Saradnja: Zoran Glavonjić
Stoga, upravo objavljeni rezultati istraživanja o psihološkim aspektima pomirenja u novim zemljama Zapadnog Balkana, koje je sprovela grupa psihologa iz Beograda, Zagreba i Sarajeva, bacaju novo svetlo na ovaj problem, jer su se konačno čuli glasovi stanovnika ovih država, od kojih pre svega zavisi način na koji će se prevazići posledice ratnih sukoba. Jedan od najznačajnijih zaključaka ovog ispitivanja javnog mnenja otkriva, da na ovim prostorima, uprkos još uvek prisutnim antagonizmima, postoji jako visoka spremnost za pomirenje. No, od spremnosti do njenog ostvarenja preostaje još mnogo toga da se uradi, pa su različiti izazovi koji se sreću na putu pomirenja tema i naše današnje emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
*Rukovodilac istraživanja o psihološkim aspektima procesa pomirenja u bivšoj Jugoslaviji, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu Nebojša Petrović
*Zagrebački sociolog i publicista Srđan Dvornik
*Direktor Centra za društvena istraživanja iz Podgorice i univerzitetski profesor Srđa Vukadinović
*Predsednik Helsinškog komiteta za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Srđan Dizdarević
No pre nego što se naši sagovornici posvete ovoj temi, saznaćemo nešto više o samom istraživanju koje se bavi psihološkim aspektima pomirenja u bivšoj Jugoslaviji:
*****
Istraživanje psiholoških aspekata procesa pomirenja u bivšoj Jugoslaviji obuhvatilo je oko 4.800 ljudi iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije. Svaki ispitanik razmišljao je i odgovarao na pitanja od 30 do 60 minuta. Ispitanici su potrošili ukupno oko 200.000 minuta odgovarajući, što je 3.300 sati ili gotovo punih pet meseci danonoćnog neprestanog davanja odgovora. U istraživanju su dobijeni odgovori na skoro milion pitanja. Upitnik se sastojao od 14 grupa pitanja. Intervjueri, koji su bili diplomirani psiholozi ili apsolventi psihologije, dobili su zadatak da u svojoj sredini pronađu što raznolikije ljude po životnom dobu i pre svega po političkim i ideološkim opredeljenjima.
Pitanja su obuhvatala sledeće teme: lično iskustvo sa pripadnicima drugih naroda za vreme života u zajedničkoj državi neposredno pre, za vreme i posle rata, pogledi na uzroke sukoba, karakter sukoba, opravdanost ciljeva, gubitci i eventualne dobiti vezane za sukobe, pitanja odgovornosti i krivice, kazne, istine i pravde i mogućnost i uslovi pomirenja.
Projekat nije imao namenu da odgovori na pitanje šta je prava istina u ratovima na području bivše Jugoslavije i on se ne bavi pitanjem odgovornosti i krivice za počinjene zločine. Ovaj projekat ima za konačan cilj da utvrdi kolika je spremnost za pristupanje procesu pomirenja i prihvatanje političkih odluka i akcija koje vode pomirenju među članovima društava koja su bila u konfliktu. Dakle, trebalo je da se utvrdi zbog čega se javljaju i kolike su prepreke saznavanju istine, opraštanju, prihvatanju odgovornosti i slično.
Autori projekta o psihološkim aspektima procesa pomirenja smatraju ovu vrstu istraživanja fundamentalnom u traganju za odgovorima na ova pitanja i sukladno tome dolaženju do načina na koji bi se prevazišli postojeći zastoji i teškoće i ubrzali proces pomirenja.
Istraživanjima su obuhvaćeni centri u Beogradu, Rijeci, Sarajevu, Banjaluci i Novom Sadu.
