske crkve u Srbiji, leži pre svega sporan status same Crnogorske pravoslavne crkve. Ne samo da crnogorski ustav pominje postojanje jedne, a ne dve pravoslavne verske zajednice, nego Crnogorsku pravoslavnu crkvu ne priznaje gotovo nijedna druga pravoslavna crkva u svetu:
DEDEIĆ: Srpska pravoslavna crkva dobro zna da je Crnogorska samostalna, autokefalna crkva. Među prvima je i Srpska pravoslavna crkva priznala njenu samostalnost i autokefalnost. Da je to tačno, kada je stvorena Prva Jugoslavija, odnosno Jugoslavija Srba, Hrvata i Slovenaca i kada je prisajedinjena Crnogorska autokefalna crkva Srpskoj pravoslavnoj crkvi, u dokumentu koji je napisan, Crnogorska pravoslavna crkva u sastav Srpske pravoslavne crkve ulazi kao autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva.
DŽOMIĆ: To je jedna apsolutna neistina. Mitropolija crnogorsko-primorska je osnovana apostolskim misionarskim radom Svetog Save. Zatim, nakon nasilnog ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine, ona je u takvim uslovima ostala kao jedina slobodna i tako egzistirala i postojala, i nikad nije bila Crnogorska pravoslavna crkva nego Pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Postoji zapisnik sa ujedinjenja kao jedan akt unutarcrkvene prirode, donet od nadležnog crkvenog organa, u kome se kaže da se nezavisna Srpska pravoslavna sveta crkva u Crnoj Gori ujedini sa autokefalnom Pravoslavnom crkvom u Srbiji. I to je dokument preko koga zagovornici tih teza, potpuno historijski neutemeljenih, beže kao đavo od krsta. Reč je o jednom klasičnom, unutarcrkvenom aktu, jer je i na osnovu Ustava Crne Gore iz 1905. godine, u članu 129, propisano da vrhovna unutrašnja uprava u poslovima pravoslavne veroispovesti pripada Mitropoliji crnogorskoj.
DŽOMIĆ: Ona nije bila nikakva autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva, nikad nije dobila tomos o autokefalnosti. Postoji jedna mala grupica ljudi, očevidno politički instruiranih, koji sebe smatraju pripadnicima nepriznate, sa pravoslavne pozicije i sa kanonske pozicije nepostojeće Crnogorske pravoslavne crkve, koju predvodi anatemisani i prokletstvu predati raspop Miraš Dedeić, koji je nekada bio sveštenik Carigradske patrijaršije u Rimu i koji je zbog kanonskih ogrešenja raščinjen od strane Vaseljenske patrijaršije.
DEDEIĆ: Nedavno, 1992. godine, Srpska pravoslavna crkva je tražila od moskovskog patrijarha Aleksija II da se izbriše Crnogorska autokefalna samostalna crkva iz Diptiha Svetog ruskog sinoda, gdje piše da je Crnogorska crkva samostalna. A to je potvrdio i carigradski patrijarh. To Srpska crkva dobro zna i to bi trebala da objasni svojim građanima u Srbiji.
RSE: S obzirom na svoj nerešen status, nastojanje Crnogorske pravoslavne crkve da proširi svoje delovanje na Srbiju, izazvalo je podozrenje u velikom delu javnosti. Bez obzira što pristalice autokefalne Crnogorske crkve tvrde da njihova privrženost ovoj verskoj zajednici proističe iz religioznih pobuda, Crnogorska pravoslavna crkva se često nalazi na mesti kritika zbog navodne manipulacije verskim osećanjima:
SRBULOVIĆ: To nema veze sa verom. Žao mi je što se kida tkivo srpskog naroda. Žao mi je što se taj pravoslavni duh neobjedinjuje, nego se vodi ka razbijanju, ali ovde nisu u pitanju verski razlozi, već čisto politički, koji treba da doprinesu afirmaciji ideje nezavisne Crne Gore i postojanja crnogorske nacije, i to crnogorske nacije koja je isključivo formirana na tome da je ona nesrpska ili antisrpska nacija, a sve drugo je manje bitno.
STEVOVIĆ: Jasno je da nema zloupotrebe vjerskih osjećanja. Udruženje Crnogoraca „Krstaš“, kao najautentičnije, a samim tim i najeminentnije udruženje Crnogoraca u Srbiji, definitivno nije ničija politička marioneta, konci se ne vuku niti u Crnoj Gori, niti bilo gdje drugo, nego smo mi autentični predstavnici Crnogoraca koji žive u Srbiji i koji žele da ostanu da žive u Srbiji i poslije razdvajanja Srbije i Crne Gore i poslije stvaranja dvije nezavisne države. Želimo da damo svoj doprinos demokratizaciji ovog društva i da jednostavno svoje prijatelje tražimo u demokratskim snagama ovog društva.
RSE: U skladu sa atmosferom koja je stvorena u Srbiji oko delovanja Crnogorske pravoslavne crkve, ne retko se može čuti da ova institucija proglašava čak i za neku vrstu sekte, dok se njeni poklonici često nazivaju „nekrstima“:
DEDEIĆ: To neka služi na čast Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Ako govorimo o sekti i političkoj organizaciji, ne želim reći da bi se to moglo kazati za cijelu Srpsku pravoslavnu crkvu, ali za jedan dio u svakom slučaju da. To se pokazalo i u ovom nesretnom građanskom ratu koji je nedavno bio na prostorima bivše Jugoslavije. Vidi se ko je ko i šta je šta.
DŽOMIĆ: Što se tiče dogmata i kanona Pravoslavne crkve, Crnogorska pravoslavna crkva ne postoji kao takva. To je jedna pseudo-religiozna organizacija koja ostvaruje političke ciljeve u Crnoj Gori i produbljuje za potrebe režima podele, jazove, deobe. To se pokazalo u moru situacija u Crnoj Gori.
