Saradnja: Miloš Teodorović
RSE: Malo više informacija o dosadašnjim slučajevima kada su istražitelji Haškog tribunala sumnjali da Srpska pravoslavna crkva skriva haške begunce:
Radovan Karadžić je bukvalno nestao juna 1996. godine. Već tada su se javile prve sumnje da se povremeno skriva u objektima Srpske pravoslavne crkve. Neki podaci o mestu njegovog skrivanja govorili su da se nalazi u napuštenim brvnarama u planini Čigošta. Navodno je to skrovište napustio pošto ga je SFOR otkrio. Takođe se govorilo da se, kada nije u Bosni i Hercegovi, nalazi na pustom i krševitom području Crkvica u Crnoj Gori i to u jednom pravoslavnom manastiru. Govorilo se da se Karadžić kreće maskiran u pravoslavnog sveštenika i obučen u mantiju. Navodno, tako obučen boravio je u Lukavici, a kretao se i kroz federalni deo Trnova putujući na jedan skup u Republici Srpskoj. Pojedini mediji su još 2002. godine pisali da se Karadžić krije u manastiru kod mesta Vilusine u Crnoj Gori, dok je negde u to vreme Ratko Mladić, navodno, pobegao iz Beograda i skrivao se u Valjevu. Marta 2003. godine, Carla del Ponte tvrdila je da se Karadžić sakriva u manastiru Ostrog, što je tamošnji iguman, Jovan Purić, demantovao, baš kao i mitropolit crnogorsko-primorski, Amfilohije. Isto je učinio i tadašnji načelnik Centra za bezbednost u Nikšiću. Pre nešto više od godinu dana, britanski, američki i nemački vojnici izvršili su i prepad na Pale. Oni su opkolili crkvu Uspenja Presvete Bogorodice i parohijski dom, upadajući uz pomoć eksploziva i merdevina u stanove sveštenika Jeremije Starovlaha i Slobodana Lubarde. Sveštenik Jeremija i njegov sin Aleksandar tada su teško ranjeni. Manastire, kao mesto mogućih skrivanja haških begunaca, pominje i predsednik Nacionalnog saveta za saradnju sa Haškim tribunalom, Rasim Ljajić. On navodi da je Ratko Mladić tražen na različitim lokacijama: u jednoj privatnoj klinici, u stanu u Beogradu, u kući van Beograda, pa i u jednom manastiru. Del Ponte, kao mesto skrivanja Mladića u poslednje vreme, je pominjala manastire u Ovčar Banji.
****
RSE: Govor mitropolita crnogorsko-primorskog, Amfilohija, na sahrani majke Radovana Karadžića, samo se nadovezao na lanac hvalospeva koje razni crkveni zvaničnici i dalje upućuju onima koji beže od Međunarodnog krivičnog suda. Kakav uopšte utisak ostavlja ponovno veličanje lika i dela bivšeg lidera bosanskih Srba koji je osumnjičen za mnoga ratna zlodela?
KALEZIĆ: Mitropolita Amfilohije je na sahrani majke Radovana Karadžića rekao da je rodila sina besmrtnika. U krajnjoj liniji, svaka majka rodi sina i kćer besmrtne jer su svi ljudi namijenjeni vječnosti i kao takvi su duhovno besmrtni. Gledano sa strane srpskog naroda, on je činio dobro jer je spasavao i branio Srbe.
MILENOV: Mene lično to razočarava. Mislim da ti ljudi trebaju da se pojave pred sudom i da odgovaraju na vrlo teške optužbe. Ne smemo da zaboravimo da su Ratko Mladić i Radovan Karadžić optuženi za učešće u ubistvu više od sedam hiljada bosanskih Muslimana. To su ozbiljna krivična dela.
RSE: Kako vidite ovo neskriveno divljenje, koje je prema Radovanu Karadžiću u jednoj, ne baš prigodnoj, situaciji izrazio crnogorski mitropolit Amfilohije?
VOJVODIĆ: Mislim da je sve što je mitropolit svjesno izgovorio, i u Sabornoj crkvi u Nikšiću i pred pobožnim narodom, bilo na mjestu. Prvog dana sam otišao da izjavim saučešće za Jovankom Karadžić, namučenom pravoslavnom majkom, koja nije ni očekivala da će da doživi tako raspeće, da svakog dana osviće u groznici kada će joj izrodi uloviti dijete i predati ga krvnicima.