* * * * *
RSE: S obzirom da su ratni sukobi na prostoru bivše Jugoslavije svojom brutalnošću i zločinima nad civilnim stanovništvom ostavili za sobom duboke tragove, pre svega je značajno videti kakvo je trenutno raspoloženje jedne prema drugima onih strana koje su direktno ili indirektno učestvovale u ratu. Šta o potencijalu za pomirenje, nakon što su u kolektivnom sećanju duboko utisnuti događaji sa kraja devedesetih, kažu rukovodilac ovog projekta, psiholog Nebojša Petrović iz Beograda, i sarajevski aktivista na polju ljudskih prava Srđan Dizdarević:
PETROVIĆ: Moje istraživanje je pokazalo da je taj potencijal veoma veliki. Čak bih mogao reći da je ogroman. Ispitivao sam vrednovanje raznih društvenih ciljeva, a jedan cilj je bio – trajan i stabilan mir. Devedeset i četiri posto mojih ispitanika je reklo da je to za njih važno. Ali moram napomenuti da govorim samo o potencijalu. A potencijal nije ono što se uvek ostvari.
DIZDAREVIĆ: Mene to ne iznenađuje. Ja imam dojam da kod građana nema puno problema da se uđe u nekakav proces liječenja rana nastalih ratovima i ovim tragičnim zbivanjima na prostorima bivše Jugoslavije. Veći su problem političke elite, vladajući krugovi. Oni se, s obzirom na to da je veliki dio njih učestvovao u ratnim događanjima, u pripremama ratova, da imaju dio odgovornosti za zla koja su počinjena, očigledno protive tom procesu.
RSE: Da li rezultati najnovijih empirijskih istraživanja koji ukazuju na vrlo visoku spremanost za pomirenje, predstavljaju izvesno iznenađenje za sociologe iz Zagreba i Podgorice, Srđana Dvornika i Srđu Vukadinovića:
DVORNIK: I da i ne. Iznenađuju me jer bih i ja sam sa nekom nelagodom i strahom odgovorio da se bojim da još uvijek prevladava stav da bi ljudi željeli radije nekakvu nacionalistički shvaćenu pravdu nego mir. S druge strane, 10 godina nakon prestanka masovnog oružanog nasilja, nakon završetka rata, ljudi su već morali postati svjesni toga da je život bez opasnosti od razaranja i ubijanja, ipak, ugodniji.
VUKADINOVIĆ: Rezultati najnovijih empirijskih istraživanja, što treba da raduje svakog čovjeka sa prostora bivše Jugoslavije, pokazuju one tvrdnje koje su se devedesetih godina čule, istina, od manjine. Ti rezultati za mene ne predstavljaju nikakvo iznenađenje, već, naprotiv, to je jedna realna situacija kako su trebali da se odvijaju procesi u bivšoj Jugoslaviji. Nažalost, ideološka matrica etnonacionalizma je nadvladala i, naravno, matrica etnonacionalizma upravo opstoji i postoji na raspirivanju straha od drugih.
RSE: Nema nikakve sumnje da se, nakon što su obavljena vrlo precizna istraživanja na prostoru bivše Jugoslavije, može reći da postoji neka vrsta spremnosti da se prevlada negativno nasleđe prošlosti. Da li to znači da je ovde već sasvim spontano započeo proces pomirenja?
DVORNIK: Mislim da ne. Tu je u smislu pomirenja zajednica, pomirenja politički organiziranih država potrebno sigurno još nešto eksplicitnijih koraka u smislu suočavanja sa prošlošću i nekakvim objektivno utvrdivim i dokazivim činjenicama izvlačenja nekih konzekvenci i zaista na neki način davanja oficijelnih ali i široko društveno prihvaćenih međusobnih garancija i uvjeravanja da tim zemljama međusobno opasnost ne prijeti. A na tom se još nije ozbiljno počelo raditi.
PETROVIĆ: Taj proces je započeo, naravno, odmah posle rata. On započinje ustvari i tokom rata u određenim užim društvenim krugovima koji tada čine manjinu. I on se razvija i traje, nažalost, jako dugo. Kao što vam je potrebno 10 minuta ili pola sata da srušite jednu kuću i nekoliko meseci da je izgradite, tako vam je i da razrušite veze između ljudi i između društava potrebno veoma malo, a da ih ponovo izgradite mnogo više vremena.