RSE: Otpor prema samostalnoj crnogorskoj crkvi, umnogome generiše pre svega Srpska pravoslavna crkva. S obzirom da u Srbiji i dalje ne postoji zakon o verskim zajednicama, državni organi uglavnom se povode za zakonodavstvom Srpske pravoslavne crkve. U skladu sa tim, najviši predstavnici vlasti u Srbiji ponavljaju da kanonski nepriznata Crnogorska pravoslavna crkva neće moći da bude registrovana kao verska organizacija u Srbiji, prihvatajući stav Srpske pravoslavne crkve koja na taj način postaje neka vrsta vrhovnog arbitra:
DŽOMIĆ: U svim sferama državnog i društvenog života, mora da postoje red i poredak. Kao što danas, recimo, ne mogu nigde, ni u Americi, ni u Evropi, pa samim tim ni u Srbiji i Crnoj Gori, postojati dve firme sa istim imenom, dva medija ili dve političke stranke sa istim imenom, tako za jednu veroispovesti ne mogu postojati dve crkvene zajednice sa istim imenom. Svuda u svetu državama pripada pravo da priznaju i registruju verske zajednice i otuda nema razloga da tako ne bude i u Srbiji.
STEVOVIĆ: Mi odbacujemo sve kritike i sve prijetnje, otvorene i poluotvorene, od predstavnika vlasti i od nekih drugih predstavnika koji kritikuju i prijete. Mi definitivno nijesmo vjernici Srpske pravoslavne crkve i ne spadamo pod tu njihovu ingerenciju. Mi se na to ne obaziremo. Viševjekovna tradicija i trajanje Crnogorske pravoslavne crkve dokazuje nešto sasvim drugo.
RSE: Stoga od državnih funkcionera u Srbiji sve češće stižu verbalne preporuke lokalnim vlastima u Lovćencu da ne smeju da izdaju dozvolu za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve. U krugovima koji se ne libe da posegnu za mnogo zapaljivijom retorikom, već odavno se mogu čuti pretnje da će sve što bude sazidala Crnogorska crkva u Lovćencu, biti porušeno. Bez obzira što opštinske vlasti u ovoj opštini ne odustaju od svog stava da je sloboda veroispovesti jedno od temeljnih ljudskih prava, u udruženju „Krstaš“ ne isključuju mogućnost da će biti različitih pokušaja da se spreči izgradanja crnogorskog hrama:
STEVOVIĆ: Nekih sprečavanja će možda biti u državi Srbiji. Dosta toga je moguće. Međutim, jedno je sigurno, a to je da mi od ovog projekta nećemo odustati. Tako da ćemo početi sa izgradnjom i na taj način pružiti šansu i vlastima u Beogradu i Srbiji da dokažu da prava manjina u Srbiji nijesu ugrožena. Nadamo se da će mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve, koga ćemo pozvati, položiti kamen temeljac u Srbiji.
DŽOMIĆ: Pravno je nemoguće da jedno građansko udruženje, koje je već registrovano kao udruženje, sa ciljevima koji nemaju nikakve veze sa verom i religijom, osniva ili gradi crkvu. S druge strane, i Srpska pravoslavna crkva, bez obzira na svoje viševekovno prisustvo na ovim prostorima, ima obavezu da u urbanizovanim zonama probavi, po zakonskoj poceduri koju propisuje nadležna državna vlast, odobrenje za izgradnju ili, kako se to u narodu kaže, građevinsku dozvolu. S treće strane, u Lovćencu se već za potrebe pravoslavnih hrišćana podiže Crkva Svetog Petra Cetinjskog, tako da će u tom hramu svi pravoslavni hrišćani, bez obzira na to kako se oni nacionalno osećaju ili izjašnjavaju, moći da zadovolje svoje duhovne potrebe.
RSE: Kao neki udaljeni eho, ali i nagoveštaj onoga što će pratiti nastojanje crnogorske crkve da započne svoje delovanje u Srbiji, u Crnoj Gori se već odavno mogu čuti pretnje da će objekti Srpske pravoslavne crkve biti oduzeti i predati Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi:
DEDEIĆ: Naravno, mnogo štošta će se promijeniti sa samim referendumom. Naravno da će crnogorske vlasti morati povesti računa o tome da crnogorski sakralni objekti na teritoriji Crne Gore, koje još drži Srpska pravoslavna crkva, naravno pod okupacijom, to mogu slobodno da kažem, da će ona jednom shvatiti da to nije njeno, da je ona na tuđinskoj teritoriji. Mislim da bi bilo pošteno da to riješimo kao ljudi, kao dvije crkve i kao vjekovni prijatelji, a ni u kom slučaju kao neljudi. Srpska pravoslavna crkva je okupator nad Crnogorskom crkvom još od 1920. godine.
DŽOMIĆ: Sve je u Crnoj Gori za njih okupacija. Sve što se ne uklapa u taj projekat, za njih je okupacija. Svaki hram, svaki konak i svaki manastir u pravnom smislu je nepokretnost. U katastru države Crne Gore, Republike Crne Gore, oni se vode kao svojina Mitropolije crnogorsko-primorske. Svako ima pravo na slobodu veroispovesti, svako može da ostvaruje svoje pravo, ali to se pravo nigde u svetu ne ostvaruje obijanjem hramova, trnokopima, bušilicama, burgijama. Ono što je posebno bitno u svemu tome jeste da to što oni pokušavaju da podmetnu Mitropoliji crnogorsko-primoriskoj, ustvari rade oni.
RSE: Otpor prema delovanju Crnogorske pravoslavne crkve u Srbiji, samo je jedna od manifestacija učestalog negiranja gotovo svega što ima veze za crnogorskim identitetom, što je sve izraženije u Srbiji kako se približava vreme referenduma koji bi trebalo da odluči o eventualnoj samostalnosti Crne Gore. Snage koje se zalažu za neku vrstu simbioze između Srbije i Crne Gore i dalje nalaze ključno uporište u Srbiji, ali je to dovedeno do kulminacije otvorenim negiranjem postojanja same crnogorske nacije:
SRBULOVIĆ: Crnogorska nacija ne postoji. To je pokušaj pravljenja nečega što nije uspelo da da rezultate. To deluje dosta nakazno i nakalemljeno. Ali ne branimo pravo nikome da se izjašnjava onako kako hoće i kako želi. Naravno da mi ne pada na pamet da priznam crnogorsku naciju, crnogorsku pravoslavnu crkvu i crnogorski jezik i sve te slične crnogorske nebuloze koje sada niču kao pečurke posle kiše u tom dokazivanju da su oni nešto posebno i da su nešto drugo samo da nisu Srbi. To je jednostavno nešto što je izmišljeno za jednokratnu upotrebu i kada prođe to ludilo, onda će vrlo brzo sve splasnuti i sve će se zaboraviti.