SAMARADŽIĆ: To je isto kao kada bi smo zamislili sahranu Mengelove majke u Paragvaju na kojoj se okupe bivši nacisti koji jadikuju nad svojom sudbinom. Mislim da se Amfilohije Radović ponaša u poslednje vreme kao pojedinac koji nastoji da odredi jedan novi kurs Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kurs koji je klero-nacistički i koji bi trebao da izvede Srpsku pravoslavnu crkvu iz okrilja hrišćanskog sveta i približi je jednom post-staljinističkom modelu države, društva i religije.
RSE: Naravno, Srpska pravoslavna crkva nije organizacija čiji članovi moraju da iznose nekakva zajednička uverenja. Njeno rukovodeće telo, Sinod, koliko je poznato, do sada nije zauzelo stav da treba podržavati, ili osuđivati, haške begunce. Sa druge strane, mitropolit Amfilohije Radović trenutno je jedan od ključnih ljudi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, pa se gotovo neumoljivo nameće pitanje: Da li njegov glas odražava i većinsko raspoloženje koje vlada unutar ove institucije?
KALEZIĆ: To je njegov lični stav, čim ga je izgovorio, ali on ne bi trebao da bude izdvojen iz ukupnog gledanja na ovo pitanje u srpskoj crkvi i u srpskom narodu.
SAMARADŽIĆ: Postoje delovi u crkvi, u politici i u društvu koji smatraju da je etničko čišćenje u Srebrenici bilo opravdano zaradi strateških srpskih ciljeva. Deo crkvenog vrha i deo srpskog i crnogorskog društva do danas, manje ili više iskreno, smatra da se opsada Sarajeva nije odvijala onako kako se odvijala, da su građani Sarajeva opsađivali i ubijali sebe same.
RSE: Čija sve zapravo uverenja izražava mitropolit Amfilohije, i kakvo je značenje ovakvih poruka koje se vrlo često mogu čuti i od drugih crkvenih velikodostojnika?
SAMARADŽIĆ: Amfilohije Radović saopštava poruku da Srbija većinski nije evropsko društvo, da ne prihvata evropske norme vezane za bilo koji oblik života. To je naravno vezano i za potrebu suočavanja sa istorijom. Osude prate zločine, jer zločine i genocide, ma ko da ih je počinio, treba osuditi.
VOJVODIĆ: Mitropolit je svoje uverenje izrazio i ono važi za svakog pravog srpskog sveštenika i svakoga časnog Srbina koji nije vazal tuđinski, koji nije srpski izrod. Mitropolit je pravi čuvar trona vladike Rada i on ne bi mogao nikako drugačije, sem onako kako osjeća Njegoševo pleme u Crnoj Gori.
RSE: No, bez obzira da li mitropolit Amfilohije svojim veličanjem Radovana Karadžića postaje glasnogovornik brojnijeg krila Srpske pravoslavne crkve, ili govori u svoje vlastito ime, ova institucija je na taj način sigurno osnažila tendenciju relativizovanja krivice za ratne zločine koji su počinjeni tokom prethodne decenije.
KALEZIĆ: Gospodin Karadžić je okrivljen za mnoga nedjela, za zločine protiv čovječnosti. Da li su davali kruške, jabuke i slično tome onima koji su srpsku vojsku i Srbe napadali? On je Srbe štitio i branio. Pogotovo ljudi dinarskog tipa idu na Njegošev princip - Ko se od zla brani, tu zločinca nije nikakvoga.
SAMARADŽIĆ: Takvi zločini se ne isplate. Generacija koja ih je počinila, ako se izvukla nekažnjeno, će to nasleđe predati narednim generacijama koje će zbog takvih zločina ispaštati. To je upravo jedna od poruka čitavog događaja koji je groteskan i koji ukazuje na jednu bolesnu vezanost za pretke.
RSE: Na taj način Srpska pravoslavna crkva, iznova se bude sumnje, postaje sve više neka vrsta pribežišta za pripadnike srpskog naroda koje je optužio međunarodni Tribunal. Ova crkva, i inače u skladu sa svojim učenjima, obično ne osuđuje konkretne pojedince, već se više ograđuje od njihovih dela ili mišljenja. To naravno na svoj način utiče i na stvaranje herojskg, gotovo mitskog, statusu koji najznačajniji haški begunci i dalje uživaju u srpskom društvu.