RSE: Najviši državni predstavnici Srbije i Crne Gore, Hrvatske i Bosne i Hercegovine već su razmenili izvinjenja zbog stradanja i patnji stanovništva, ali da li postoji neki drugi događaji, osim tih gestova, koji možda svedoče o početku procesa pomirenja?
VUKADINOVIĆ: Može se reći da je proces pomirenja počeo onog trenutka kada su prve sportske ekipe igrale i na terenima Bosne i Hercegovine ili Hrvatske, uz određene incidente, što je, naravno, refleks tih događanja i što je jedna okolnost koju treba prihvatiti i koja će vremenom potpuno izblijediti.
DIZDAREVIĆ: Ne, on nije, čak, možda i dotaknut. On postoji u razmišljanjima nekih ljudi u civilnom sektoru i dijela nezavisnih intelektualaca koji su svjesni da bez poštenog suočavanja sa prošlošću, koje podrazumijeva i ulazak u proces utvrđivanja istine i pomirenja, nekakvih posebnih napora u tom pravcu neće biti na pravi način.
RSE: No, vrlo često se govori o pomirenju s nekom vrstom podrazumevanja, ali još uvek nije do kraja jasno ko zapravo treba da se pomiri: da li oni pojedinci koji su direktno ili indirektno podneli žrtve sa svojim zločincima, sami narodi ili političke elite koje su uvele svoje zemlje u višegodišnji sukob?
PETROVIĆ: To je najčešće podeljeno po nacionalnim linijama. Veoma je teško pitanje pomirenja između konkretne žrtve i konkretnog zločinca. I jednostavno mogu da kažem da se ne usuđujem baš previše da se bavim takvim stvarima ili da kažem nekome kome je pobijena cela porodica – daj pomiri se sa tim konkretnim čovekom koji ti je to uradio. To jeste veoma velika ljudska odlika, ukoliko bi to neko mogao da ostvari. Kad neka treća osoba iz grupe koja je imala žrtve ili iz nacije koja je imala žrtve (sve nacije su imale žrtve, neko više, neko manje) kaže – pošto je ovaj moj sunarodnik bio žrtva, ja takođe koji nisam bio žrtva mrzim ne samo tog koji mi je učinio zlo, nego mrzim sve iz njegove nacionalne grupe, kada se desi nešto tako emocionalno, snažno i teško, onda se to lako i brzo generalizuje, a veoma se teško i sporo gasi, ta reakcija mržnje.
VUKADINOVIĆ: Narodi se nisu svađali, narodi nisu ratovali, živjeli su, možda, u jednom odnosu određene etničke distance koja, po meni, nije bila velika. Živjeli su u jednom odnosu trpeljivosti ili netrpeljivosti jednih prema drugima, što je, opet, bio rezultat određenih političkih manipulacija etnonacionalne matrice, i ta etnička distanca je upravo zavisila od toga. Tako da danas ne možemo govoriti o pomirenju Srba i Bošnjaka ili Srba i Hrvata jer se ti narodi nisu ni svađali. Sukob su izazvale političke elite koje su navodno reprezentovale te narode i vjerovatno one misle, ako se one pomire, da će se pomiriti i narodi, da će se pomiriti i države.
RSE: O procesu pomirenja na prostoru bivše Jugoslavije, vrlo često se govori sa nekom vrstom podrazumevanja, kao da je sasvim očigledno šta pomirenje tačno znači. Međutim, što se više o njemu priča i diskutuje, stiče se utisak da je taj termin postajao sve fluidniji i neodređeniji. Šta je zapravo pomirenje?