DEDEIĆ: To samo Srbi kažu da crnogorska nacija ne postoji. Crnogorska nacija postoji, crnogorska istorija postoji, crnogorski jezik postoji, crnogorska prošlost postoji, crnogorska knjaževina postoji, kravljevina i država. To Srbija odlično zna. To znaju ne samo balkanske države, nego uopšte i Evropa. Crnogorska država i Crnogorska pravoslavna crkva su postojale kad nijesu postojale mnoge današnje države u Evropi
RSE: Stoga oni koji u Srbiji brane pravo na crnogorski identitet i nacionalnost, gaje neku vrstu bojazni da poricanje crnogorske nacionalnosti podstiču pre svega krugovi Srpske pravoslavne crkve. Stoga bi, prema njihovom mišljenju, postojanje hrama crnogorske crkve u Lovćencu bilo glavna prepreka ovakvim tendencijama:
STEVOVIĆ: To je fiktivan stav Srpske pravoslavne crkve. Imamo priliku da čujemo od dosta ljudi koji žele da izvrše obred krštenja ovdje u Vojvodini, u Srbiji, u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, i gdje im se ne dozvoljava da upišu crnogorsku nacionalnost. To je nešto apsurdno i to je fiktivan stav Srpske pravoslavne crkve posljednjih petnaest godina. A meni se, bogami, čini da je to stav i od ranije, od nasilnog ukidanja Crnogorske pravoslavne crkve 1920. godine.
DŽOMIĆ: Svima nama, pravoslavnim hrišćanima, sveštenicima, episkopima, apsolutno je prihvatljivo da se svakom čoveku na Zemljinoj kugli mora omogućiti uživanje i ostvarivanje ljudsko prava na slobodu misli, savesti i veroispovesti i nema razloga da tako ne bude i u Srbiji i Crnoj Gori. Obred krštenja, recimo, vrši se ne u Srbina ili u Crnogorca nego u ime Oca, Sina i Svetoga Duha. Ako se obred venčanja vrši tako da se nigde ne pominje ni Srbin ni Crnogorac ni Grk ni Amerikanac, o čemu se onda tu zapravo radi? Kome su zatvorena vrata bilo kog pravoslavnog hrama da dođe da se krsti, da se ispovedi, da se pričesti, da prisustvuje bogosluženju? Pravoslavna crkva poštuje ljudsku slobodu i pravo na slobodan izbor i odlučivanje koje je Bog dao svakome čoveku na ovoj zemlji, bez obzira na rasu, naciju ili pol. Devedeset i pet posto sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske i Eparhije budimljansko-nikšićke su poreklom Crnogorci.
RSE: No to negiranje crnogorske nacionalnosti, pa samim tim i samostalne Crnogorske crkve, neki vide samo kao deo poraženog, ali još uvek neprežaljenog projekta objedinjavanja svih teritorija sa srpskim stanovništvom u jednu državu. Mnogi kritičari ovog projekta, koji je jedan od ključnih uzroka poslednjeg rata, smatraju da je Srpska pravoslavna crkva i dalje jedan od ključnih zagovornika ideja o velikoj Srbiji:
DŽOMIĆ: To je potpuno okoštala teza koju forsiraju beogradski mondijalisti i onda je papagajski ponavljaju ovde u Crnoj Gori.
DEDEIĆ: Srpska crkva atakuje ne samo na Crnogorsku pravoslavnu crkvu i Crnu Goru, ona atakuje i na Makedoniju. To je projekat Velike Srbije. Atakuje na Republiku Srpsku. Atakuje na Dalmaciju. Pa na Kosovo. Što je velika greška i što se njoj sveti. Trebala da pogleda malo šire svoju istoriju i da vidi da nije Srbija svugdje ondje gdje se Srbin nalazi. Srbija ima svoje granice i svoje okvire.
RSE: I da li uz brojna nerešena pitanja između Srbije i Crne Gore koja se iz dana u dan sve više gomilaju, odnosi između Srpske pravoslavne i Crnogorske pravoslavne crkve, samo dodatno opterećuju srpsko-crnogorske veze, što unosi novu nestabilnost u čitav region?
DŽOMIĆ: Ne opterećuju ti odnosi Srbiju i Crnu Goru. To je unutrašnje crnogorsko pitanje i ja mislim da se taj problem uopšte ne održava na Srbiju, iako preko ovog Udruženja „Krstaš“ iz Lovćenca žele da bace ovaj ugarak iz Crne Gore i u Srbiju, koji ne može da padne na plodno tle i da se zapali vatra, kako se to u duhovnom smislu zapalilo u Crnoj Gori.
DEDEIĆ: Ja mislim da bi Srpska pravoslavna crkva, a vrijeme joj je za to, trebala da popravi svoj status, da stupi u dijalog sa Srpskom pravoslavnom crkvom, da razgovara sa Srpskom pravoslavnom crkvom o njenom statusu, njenoj prošlosti i sadašnjosti i da vidi nacija i srpska i crnogorska šta je Crnogorska pravoslavna crkva, a šta Srpska pravoslavna crkva.
RSE: Na površini svih tih naslaga verskih, političkih pa i civlizacijskih nerazumevanja koja već godinama konstantno tinjaju na prostoru bivše Jugoslavije, ipak ostaje jedna nepoznanica: da li će zaista u najskorijoj budućnosti u Srbiji biti podignut prvi hram samostalne Crnogorske crkve:
DEDEIĆ: Ja vjerujem da će hram u Lovćencu biti izgrađen. U svakom slučaju, ja ću doći da osvetim temelj te crkve.
DŽOMIĆ: Ja mislim da od toga nema nikakve ni teorijske mogućnosti, niti to njima treba. To je sad malo potrebno u ovoj predreferendumskoj groznici da se malo dižu tenzije. Upravo su oni ta režimska mačuga koja se koristi u tim momentima da bi se, eto, kao navodno tobože Crnogorcima i onima koji su za nezavisnu Crnu Goru dala i pružila alternativa.
RSE: Koliko su u sveukupnoj atmosferi koja se pomalo preteće nadvija nad zemljištem koje je namenjeno crnogorskom hramu u Srbiji, uopšte utemeljena očekivanja da će on biti završen u narednih nekoliko meseci?