MILENOV: Ovde je bilo strašno puno žrtava, strašno puno groznih krivičnih dela i ličnih tragedija. Društvo u celom regionu treba da se ispita šta misli o tome, kakvo je njihovo razmišljanje o tim krivičnim delima. Neka se zapitaju zašto su osobe koje su optužene za krivična dela te vrste proslavljene kao heroji. Nadam se da će se osobe koje su učestvovale u krivičnim delima naći tamo gde im je i mesto, a to je u zatvoru.
KALEZIĆ: U našem narodu postoji izreka: ''Grijeh kaži, grešnika ne kaži'' ili ''Grijeh odbaci, a grešnika pomozi da dođe sebi''. Crkva ne proklinje ovog ili onoga čovjeka, već, ili njegov grijeh odbaci ili odbaci njegovo mišljenje.
VOJVODIĆ: Jasno je šta dušmani srpski rade. Srpska crkva je još uvijek neuništena institucija. Srpska crkva je nacionalna institucija koja brine o svome narodu. Sada traže i od Srpske crkve pristanak na srpski nestanak. Nadam se da to neću doživjeti i da mitropoliti i episkopi neće izgubiti svoju srpsku pamet.
SAMARADŽIĆ: Nemoguće je posmatrati ponašanje i delovanje crkve izvan delovanja tog bratstva u krvi koje je stvoreno tokom Miloševićevih ratova i njegove autoritarne vladavine. Naravno da je i deo crkvenog vrha, deo tog bratstva. Tom bratstvu pripada i Vojislav Koštunica. Postoje vrlo ozbiljne sumnje da tom bratstvu pripada i predsednik Srbije, Boris Tadić.
****
RSE: Na osnovu verbalne podrške onima koje potražuje Haški tribunal od strane pojedinih vladika i sveštenstva, rodile su se i konkretne sumnje. Do sada su u nekoliko navrata bili pretresani objekti Srpske pravoslavne crkve – od kuća pojedinih sveštenika, pa do manastirskih odaja. Mada javnosti nakon toga nisu ponuđeni bilo kakvi materijalni dokazi zbog kojih je to učinjeno, te sumnje nisu utihnule. Pre nekoliko dana se iz Tužilaštva Haškog tribunala moglo ponovo čuti da se neki begunci skrivaju u manastirima koji se nalaze u ovčarsko-kablarskoj klisuri.
MILENOV: Tužilaštvo Tribunala bi moglo nešto više da kaže o tome gde se nalaze optuženici u bekstvu i kakvu oni imaju podršku od organizacija ili pojedinaca koji se nalaze oko njih. U interesu je samih optuženih, a nadam se da će i oni to shvatiti, da dođu u Hag i da počnu da odgovaraju na optužbe.
VOJVODIĆ: Apsolutno je isključeno da se iko može skrivati u crkvi, bez obzira da li se radi o prostorima Hercegovine i Bosne, ili Crne Gore. Crkva je mjesto pred očima svih, i vjernika i nevjernika. To je apsurdno.
RSE: Na listi crkvenih objekata, koji su navodno pružali utočište haškim beguncima, bili su, pre svega, manastiri, s obzirom da se oni vrlo često nalaze u nepristupačnim predelima. Većina tih hramova je na teritoriji Bosne i Hercegovine, mada su haški istražitelji povremeno upirali prstom na pojedina crkvena zdanja u Srbiji i Crnoj Gori.
KALEZIĆ: Ima i druga sumnja o kojoj niko ne govori, da možda ti koji traže i ove maltretiraju sami štite njih. Ovo im je izgovor da satiru. Gdje im je nešto opipljivo? Oni samo banu i vrše pretres. Očigledno da oni koji tako rade nisu mnogo korektni. Da li manastiri i crkva imaju neku vrstu zaštićenoga statusa? A gdje je zaštićenost ovdje? U cilju istrage sve je dozvoljeno.
SAMARADŽIĆ: Ukoliko je tačno da haški begunci pronalaze utočište u crkvama i manastirima, to znači da se sa tom situacijom mire i da za nju znaju, ili da tu situaciju podržavaju i premijer i predsednik države koji imaju određene pravne i izvršne ingerencije u tom smislu.
RSE: Zbog svega toga se i rodila umnogome bajkovita priča, o tome kako Radovan Karadžić još od svog povlačenja iz javnosti, navodno krstari Bosnom i Hercegovinom odeven u mantiju pravoslavnog sveštenika.