PETROVIĆ: Na osnovu detaljnih analiza sam utvrdio da postoje četiri elementa, barem u ovom regionu koji nas zanima, koji možemo nazvati konstitutivnim u određenju te spremnosti za pomirenje, a to su: poverenje u namere druge strane, prihvatanje raznih oblika saradnje, spremnost da se ponudi i prihvati izvinjenje i ponovno viđenje članova doskora neprijateljske grupe kao ljudskih bića, poput nas samih, sa svim svojim vrlinama i manama. Ova četiri elementa su blisko povezana, te izraženost jednog od njih najčešće ukazuje na sličnu izraženost prema prva tri elementa.
DIZDAREVIĆ: Ono što je bitno, to je normalizovat odnose među ljudima, izgraditi odnose na jednom višem, civilizacijskom stupnju gdje ćemo priznavati i prihvatati razlike, gdje ćemo moći da kažemo istinu o onome što se desilo i gdje ćemo moći jedni s drugima živjeti na način na koji se u 21. vijeku živi u normalnim, demokratskim, civilizovanim zemljama. Ja mislim da smo mi još uvijek, nažalost, daleko od toga jer smo još uvijek podvojeni u tim torovima i opterećeni tim strahovima koji jednostavno čine nemogućim da neko prvi napravi taj potez, da neko prvi napravi taj iskorak, da iskaže oprost, da prema ovoj prošlosti ima jedan racionalniji odnos koji znači s jedne strane i kaznu za počinioca i za zločinca, ali i normalan odnos prema svima onima koji u tome nisu učestvovali i koji su samo drukčije vjeroispovijesti i drukčije nacije.
RSE: Možda se to već moglo na neki način naslutiti, ali između onih koji su spremni za pomirenje postoje brojne sličnosti.
PETROVIĆ: To je možda jedan od najznačajnijih nalaza. Ispitanici koji su najskloniji pomirenju, bez obzira na državu u kojoj žive i naciju kojoj pripadaju, međusobno su veoma slični po najvećem broju vrednosnih orijentacija, po pogledu na svet, po svim onim karakteristikama koje karakterišu jedno ljudsko biće. Ono što je svakako paradoksalno, ali verovatno i najzanimljivije jeste da su osobe koje čak spadaju u protivnike pomirenja, po najvećem broju ispitivanih karakteristika upravo najsličniji takvim osobama s druge strane.
DIZDAREVIĆ: Ovdje su i etnicitet i religija izmanipulisani u politikantske i uske ciljeve ondašnjih elita. Zabluda je misliti da se ovdje radilo o etničkim sukobima, da se radilo o nekom bratoubilaštvu i nekim vjekovnim netrpeljivostima među narodnim i među pripadnicima različitih vjera. To nema nikakve veze. Sasvim je normalno da ćete naći jedan svjetonazor koji čini da su Slovenac, Bošnjak, Srbin, Hrvat, Makedonac, Albanac bliži u nekom sagledavanju tih humanističkih vrijednosti nego dvoje ljudi koji pripadaju istom etnosu, a sa različitim bekgraundom.
RSE: S obzirom da se proces pomirenje na prostoru bivše Jugoslavije ne odvija očekivanom brzinom, rezultati najnovijih istraživanja samo su potvrdili da na tom postoje brojne prepreke. Na neke od njih ukazuje Srđan Dizdarević:
DIZDAREVIĆ: Mislim da s jedne strane ima političkih otpora jer je dosta aktera ratnih zbivanja još uvijek na sceni i oni se jednostavno boje da se otkriva istina i da se ulazi u proces pomirenja jer bi se vidjela njihova uloga u zavađanju. S druge strane postoji potreba, bar kad se radi o Bosni i Hercegovini, da se očuvaju nacionalni torovi, da se održi strah od drugog i da se na taj način vlada. I sasvim je logično da bi proces pomirenja, proces smanjenja međunacionalnih tenzija relativizirao moć nacionalističkih lidera i to je sigurno jedan od razloga zbog kojih se oni dosta uporno protive toj ideji uspostave tolerancije.