SRBULOVIĆ: Osim samog objekta, dakle osim same građevine, mora da postoji mnogo više. Mora da postoji sveštenstvo, mora da postoji narod, crkva mora jednostavno da zrači određenim duhom, pogotovo pravoslavna crkva, jednom sabornošću, jednom toplinom. Kod Crnogorske pravoslavne crkve očekujem da će ona pre delovati u skladu sa nekim narednim kongresom Demokratske partije socijalista ili takvom nekakvom strujom, nego što će ona imati neke svoje kanonske odluke na koje će se pozivati ili na vaseljenske sabore. Tako da će ona više delovati u skladu s tim šta joj kažu ti njeni osnivači iz državne bezbednosti Crne Gore, nego što će ona moći da zaživi. Mogu oni da podignu i Ajfelov toranj u Lovćencu, ali, ipak, to će biti samo farsa u odnosu na onaj original.
STEVOVIĆ: Mi se nadamo da ćemo uspeti da ga završimo do ljeta, do 4. jula, kad je neka centralna proslava Udruženja Crnogoraca „Krstaš“, kad je slava tog udruženja Sveti Pravedni Ivan Crnojević. Ja se nadam da neće biti problema, mi ćemo javno raditi sve ovo. Na kraju krajeva ćemo internacionalizovati čitavu ovu priču, jer smatramo da apsolutno imamo prava za ono što radimo, da, kao i sve druge etničke zajednice, imamo prava na nešto što spada u domenu osnovnih ljudskih prava, a to je sloboda vjeroispovijesti.
RSE: Stoga oni koji nisu zahvaćeni euforijom i podelama oko izgradnje crkava u Srbiji, sa nestrpljenjem očekuju dane kada će pitanja svetog i svetovnog biti čvrsto razgraničena. To će jedino i doneti rešenje crkvenog spora ispod koga proviruje more drugih problema. A oni se upravo prekrivaju plaštom navodne brige oko svetog, jer je to jedan od najdelotvornijih načina da se sakrije njihova prave prirode.
Naravno Srpska pravoslavna crkva se oštro usprotivila namerama ovog udruženja, tvrdeći da će to biti prva crkva na svetu koju grade ateisti. Iz krugova koji podržavaju samostalnost crnogorske crkve ubrzo je stigao odgovor da se Srbija pretvara u „pravoslavni Iran“, gde glavnu reč vodi „kleronacistička elita“ iz redova Srpske pravoslavne crkve. U atmosferi poprilično napetih odnosa između Srbije i Crne Gore, ali i same Mitropolije crnogorsko-primorske sa vlastima u Crnoj Gori, to je otvorilo put za nove nesuglasice. Stoga je najava izgradnje hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Srbiji, i uticaj ove odluke na srpsko-crnogorske odnose i prilike u čitavom regionu, tema i naše emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
• Predsednik Udruženje Crnogoraca „Krstaš“ iz Lovćenca Nenad Stevović
• Predsednik Izvršnog odbora pokreta „Svetozar Miletić“ iz Novog Sada Đorđe Srbulović
• Jerej Srpske pravoslavne crkve iz Podgorice Velibor Džomić
• Mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve Mihailo Dedeić
No pre nego što se naši sagovornici posvete ovoj temi, saznati ćemo nešto više o samoj inicijativi za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu:
Inicijativa za izgradnju srpske pravoslavne crkve u vojvođanskom selu Lovćenac, naseljenom dve trećine Crnogorcima, od kojih polovina sebe smatra Crnogorcima-Srbima, dok druga polovina svoj nacionalni crnogorski identitet ne vidi uz Srbiju i Srbe, potekla je još prošlog leta iz Udruženja „Krstaš“, sa sedištem upravo u Lovćencu. I tada, baš kao i sada, kada je skupština opštine Mali Iđoš odlučila da Udruženju „Krstaš“, koje svoje mesne odbore ima i u Subotici, Novom Sadu, Feketiću i Vrbasu, ustupi građevinsko zemljište na dvestogodišnje korišćenje, mišljenja lovćenskih Crnogoraca u vezi sa izgradnjom crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu, čije je temelje u novembru prošle godine osveštao mitropolit crnogorski vladika Amfilohije Radović, su podeljenja.
*****
RSE: S obzirom da je već sama inicijativa za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve podelila javnost kako u Srbiji tako i Crnoj Gori, antagonizam samo se povećao kada je dobijeno zemljište za taj objekat od vojvođanske opštine Mali Iđoš, kojoj pripada mesna zajednica Lovćenac. Šta bi zapravo značila izgradnja ove crkve?
STEVOVIĆ: Danas to znači ostvarenje jednog dugogodišnjeg sna da etička zajednica Crnogoraca u Srbiji ima svoj hram. Mi smo počeli pripreme i očekujemo početak gradnje na proljeće.
SRBULOVIĆ: Izgradnju ovog hrama i uopšte ovakve pojave gledam sa tugom i razočarenjem, jer očito da je ovo jedna više tužna, pa i farsična epizoda nego što je raskolnička ili ne znam kakva. To je jedno udruženje građana koje radi nešto na svoju ruku, jer je to sad trenutno politički aktuelno. Pre desetak godina od tog crnogorskog srpstva nije moglo da se diše, a danas od tog crnogorskog crnogorstva takođe ne može da se diše.
RSE: A kako ubrzane pripreme za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve u Lovćencu vide jerej Srpske pravoslavne crkve iz Podgorice Velibor Džomić i mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve Mihailo Dedeić:
DŽOMIĆ: Možemo samo da budemo ganuti sa jednom takvom vešću. Kada znamo pozadinu i kompletno delovanje Udruženja „Krstaš“ koje forsira tu priču, onda nam je potpuno jasno da je to jedna nova avantura sa tragičnim posledicama koje će sigurno nastupiti. To je aktuelizovano mimo svih normalnih, kako civilizacijskih, tako i crkveno-pravnih, standarda. To je samo jedna reklamna stvar, sa određenim političkim ciljevima.
DEDEIĆ: Crnogorska pravoslavna crkva, kao i sve druge pravoslavne crkve, ima pravo u dijaspori da podiže svoje hramove, ako ima svoje vjernike i svoje sveštenike. Sve vjeroispovijesti, pa i Crnogorska pravoslavna crkva, ima pravo da podiže svoje crkve i na teritoriji Srbije, kao što Srpska pravoslavna crkva ima pravo da podiže svoje hramove u Crnoj Gori i u drugim državama Evrope i mnogo šire.