VOJVODIĆ: Nema toga ćorava čovjeka u Evropi pred kojim se Radovan može bilo kako prerušiti a da ga po stasu ne prepozna. On bi odmah bio ulovljen. To su prazne priče Haškog tribunala koji radi svašta po Srbiji. Kada pretresaju kuće, unište sve i opljačkaju sve, čak i dječje igračke. Skoro su zamalo ubili popa i njegova sina. Oni bi sada rado da pretresaju i Ostrog. Oni mogu doći i razoriti Svetoga Petra Cetinjskog, a to je četvrto svetilište na svijetu. Bili bi u stanju i njega da razore.
SAMARADŽIĆ: Ono što je važnije od toga da crkva pomaže optuženicima da izmaknu pravdi, ili ne, je sistem vrednosti te crkve i poruke koje ona šalje. Da li većina naših građana smatra da njihova deca treba da slede duhovni, intelektualni i kulturni put Amfilohija Radovića? Da li žele da njihova deca budu kriminalci poput Arkana i Legije, koji su neka vrsta Radovićevih duhovnih i kulturnih usvojenika?
*
RSE: Taj imidž koji sve više stiče Srpska pravoslavne crkva, direktno se naslanja na ono što je određivalo njeno svetovno delovanja tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije. Mada se i dalje mogu čuti dijametralno suprotstavljana mišljenja oko toga da li je Srpska pravoslavna crkva bila neka vrsta učesnika u etničkim sukobima, činjenica je da se ova institucija nikada nije otvoreno ogradila od zločina koje je počinila srpska strana.
VOJVODIĆ: Naša crkva to nije mogla uraditi pošto je bila u situaciji da se brani. Koliko je razorenih srpskih hramova? Gdje je sada Žitomislić? Gdje su hramovi po Hrvatskoj, Dalmaciji, Slavoniji, Lici, Baniji? Gdje su srpske crkve po Bosni i Hercegovini? Govori li iko o tome? Kako da se izvinjava Srpska crkva i da se ograđuje od nekoga?
SAMARADŽIĆ: Danas je sasvim očigledno, na osnovu konkretnih istraživanja i stavova crkvenih velikodostojnika, da je crkva bila jedan od neposrednih učesnika u etničkim sukobima i da je davala podršku političkim predvodnicima, bilo onima u Srbiji, ili van Srbije, i da je posredno ili neposredno u političkom ili moralnom smislu blagosiljala, opravdala ili prećutala zločine koji su se odigrali.
RSE: Samo delovanje Srpske pravoslavne crkve tokom minulih godina, ne može se odvojiti od ukupne klime koja je vladala u srbijanskom društvu.
SAMARADŽIĆ: Nikada se veoma važni segmenti u srpskom društvu i politici nisu odrekli staljinističkog oblika komunizma, autoritarnih i totalitarnih oblika vladavine. U tom smislu ni Srpska pravoslavna crkva nije nikakav izuzetak. Veoma su zabrinjavajući glasovi koji dopiru od predstavnika crkvi iz emigracije, uključujući i emigraciju, koji srpskom društvu šalju poruke da ostane jedno divljačko, razbojničko, zločinačko i genocidno društvo.
KALEZIĆ: To su tendencije da se crkva kvalifikuje kao ratnička crkva i da se tako diskredituje i omalovaži. Srpska pravoslavna crkva nije odvojena od svoga naroda. Zajedno sa narodnim se vrijeđa i njeno dostojanstvo.
RSE: Sadašnje delovanje Srpske pravoslavne crkve uglavnom predstavlja dosledno pridržavanje onih smernica koje su postavljene tokom prethodne decenije. Samim tim, pojedini krugovi u ovoj instituciji, postali su ključni emisari u stvaranju i širenje antihaškog raspoloženja u Srbiji. Čini se da su pojedine vladike, poput mitropolita crnogorsko-primorskog, Amfilohija, upravo zbog suđenja u Hagu, ušle u neku vrstu ličnog rata sa nekim zvaničnicima ovog međunarodnog suda.
VOJVODIĆ: Carla del Ponte optužuje mitropolita već poodavno zbog toga što ima svoj stav, svoju srpsku čast, svoju srpsku svijest. Ne smatram Haški tribunal ničim drugim nego jednom karikaturom najgoreg inkvizitorskog suda. NATO i Pentagon, koji su stratezi ovog pokolja na Balkanu i razora Jugoslavije, hoće žrtvenog jarca.