Stoga, upravo objavljeni rezultati istraživanja o psihološkim aspektima pomirenja u novim zemljama Zapadnog Balkana, koje je sprovela grupa psihologa iz Beograda, Zagreba i Sarajeva, bacaju novo svetlo na ovaj problem, jer su se konačno čuli glasovi stanovnika ovih država, od kojih pre svega zavisi način na koji će se prevazići posledice ratnih sukoba. Jedan od najznačajnijih zaključaka ovog ispitivanja javnog mnenja otkriva, da na ovim prostorima, uprkos još uvek prisutnim antagonizmima, postoji jako visoka spremnost za pomirenje. No, od spremnosti do njenog ostvarenja preostaje još mnogo toga da se uradi, pa su različiti izazovi koji se sreću na putu pomirenja tema i naše današnje emisije u kojoj između ostalih učestvuju:
*Rukovodilac istraživanja o psihološkim aspektima procesa pomirenja u bivšoj Jugoslaviji, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu Nebojša Petrović
*Zagrebački sociolog i publicista Srđan Dvornik
*Direktor Centra za društvena istraživanja iz Podgorice i univerzitetski profesor Srđa Vukadinović
*Predsednik Helsinškog komiteta za ljudska prava u Bosni i Hercegovini, Srđan Dizdarević
No pre nego što se naši sagovornici posvete ovoj temi, saznaćemo nešto više o samom istraživanju koje se bavi psihološkim aspektima pomirenja u bivšoj Jugoslaviji:
*****
Istraživanje psiholoških aspekata procesa pomirenja u bivšoj Jugoslaviji obuhvatilo je oko 4.800 ljudi iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije. Svaki ispitanik razmišljao je i odgovarao na pitanja od 30 do 60 minuta. Ispitanici su potrošili ukupno oko 200.000 minuta odgovarajući, što je 3.300 sati ili gotovo punih pet meseci danonoćnog neprestanog davanja odgovora. U istraživanju su dobijeni odgovori na skoro milion pitanja. Upitnik se sastojao od 14 grupa pitanja. Intervjueri, koji su bili diplomirani psiholozi ili apsolventi psihologije, dobili su zadatak da u svojoj sredini pronađu što raznolikije ljude po životnom dobu i pre svega po političkim i ideološkim opredeljenjima.
Pitanja su obuhvatala sledeće teme: lično iskustvo sa pripadnicima drugih naroda za vreme života u zajedničkoj državi neposredno pre, za vreme i posle rata, pogledi na uzroke sukoba, karakter sukoba, opravdanost ciljeva, gubitci i eventualne dobiti vezane za sukobe, pitanja odgovornosti i krivice, kazne, istine i pravde i mogućnost i uslovi pomirenja.
Projekat nije imao namenu da odgovori na pitanje šta je prava istina u ratovima na području bivše Jugoslavije i on se ne bavi pitanjem odgovornosti i krivice za počinjene zločine. Ovaj projekat ima za konačan cilj da utvrdi kolika je spremnost za pristupanje procesu pomirenja i prihvatanje političkih odluka i akcija koje vode pomirenju među članovima društava koja su bila u konfliktu. Dakle, trebalo je da se utvrdi zbog čega se javljaju i kolike su prepreke saznavanju istine, opraštanju, prihvatanju odgovornosti i slično.
Autori projekta o psihološkim aspektima procesa pomirenja smatraju ovu vrstu istraživanja fundamentalnom u traganju za odgovorima na ova pitanja i sukladno tome dolaženju do načina na koji bi se prevazišli postojeći zastoji i teškoće i ubrzali proces pomirenja.
Istraživanjima su obuhvaćeni centri u Beogradu, Rijeci, Sarajevu, Banjaluci i Novom Sadu.