RSE: U poslednje vreme pominju se najrazličitiji motivi za izgradnju hrama Crnogorske crkve u Lovćencu, ali zagovornici ove ideje obično naglašavaju da je to jedan od načina da vojvođanski Crnogorci sačuvaju svoje poreklo, kulturu i tradiciju, s obzirom na sve izraženiju asimilaciju u Srbiji kojoj su izloženi:
SRBULOVIĆ: Ja lično mislim da su u Vojvodini isto ugroženi i Crnogorci kao i Aboridžini. Nijednih nema. O tome na neki način govori i to gde je pisana osnivačka povelja i osnivački akti ove crkve. Svi crnogorski vladari u 18-19. veku su bili arhijereji Srpske pravoslavne crkve. Dakle, faktički, ako su želeli da sačuvaju svoj identitet, svoj duh i svoju kulturu, oni su trebali da nastave u toj tradiciji i da se razvijaju i da traju. Niko nikada nije ni sporio da crnogorska državnost postoji kao takva, ali ovde je, očito, reč o jednom političkom činu.
STEVOVIĆ: To je potreba etničke zajednice Crnogoraca koja živi u Srbiji da imaju svoj hram, hram Crnogorske pravoslavne crkve, čiji su oni vjernici. Veliki broj Crnogoraca iz Srbije ide u Crnu Goru u hramove Crnogorske pravoslavne crkve. To je ustvari i osnovni poriv da se sačuva nacionalni identitet, a crkva kao duhovna baza će sigurno pomoći u tome.
RSE: No očigledno problem nije samo u izgradnji hrama verske zajednice koja još uvek nije dobila priznanje ostalih pravoslavnih crkava, već što bi izgradnja crkve u Lovćencu ozvaničila prisustvo same Crnogorske pravoslavne crkve na teritoriji gde ona do sada nije bila prisutna:
SBRULOVIĆ: u ovoj zemlji su sva čuda moguća i sve nesreće su moguće, pa je moguće i to. Tako da je moguće da i Crnogorska crkva bude u rangu neke ovdašnje njihove mitropolije. Nije ništa nemoguće. Onog momenta kad se Crna Gora osamostali, a sve govori da ide u tom pravcu, prestaće potreba i za tim dokazivanjem crnogorstva.
STEVOVIĆ: Udruženje Crnogoraca Srbije „Krstaš“, inače djeluje na teritoriji čitave Srbije. U Srbiji sve etničke zajednice imaju slobodu vjeroispovijesti. Tako da mislimo da je normalno da i Crnogorci imaju slobodu ispoljavanja svojih vjerskih potreba.
RSE: Zajedno sa izgradnjom hrama, u Lovćencu bi trebalo da bude osnovana i crkvena opština Crnogorske pravoslavne crkve, što bi označilo početak institucionalnog delovanja samostalne Crnogorske crkve u Srbiji:
DEDEIĆ: Može li biti srpska mitropolija u Zagrebu? Može. Kako ne može da bude crnogorska pravoslavna mitropolija, odnosno crnogorska pravoslavna crkvena opština u Hrvatskoj? Može da bude i to ćemo osnovati u kratkom roku. I u svim drugim krajevima. Imamo crnogorske pravoslavne crkvene opštine u Sjedinjenim Američkim Državama. U Sjedinjenim Američkim Državama može da bude Crnogorska crkva, a u Srbiji ne može.
DŽOMIĆ: Sama konstatacija da će za teritoriju Srbije postojati tobože jedna crkvena opština, dovoljno govori da to nema veze sa pravoslavnim ustrojstvom hrišćanske crkve i sa pravoslavnom organizacijom. To su ljudi koji su upali kao Pilat u vjeru i prave takve greške da svako ko iole poznaje pravoslavno ustrojstvo i pravoslavnu veru, vidi da to nema nikakve veze sa tim.
RSE: U osnovi samog spora oko izgradnje prvog hrama samostalne Crnogorske crkve u Srbiji, leži pre svega sporan status same Crnogorske pravoslavne crkve. Ne samo da crnogorski ustav pominje postojanje jedne, a ne dve pravoslavne verske zajednice, nego Crnogorsku pravoslavnu crkvu ne priznaje gotovo nijedna druga pravoslavna crkva u svetu:
DEDEIĆ: Srpska pravoslavna crkva dobro zna da je Crnogorska samostalna, autokefalna crkva. Među prvima je i Srpska pravoslavna crkva priznala njenu samostalnost i autokefalnost. Da je to tačno, kada je stvorena Prva Jugoslavija, odnosno Jugoslavija Srba, Hrvata i Slovenaca i kada je prisajedinjena Crnogorska autokefalna crkva Srpskoj pravoslavnoj crkvi, u dokumentu koji je napisan, Crnogorska pravoslavna crkva u sastav Srpske pravoslavne crkve ulazi kao autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva.
DŽOMIĆ: To je jedna apsolutna neistina. Mitropolija crnogorsko-primorska je osnovana apostolskim misionarskim radom Svetog Save. Zatim, nakon nasilnog ukidanja Pećke patrijaršije 1766. godine, ona je u takvim uslovima ostala kao jedina slobodna i tako egzistirala i postojala, i nikad nije bila Crnogorska pravoslavna crkva nego Pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Postoji zapisnik sa ujedinjenja kao jedan akt unutarcrkvene prirode, donet od nadležnog crkvenog organa, u kome se kaže da se nezavisna Srpska pravoslavna sveta crkva u Crnoj Gori ujedini sa autokefalnom Pravoslavnom crkvom u Srbiji. I to je dokument preko koga zagovornici tih teza, potpuno historijski neutemeljenih, beže kao đavo od krsta. Reč je o jednom klasičnom, unutarcrkvenom aktu, jer je i na osnovu Ustava Crne Gore iz 1905. godine, u članu 129, propisano da vrhovna unutrašnja uprava u poslovima pravoslavne veroispovesti pripada Mitropoliji crnogorskoj.