SAMARADŽIĆ: Većinski u srpskom društvu i njenim političkim elitama postoje očekivanja da će se ponovo uspostaviti jedan novi oblik i jedan novi koncept međunarodnih odnosa koji će sam po sebi zaštititi glavne haške begunce koji su veoma nezgodni svedoci, ne samo za Miloševića i njegove saradnike, nego i za čitavu srpsku političku i kulturnu elitu, budući da su oni bili neposredni saradnici, da su oni braća u zločinu, da su oni braća u krvi. Nimalo slučajno da svi oni zajedno danas brane svoj ratni plen, a simbol tog plena i čuvari toga plena su Ratko Mladić i Radovan Karadžić.
RSE: Na kritike o navodnoj sprezi sa ratnim zločincima, Srpska pravoslavne crkve je u poslednje vreme počela da uzvraća oštrim rečima, kakve se do sada nisu mogle čuti od sveštenih lica. Oni koji su kritkovali delovanje Srpske pravoslavne crkve su čak i u zvaničnim saopštenjima otvoreno poređeni sa svinjama kojima je, prema tim navodima, stalo jedino do dubine i masnoće korita iz kojih loču hranu.
SAMARADŽIĆ: To je pitanje koje se tiče našeg suštinskog kulturnog i moralnog identiteta. To pitanje je veoma ozbiljno i koje se u javnoj debati izbegava, ne samo zbog pieteta koji se oseća prema vrhu Srpske pravoslavne crkve, nego i zbog sve izraženije agresije, ponekad i primitivizma i prostakluka, kojima se deo vrha Srpske pravoslavne crkve obrušava na sve one koji je kritikuju, ali s pravom je kritikuju.
VOJVODIĆ: To je samo izgovor za optužnicu crkve, one srpske institucije koja još uvijek nije uništena, koja nije bačena na koljena i koja ne ljubi Solanu u ruku.
RSE: No, nema sumnje da stavovi i javni nastupi pojedinih crkvenih velikodostojnika vrlo često služe kao pouzdan oslonac i vodič svima onima koji se protive samoj zamisli o suđenjima za ratne zločine, tvrdeći da je sud u Hagu osnovan jedino da bi izrekao kolektivnu presudu čitavom srpskom narodu.
VOJVODIĆ: Inkvizitorski sudovi su bili bolji. Ja sada Hag više tako ne zovem, već Srbobran. Sada u Hagu ima više stanovnika Srba, nego samih starosjedilaca tog grada. Od Haškog suda imaćemo samo poniženje. Uzaludnu se zanosimo Evropskom unijom i sličnim stvarima. Srbima se tamo ne otvaraju vrata. Moje ubjeđenje je da je ovo suđenje srpskom narodu, uništavanje srpskog naciona i zapiranje srpske države.
MILENOV: To apsolutno nije tačno. Tribunal ne radi protiv srpskog naroda, nasuprot, radi za ovaj narod ovde. Tribunal je osnovan zbog žrtava, a ne da bi se sudilo nekom narodu. Pravno rečeno, to je i nemoguće. Ne može da se sudi bilo kojim organizacijama, nego samo pojedincima. Svrha Tribunala jeste da se stavi ime i prezime iza svakog počinioca, da ne bi bilo kolektivne odgovornosti. To je upravo zbog toga da svi Muslimani ne bi pomislili da su svi Srbi genocidni jer je 7,5 hiljada bosanskih Muslimana ubijeno u Srebrenici.
*
RSE: U poslednje vreme ipak se čuju i neki drugačiji tonovi koji, kada je reč o ovim pitanjima, dolaze iz krugova Srpske pravoslavne crkve. Tako je episkop zahumsko-hercegovački, Grigorije, nakon nedavnog povratka iz Sjedinjenih Američkih Država, iznenadio mnoge porukom haškim optuženicima da se odazovu pozivu tog suda.
VOJVODIĆ: Iz Amerike se sada vratio mladi hercegovački episkop Grigorije i počeo je da kuka na sve trube da se časnom sudu u Hagu predaju Radovan Karadžić i Ratko Mladić. Što se on petlja? Ode u Ameriku nekoliko nedjelja i vrati se sa američkim mozgom. Ponekada se čudim i nekim episkopima. Sramno je čuti jednog episkopa da tako razmišlja. Srpska crkva treba da ima jedinstven stav. To je jedna tragedija. Njemu niko nije dao naloge iz ovoga naroda da on tako govori, da se Haškom Tribunalu, najsramnijem sudu na svijetu, predaju hrabri ljudi.