* * * * *
RSE: S obzirom da su ratni sukobi na prostoru bivše Jugoslavije svojom brutalnošću i zločinima nad civilnim stanovništvom ostavili za sobom duboke tragove, pre svega je značajno videti kakvo je trenutno raspoloženje jedne prema drugima onih strana koje su direktno ili indirektno učestvovale u ratu. Šta o potencijalu za pomirenje, nakon što su u kolektivnom sećanju duboko utisnuti događaji sa kraja devedesetih, kažu rukovodilac ovog projekta, psiholog Nebojša Petrović iz Beograda, i sarajevski aktivista na polju ljudskih prava Srđan Dizdarević:
PETROVIĆ: Moje istraživanje je pokazalo da je taj potencijal veoma veliki. Čak bih mogao reći da je ogroman. Ispitivao sam vrednovanje raznih društvenih ciljeva, a jedan cilj je bio – trajan i stabilan mir. Devedeset i četiri posto mojih ispitanika je reklo da je to za njih važno. Ali moram napomenuti da govorim samo o potencijalu. A potencijal nije ono što se uvek ostvari.
DIZDAREVIĆ: Mene to ne iznenađuje. Ja imam dojam da kod građana nema puno problema da se uđe u nekakav proces liječenja rana nastalih ratovima i ovim tragičnim zbivanjima na prostorima bivše Jugoslavije. Veći su problem političke elite, vladajući krugovi. Oni se, s obzirom na to da je veliki dio njih učestvovao u ratnim događanjima, u pripremama ratova, da imaju dio odgovornosti za zla koja su počinjena, očigledno protive tom procesu.
RSE: Da li rezultati najnovijih empirijskih istraživanja koji ukazuju na vrlo visoku spremanost za pomirenje, predstavljaju izvesno iznenađenje za sociologe iz Zagreba i Podgorice, Srđana Dvornika i Srđu Vukadinovića:
DVORNIK: I da i ne. Iznenađuju me jer bih i ja sam sa nekom nelagodom i strahom odgovorio da se bojim da još uvijek prevladava stav da bi ljudi željeli radije nekakvu nacionalistički shvaćenu pravdu nego mir. S druge strane, 10 godina nakon prestanka masovnog oružanog nasilja, nakon završetka rata, ljudi su već morali postati svjesni toga da je život bez opasnosti od razaranja i ubijanja, ipak, ugodniji.
VUKADINOVIĆ: Rezultati najnovijih empirijskih istraživanja, što treba da raduje svakog čovjeka sa prostora bivše Jugoslavije, pokazuju one tvrdnje koje su se devedesetih godina čule, istina, od manjine. Ti rezultati za mene ne predstavljaju nikakvo iznenađenje, već, naprotiv, to je jedna realna situacija kako su trebali da se odvijaju procesi u bivšoj Jugoslaviji. Nažalost, ideološka matrica etnonacionalizma je nadvladala i, naravno, matrica etnonacionalizma upravo opstoji i postoji na raspirivanju straha od drugih.
RSE: Nema nikakve sumnje da se, nakon što su obavljena vrlo precizna istraživanja na prostoru bivše Jugoslavije, može reći da postoji neka vrsta spremnosti da se prevlada negativno nasleđe prošlosti. Da li to znači da je ovde već sasvim spontano započeo proces pomirenja?
DVORNIK: Mislim da ne. Tu je u smislu pomirenja zajednica, pomirenja politički organiziranih država potrebno sigurno još nešto eksplicitnijih koraka u smislu suočavanja sa prošlošću i nekakvim objektivno utvrdivim i dokazivim činjenicama izvlačenja nekih konzekvenci i zaista na neki način davanja oficijelnih ali i široko društveno prihvaćenih međusobnih garancija i uvjeravanja da tim zemljama međusobno opasnost ne prijeti. A na tom se još nije ozbiljno počelo raditi.
PETROVIĆ: Taj proces je započeo, naravno, odmah posle rata. On započinje ustvari i tokom rata u određenim užim društvenim krugovima koji tada čine manjinu. I on se razvija i traje, nažalost, jako dugo. Kao što vam je potrebno 10 minuta ili pola sata da srušite jednu kuću i nekoliko meseci da je izgradite, tako vam je i da razrušite veze između ljudi i između društava potrebno veoma malo, a da ih ponovo izgradite mnogo više vremena.