DŽOMIĆ: Ona nije bila nikakva autokefalna Crnogorska pravoslavna crkva, nikad nije dobila tomos o autokefalnosti. Postoji jedna mala grupica ljudi, očevidno politički instruiranih, koji sebe smatraju pripadnicima nepriznate, sa pravoslavne pozicije i sa kanonske pozicije nepostojeće Crnogorske pravoslavne crkve, koju predvodi anatemisani i prokletstvu predati raspop Miraš Dedeić, koji je nekada bio sveštenik Carigradske patrijaršije u Rimu i koji je zbog kanonskih ogrešenja raščinjen od strane Vaseljenske patrijaršije.
DEDEIĆ: Nedavno, 1992. godine, Srpska pravoslavna crkva je tražila od moskovskog patrijarha Aleksija II da se izbriše Crnogorska autokefalna samostalna crkva iz Diptiha Svetog ruskog sinoda, gdje piše da je Crnogorska crkva samostalna. A to je potvrdio i carigradski patrijarh. To Srpska crkva dobro zna i to bi trebala da objasni svojim građanima u Srbiji.
RSE: S obzirom na svoj nerešen status, nastojanje Crnogorske pravoslavne crkve da proširi svoje delovanje na Srbiju, izazvalo je podozrenje u velikom delu javnosti. Bez obzira što pristalice autokefalne Crnogorske crkve tvrde da njihova privrženost ovoj verskoj zajednici proističe iz religioznih pobuda, Crnogorska pravoslavna crkva se često nalazi na mesti kritika zbog navodne manipulacije verskim osećanjima:
SRBULOVIĆ: To nema veze sa verom. Žao mi je što se kida tkivo srpskog naroda. Žao mi je što se taj pravoslavni duh neobjedinjuje, nego se vodi ka razbijanju, ali ovde nisu u pitanju verski razlozi, već čisto politički, koji treba da doprinesu afirmaciji ideje nezavisne Crne Gore i postojanja crnogorske nacije, i to crnogorske nacije koja je isključivo formirana na tome da je ona nesrpska ili antisrpska nacija, a sve drugo je manje bitno.
STEVOVIĆ: Jasno je da nema zloupotrebe vjerskih osjećanja. Udruženje Crnogoraca „Krstaš“, kao najautentičnije, a samim tim i najeminentnije udruženje Crnogoraca u Srbiji, definitivno nije ničija politička marioneta, konci se ne vuku niti u Crnoj Gori, niti bilo gdje drugo, nego smo mi autentični predstavnici Crnogoraca koji žive u Srbiji i koji žele da ostanu da žive u Srbiji i poslije razdvajanja Srbije i Crne Gore i poslije stvaranja dvije nezavisne države. Želimo da damo svoj doprinos demokratizaciji ovog društva i da jednostavno svoje prijatelje tražimo u demokratskim snagama ovog društva.
RSE: U skladu sa atmosferom koja je stvorena u Srbiji oko delovanja Crnogorske pravoslavne crkve, ne retko se može čuti da ova institucija proglašava čak i za neku vrstu sekte, dok se njeni poklonici često nazivaju „nekrstima“:
DEDEIĆ: To neka služi na čast Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Ako govorimo o sekti i političkoj organizaciji, ne želim reći da bi se to moglo kazati za cijelu Srpsku pravoslavnu crkvu, ali za jedan dio u svakom slučaju da. To se pokazalo i u ovom nesretnom građanskom ratu koji je nedavno bio na prostorima bivše Jugoslavije. Vidi se ko je ko i šta je šta.
DŽOMIĆ: Što se tiče dogmata i kanona Pravoslavne crkve, Crnogorska pravoslavna crkva ne postoji kao takva. To je jedna pseudo-religiozna organizacija koja ostvaruje političke ciljeve u Crnoj Gori i produbljuje za potrebe režima podele, jazove, deobe. To se pokazalo u moru situacija u Crnoj Gori.
RSE: Otpor prema samostalnoj crnogorskoj crkvi, umnogome generiše pre svega Srpska pravoslavna crkva. S obzirom da u Srbiji i dalje ne postoji zakon o verskim zajednicama, državni organi uglavnom se povode za zakonodavstvom Srpske pravoslavne crkve. U skladu sa tim, najviši predstavnici vlasti u Srbiji ponavljaju da kanonski nepriznata Crnogorska pravoslavna crkva neće moći da bude registrovana kao verska organizacija u Srbiji, prihvatajući stav Srpske pravoslavne crkve koja na taj način postaje neka vrsta vrhovnog arbitra:
DŽOMIĆ: U svim sferama državnog i društvenog života, mora da postoje red i poredak. Kao što danas, recimo, ne mogu nigde, ni u Americi, ni u Evropi, pa samim tim ni u Srbiji i Crnoj Gori, postojati dve firme sa istim imenom, dva medija ili dve političke stranke sa istim imenom, tako za jednu veroispovesti ne mogu postojati dve crkvene zajednice sa istim imenom. Svuda u svetu državama pripada pravo da priznaju i registruju verske zajednice i otuda nema razloga da tako ne bude i u Srbiji.
STEVOVIĆ: Mi odbacujemo sve kritike i sve prijetnje, otvorene i poluotvorene, od predstavnika vlasti i od nekih drugih predstavnika koji kritikuju i prijete. Mi definitivno nijesmo vjernici Srpske pravoslavne crkve i ne spadamo pod tu njihovu ingerenciju. Mi se na to ne obaziremo. Viševjekovna tradicija i trajanje Crnogorske pravoslavne crkve dokazuje nešto sasvim drugo.
RSE: Stoga od državnih funkcionera u Srbiji sve češće stižu verbalne preporuke lokalnim vlastima u Lovćencu da ne smeju da izdaju dozvolu za izgradnju hrama Crnogorske pravoslavne crkve. U krugovima koji se ne libe da posegnu za mnogo zapaljivijom retorikom, već odavno se mogu čuti pretnje da će sve što bude sazidala Crnogorska crkva u Lovćencu, biti porušeno. Bez obzira što opštinske vlasti u ovoj opštini ne odustaju od svog stava da je sloboda veroispovesti jedno od temeljnih ljudskih prava, u udruženju „Krstaš“ ne isključuju mogućnost da će biti različitih pokušaja da se spreči izgradanja crnogorskog hrama:
STEVOVIĆ: Nekih sprečavanja će možda biti u državi Srbiji. Dosta toga je moguće. Međutim, jedno je sigurno, a to je da mi od ovog projekta nećemo odustati. Tako da ćemo početi sa izgradnjom i na taj način pružiti šansu i vlastima u Beogradu i Srbiji da dokažu da prava manjina u Srbiji nijesu ugrožena. Nadamo se da će mitropolit Crnogorske pravoslavne crkve, koga ćemo pozvati, položiti kamen temeljac u Srbiji.