RSE: Najviši državni predstavnici Srbije i Crne Gore, Hrvatske i Bosne i Hercegovine već su razmenili izvinjenja zbog stradanja i patnji stanovništva, ali da li postoji neki drugi događaji, osim tih gestova, koji možda svedoče o početku procesa pomirenja?
VUKADINOVIĆ: Može se reći da je proces pomirenja počeo onog trenutka kada su prve sportske ekipe igrale i na terenima Bosne i Hercegovine ili Hrvatske, uz određene incidente, što je, naravno, refleks tih događanja i što je jedna okolnost koju treba prihvatiti i koja će vremenom potpuno izblijediti.
DIZDAREVIĆ: Ne, on nije, čak, možda i dotaknut. On postoji u razmišljanjima nekih ljudi u civilnom sektoru i dijela nezavisnih intelektualaca koji su svjesni da bez poštenog suočavanja sa prošlošću, koje podrazumijeva i ulazak u proces utvrđivanja istine i pomirenja, nekakvih posebnih napora u tom pravcu neće biti na pravi način.
RSE: No, vrlo često se govori o pomirenju s nekom vrstom podrazumevanja, ali još uvek nije do kraja jasno ko zapravo treba da se pomiri: da li oni pojedinci koji su direktno ili indirektno podneli žrtve sa svojim zločincima, sami narodi ili političke elite koje su uvele svoje zemlje u višegodišnji sukob?
PETROVIĆ: To je najčešće podeljeno po nacionalnim linijama. Veoma je teško pitanje pomirenja između konkretne žrtve i konkretnog zločinca. I jednostavno mogu da kažem da se ne usuđujem baš previše da se bavim takvim stvarima ili da kažem nekome kome je pobijena cela porodica – daj pomiri se sa tim konkretnim čovekom koji ti je to uradio. To jeste veoma velika ljudska odlika, ukoliko bi to neko mogao da ostvari. Kad neka treća osoba iz grupe koja je imala žrtve ili iz nacije koja je imala žrtve (sve nacije su imale žrtve, neko više, neko manje) kaže – pošto je ovaj moj sunarodnik bio žrtva, ja takođe koji nisam bio žrtva mrzim ne samo tog koji mi je učinio zlo, nego mrzim sve iz njegove nacionalne grupe, kada se desi nešto tako emocionalno, snažno i teško, onda se to lako i brzo generalizuje, a veoma se teško i sporo gasi, ta reakcija mržnje.
VUKADINOVIĆ: Narodi se nisu svađali, narodi nisu ratovali, živjeli su, možda, u jednom odnosu određene etničke distance koja, po meni, nije bila velika. Živjeli su u jednom odnosu trpeljivosti ili netrpeljivosti jednih prema drugima, što je, opet, bio rezultat određenih političkih manipulacija etnonacionalne matrice, i ta etnička distanca je upravo zavisila od toga. Tako da danas ne možemo govoriti o pomirenju Srba i Bošnjaka ili Srba i Hrvata jer se ti narodi nisu ni svađali. Sukob su izazvale političke elite koje su navodno reprezentovale te narode i vjerovatno one misle, ako se one pomire, da će se pomiriti i narodi, da će se pomiriti i države.
RSE: O procesu pomirenja na prostoru bivše Jugoslavije, vrlo često se govori sa nekom vrstom podrazumevanja, kao da je sasvim očigledno šta pomirenje tačno znači. Međutim, što se više o njemu priča i diskutuje, stiče se utisak da je taj termin postajao sve fluidniji i neodređeniji. Šta je zapravo pomirenje?