DŽOMIĆ: Pravno je nemoguće da jedno građansko udruženje, koje je već registrovano kao udruženje, sa ciljevima koji nemaju nikakve veze sa verom i religijom, osniva ili gradi crkvu. S druge strane, i Srpska pravoslavna crkva, bez obzira na svoje viševekovno prisustvo na ovim prostorima, ima obavezu da u urbanizovanim zonama probavi, po zakonskoj poceduri koju propisuje nadležna državna vlast, odobrenje za izgradnju ili, kako se to u narodu kaže, građevinsku dozvolu. S treće strane, u Lovćencu se već za potrebe pravoslavnih hrišćana podiže Crkva Svetog Petra Cetinjskog, tako da će u tom hramu svi pravoslavni hrišćani, bez obzira na to kako se oni nacionalno osećaju ili izjašnjavaju, moći da zadovolje svoje duhovne potrebe.
RSE: Kao neki udaljeni eho, ali i nagoveštaj onoga što će pratiti nastojanje crnogorske crkve da započne svoje delovanje u Srbiji, u Crnoj Gori se već odavno mogu čuti pretnje da će objekti Srpske pravoslavne crkve biti oduzeti i predati Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi:
DEDEIĆ: Naravno, mnogo štošta će se promijeniti sa samim referendumom. Naravno da će crnogorske vlasti morati povesti računa o tome da crnogorski sakralni objekti na teritoriji Crne Gore, koje još drži Srpska pravoslavna crkva, naravno pod okupacijom, to mogu slobodno da kažem, da će ona jednom shvatiti da to nije njeno, da je ona na tuđinskoj teritoriji. Mislim da bi bilo pošteno da to riješimo kao ljudi, kao dvije crkve i kao vjekovni prijatelji, a ni u kom slučaju kao neljudi. Srpska pravoslavna crkva je okupator nad Crnogorskom crkvom još od 1920. godine.
DŽOMIĆ: Sve je u Crnoj Gori za njih okupacija. Sve što se ne uklapa u taj projekat, za njih je okupacija. Svaki hram, svaki konak i svaki manastir u pravnom smislu je nepokretnost. U katastru države Crne Gore, Republike Crne Gore, oni se vode kao svojina Mitropolije crnogorsko-primorske. Svako ima pravo na slobodu veroispovesti, svako može da ostvaruje svoje pravo, ali to se pravo nigde u svetu ne ostvaruje obijanjem hramova, trnokopima, bušilicama, burgijama. Ono što je posebno bitno u svemu tome jeste da to što oni pokušavaju da podmetnu Mitropoliji crnogorsko-primoriskoj, ustvari rade oni.
RSE: Otpor prema delovanju Crnogorske pravoslavne crkve u Srbiji, samo je jedna od manifestacija učestalog negiranja gotovo svega što ima veze za crnogorskim identitetom, što je sve izraženije u Srbiji kako se približava vreme referenduma koji bi trebalo da odluči o eventualnoj samostalnosti Crne Gore. Snage koje se zalažu za neku vrstu simbioze između Srbije i Crne Gore i dalje nalaze ključno uporište u Srbiji, ali je to dovedeno do kulminacije otvorenim negiranjem postojanja same crnogorske nacije:
SRBULOVIĆ: Crnogorska nacija ne postoji. To je pokušaj pravljenja nečega što nije uspelo da da rezultate. To deluje dosta nakazno i nakalemljeno. Ali ne branimo pravo nikome da se izjašnjava onako kako hoće i kako želi. Naravno da mi ne pada na pamet da priznam crnogorsku naciju, crnogorsku pravoslavnu crkvu i crnogorski jezik i sve te slične crnogorske nebuloze koje sada niču kao pečurke posle kiše u tom dokazivanju da su oni nešto posebno i da su nešto drugo samo da nisu Srbi. To je jednostavno nešto što je izmišljeno za jednokratnu upotrebu i kada prođe to ludilo, onda će vrlo brzo sve splasnuti i sve će se zaboraviti.
DEDEIĆ: To samo Srbi kažu da crnogorska nacija ne postoji. Crnogorska nacija postoji, crnogorska istorija postoji, crnogorski jezik postoji, crnogorska prošlost postoji, crnogorska knjaževina postoji, kravljevina i država. To Srbija odlično zna. To znaju ne samo balkanske države, nego uopšte i Evropa. Crnogorska država i Crnogorska pravoslavna crkva su postojale kad nijesu postojale mnoge današnje države u Evropi
RSE: Stoga oni koji u Srbiji brane pravo na crnogorski identitet i nacionalnost, gaje neku vrstu bojazni da poricanje crnogorske nacionalnosti podstiču pre svega krugovi Srpske pravoslavne crkve. Stoga bi, prema njihovom mišljenju, postojanje hrama crnogorske crkve u Lovćencu bilo glavna prepreka ovakvim tendencijama:
STEVOVIĆ: To je fiktivan stav Srpske pravoslavne crkve. Imamo priliku da čujemo od dosta ljudi koji žele da izvrše obred krštenja ovdje u Vojvodini, u Srbiji, u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, i gdje im se ne dozvoljava da upišu crnogorsku nacionalnost. To je nešto apsurdno i to je fiktivan stav Srpske pravoslavne crkve posljednjih petnaest godina. A meni se, bogami, čini da je to stav i od ranije, od nasilnog ukidanja Crnogorske pravoslavne crkve 1920. godine.