PETROVIĆ: Na osnovu detaljnih analiza sam utvrdio da postoje četiri elementa, barem u ovom regionu koji nas zanima, koji možemo nazvati konstitutivnim u određenju te spremnosti za pomirenje, a to su: poverenje u namere druge strane, prihvatanje raznih oblika saradnje, spremnost da se ponudi i prihvati izvinjenje i ponovno viđenje članova doskora neprijateljske grupe kao ljudskih bića, poput nas samih, sa svim svojim vrlinama i manama. Ova četiri elementa su blisko povezana, te izraženost jednog od njih najčešće ukazuje na sličnu izraženost prema prva tri elementa.
DIZDAREVIĆ: Ono što je bitno, to je normalizovat odnose među ljudima, izgraditi odnose na jednom višem, civilizacijskom stupnju gdje ćemo priznavati i prihvatati razlike, gdje ćemo moći da kažemo istinu o onome što se desilo i gdje ćemo moći jedni s drugima živjeti na način na koji se u 21. vijeku živi u normalnim, demokratskim, civilizovanim zemljama. Ja mislim da smo mi još uvijek, nažalost, daleko od toga jer smo još uvijek podvojeni u tim torovima i opterećeni tim strahovima koji jednostavno čine nemogućim da neko prvi napravi taj potez, da neko prvi napravi taj iskorak, da iskaže oprost, da prema ovoj prošlosti ima jedan racionalniji odnos koji znači s jedne strane i kaznu za počinioca i za zločinca, ali i normalan odnos prema svima onima koji u tome nisu učestvovali i koji su samo drukčije vjeroispovijesti i drukčije nacije.
RSE: Možda se to već moglo na neki način naslutiti, ali između onih koji su spremni za pomirenje postoje brojne sličnosti.
PETROVIĆ: To je možda jedan od najznačajnijih nalaza. Ispitanici koji su najskloniji pomirenju, bez obzira na državu u kojoj žive i naciju kojoj pripadaju, međusobno su veoma slični po najvećem broju vrednosnih orijentacija, po pogledu na svet, po svim onim karakteristikama koje karakterišu jedno ljudsko biće. Ono što je svakako paradoksalno, ali verovatno i najzanimljivije jeste da su osobe koje čak spadaju u protivnike pomirenja, po najvećem broju ispitivanih karakteristika upravo najsličniji takvim osobama s druge strane.
DIZDAREVIĆ: Ovdje su i etnicitet i religija izmanipulisani u politikantske i uske ciljeve ondašnjih elita. Zabluda je misliti da se ovdje radilo o etničkim sukobima, da se radilo o nekom bratoubilaštvu i nekim vjekovnim netrpeljivostima među narodnim i među pripadnicima različitih vjera. To nema nikakve veze. Sasvim je normalno da ćete naći jedan svjetonazor koji čini da su Slovenac, Bošnjak, Srbin, Hrvat, Makedonac, Albanac bliži u nekom sagledavanju tih humanističkih vrijednosti nego dvoje ljudi koji pripadaju istom etnosu, a sa različitim bekgraundom.
RSE: S obzirom da se proces pomirenje na prostoru bivše Jugoslavije ne odvija očekivanom brzinom, rezultati najnovijih istraživanja samo su potvrdili da na tom postoje brojne prepreke. Na neke od njih ukazuje Srđan Dizdarević:
DIZDAREVIĆ: Mislim da s jedne strane ima političkih otpora jer je dosta aktera ratnih zbivanja još uvijek na sceni i oni se jednostavno boje da se otkriva istina i da se ulazi u proces pomirenja jer bi se vidjela njihova uloga u zavađanju. S druge strane postoji potreba, bar kad se radi o Bosni i Hercegovini, da se očuvaju nacionalni torovi, da se održi strah od drugog i da se na taj način vlada. I sasvim je logično da bi proces pomirenja, proces smanjenja međunacionalnih tenzija relativizirao moć nacionalističkih lidera i to je sigurno jedan od razloga zbog kojih se oni dosta uporno protive toj ideji uspostave tolerancije.