DŽOMIĆ: Svima nama, pravoslavnim hrišćanima, sveštenicima, episkopima, apsolutno je prihvatljivo da se svakom čoveku na Zemljinoj kugli mora omogućiti uživanje i ostvarivanje ljudsko prava na slobodu misli, savesti i veroispovesti i nema razloga da tako ne bude i u Srbiji i Crnoj Gori. Obred krštenja, recimo, vrši se ne u Srbina ili u Crnogorca nego u ime Oca, Sina i Svetoga Duha. Ako se obred venčanja vrši tako da se nigde ne pominje ni Srbin ni Crnogorac ni Grk ni Amerikanac, o čemu se onda tu zapravo radi? Kome su zatvorena vrata bilo kog pravoslavnog hrama da dođe da se krsti, da se ispovedi, da se pričesti, da prisustvuje bogosluženju? Pravoslavna crkva poštuje ljudsku slobodu i pravo na slobodan izbor i odlučivanje koje je Bog dao svakome čoveku na ovoj zemlji, bez obzira na rasu, naciju ili pol. Devedeset i pet posto sveštenika Mitropolije crnogorsko-primorske i Eparhije budimljansko-nikšićke su poreklom Crnogorci.
RSE: No to negiranje crnogorske nacionalnosti, pa samim tim i samostalne Crnogorske crkve, neki vide samo kao deo poraženog, ali još uvek neprežaljenog projekta objedinjavanja svih teritorija sa srpskim stanovništvom u jednu državu. Mnogi kritičari ovog projekta, koji je jedan od ključnih uzroka poslednjeg rata, smatraju da je Srpska pravoslavna crkva i dalje jedan od ključnih zagovornika ideja o velikoj Srbiji:
DŽOMIĆ: To je potpuno okoštala teza koju forsiraju beogradski mondijalisti i onda je papagajski ponavljaju ovde u Crnoj Gori.
DEDEIĆ: Srpska crkva atakuje ne samo na Crnogorsku pravoslavnu crkvu i Crnu Goru, ona atakuje i na Makedoniju. To je projekat Velike Srbije. Atakuje na Republiku Srpsku. Atakuje na Dalmaciju. Pa na Kosovo. Što je velika greška i što se njoj sveti. Trebala da pogleda malo šire svoju istoriju i da vidi da nije Srbija svugdje ondje gdje se Srbin nalazi. Srbija ima svoje granice i svoje okvire.
RSE: I da li uz brojna nerešena pitanja između Srbije i Crne Gore koja se iz dana u dan sve više gomilaju, odnosi između Srpske pravoslavne i Crnogorske pravoslavne crkve, samo dodatno opterećuju srpsko-crnogorske veze, što unosi novu nestabilnost u čitav region?
DŽOMIĆ: Ne opterećuju ti odnosi Srbiju i Crnu Goru. To je unutrašnje crnogorsko pitanje i ja mislim da se taj problem uopšte ne održava na Srbiju, iako preko ovog Udruženja „Krstaš“ iz Lovćenca žele da bace ovaj ugarak iz Crne Gore i u Srbiju, koji ne može da padne na plodno tle i da se zapali vatra, kako se to u duhovnom smislu zapalilo u Crnoj Gori.
DEDEIĆ: Ja mislim da bi Srpska pravoslavna crkva, a vrijeme joj je za to, trebala da popravi svoj status, da stupi u dijalog sa Srpskom pravoslavnom crkvom, da razgovara sa Srpskom pravoslavnom crkvom o njenom statusu, njenoj prošlosti i sadašnjosti i da vidi nacija i srpska i crnogorska šta je Crnogorska pravoslavna crkva, a šta Srpska pravoslavna crkva.
RSE: Na površini svih tih naslaga verskih, političkih pa i civlizacijskih nerazumevanja koja već godinama konstantno tinjaju na prostoru bivše Jugoslavije, ipak ostaje jedna nepoznanica: da li će zaista u najskorijoj budućnosti u Srbiji biti podignut prvi hram samostalne Crnogorske crkve:
DEDEIĆ: Ja vjerujem da će hram u Lovćencu biti izgrađen. U svakom slučaju, ja ću doći da osvetim temelj te crkve.
DŽOMIĆ: Ja mislim da od toga nema nikakve ni teorijske mogućnosti, niti to njima treba. To je sad malo potrebno u ovoj predreferendumskoj groznici da se malo dižu tenzije. Upravo su oni ta režimska mačuga koja se koristi u tim momentima da bi se, eto, kao navodno tobože Crnogorcima i onima koji su za nezavisnu Crnu Goru dala i pružila alternativa.
RSE: Koliko su u sveukupnoj atmosferi koja se pomalo preteće nadvija nad zemljištem koje je namenjeno crnogorskom hramu u Srbiji, uopšte utemeljena očekivanja da će on biti završen u narednih nekoliko meseci?
SRBULOVIĆ: Osim samog objekta, dakle osim same građevine, mora da postoji mnogo više. Mora da postoji sveštenstvo, mora da postoji narod, crkva mora jednostavno da zrači određenim duhom, pogotovo pravoslavna crkva, jednom sabornošću, jednom toplinom. Kod Crnogorske pravoslavne crkve očekujem da će ona pre delovati u skladu sa nekim narednim kongresom Demokratske partije socijalista ili takvom nekakvom strujom, nego što će ona imati neke svoje kanonske odluke na koje će se pozivati ili na vaseljenske sabore. Tako da će ona više delovati u skladu s tim šta joj kažu ti njeni osnivači iz državne bezbednosti Crne Gore, nego što će ona moći da zaživi. Mogu oni da podignu i Ajfelov toranj u Lovćencu, ali, ipak, to će biti samo farsa u odnosu na onaj original.
STEVOVIĆ: Mi se nadamo da ćemo uspeti da ga završimo do ljeta, do 4. jula, kad je neka centralna proslava Udruženja Crnogoraca „Krstaš“, kad je slava tog udruženja Sveti Pravedni Ivan Crnojević. Ja se nadam da neće biti problema, mi ćemo javno raditi sve ovo. Na kraju krajeva ćemo internacionalizovati čitavu ovu priču, jer smatramo da apsolutno imamo prava za ono što radimo, da, kao i sve druge etničke zajednice, imamo prava na nešto što spada u domenu osnovnih ljudskih prava, a to je sloboda vjeroispovijesti.
RSE: Stoga oni koji nisu zahvaćeni euforijom i podelama oko izgradnje crkava u Srbiji, sa nestrpljenjem očekuju dane kada će pitanja svetog i svetovnog biti čvrsto razgraničena. To će jedino i doneti rešenje crkvenog spora ispod koga proviruje more drugih problema. A oni se upravo prekrivaju plaštom navodne brige oko svetog, jer je to jedan od najdelotvornijih načina da se sakrije njihova prave prirode.