SAMARADŽIĆ: Te poruke su veoma ohrabrujuće i ukazuju na jednu intelektualnu idejnu šarolikost koja postoji u okriljima te crkve.
RSE: Reči vladike Grigorija, da je svako dužan da se javi sudu koji ga traži, nisu, međutim, dobile bilo kakvu podršku u okviru same Srpske pravoslavne crkve.
KALEZIĆ: Mnogi kažu da bi se javili da su na njegovom mjestu. Idi na njegovo mjesto pa se javi. Ovo su samo glasovi sa strane koji mogu da postaknu, ali se u crkvi duboko uvažava sloboda.
MILENOV: Mislim da to treba da bude poruka od društva i da optuženici moraju da odgovaraju. To su ljudi koji su optuženi za ubistva, za silovanja, za krivična dela koja su krivična dela i u domaćem sistemu i u miru. Ne bi trebalo da bude nikakva razlika zbog toga što se to desilo u ratu, ili zato što su imali neke funkcije da bi trebali biti oslobođeni od odgovornosti i od potrebe da odgovaraju pred sudom.
****
RSE: Da li proces detronizacije ključnih haških optuženika, poput Radovana Karadžića i Ratka Mladića, treba prethodno da dovede do temeljnog preispitivanja samog delovanja Srpske pravoslavne crkve, kao nekoga ko od njih pravi heroje, ili je ova institucija samo oklevetana, da čini deo haškog bratstva?
KALEZIĆ: Mislim da je u pitanu i pokušaj diskreditacije, destrukcije i rušenja nečega što postoji kao konstanta. Srpska pravoslavna crkva dobija na svome značenju kod naroda poslije 50 i više godina progonstva u pustinju. Srpska pravoslavna crkva je najstarija institucija srpskoga naroda otkako on postoji. Mislim da su u pitanju i stavovi najotvorenije zavidljivosti.
MILENOV: Tribunal radi sa krivičnom odgovornosti optuženika protiv koga je Tribunal podigao optužnice. Osim krivične odgovornosti postoji i politička i moralna odgovornost. Mislim da i druge institucije imaju vrlo važnu ulogu u suočavanju sa prošlošću. To je društveni težak proces, ali vrlo važan, pošto bez toga se ne može ukloniti pretnja da će biti ponovo rat.
RSE: Kako Srpska pravoslavna crkva može da se osloboditi svog imidža pokrovitelja onih koje Haški tribunal tereti za ratne zločine?
VOJVODIĆ: Srpska crkva je čiste savjesti i svoje vjere. Ona nema za šta da se pravda. Treba njoj da se pravdaju. Mi nismo nikome dužnici, već se nama duguje odavno.
SAMARADŽIĆ: Mislim da se u tom smislu u okviru Srpske pravoslavne crkve u poslednje vreme odigralo jedno izrazito raslojavanje. Mislim da su liturgija i odnos sveštenika i vernika islamizirani na neki način, da je ta crkva dobila jedan fundamentalistički, azijatski i talibanski imidž i da to odbija vernike. Ukoliko Srpska pravoslavna crkva nastavi takvu politiku ona će nastaviti da privlači ideološke političke ekstremiste, postaće jedna ortodoksna, neostaljinistička organizacija.
RSE: Uostalom, dok u okviru Srpske pravoslavne crkve postoje oni koji smatraju da je određenim ljudima dozvoljeno kršiti zakon zemaljski, za to se ni u slovu nebeskih propisa nikada neće naći opravdanje.
RSE: Malo više informacija o dosadašnjim slučajevima kada su istražitelji Haškog tribunala sumnjali da Srpska pravoslavna crkva skriva haške begunce:
Radovan Karadžić je bukvalno nestao juna 1996. godine. Već tada su se javile prve sumnje da se povremeno skriva u objektima Srpske pravoslavne crkve. Neki podaci o mestu njegovog skrivanja govorili su da se nalazi u napuštenim brvnarama u planini Čigošta. Navodno je to skrovište napustio pošto ga je SFOR otkrio. Takođe se govorilo da se, kada nije u Bosni i Hercegovi, nalazi na pustom i krševitom području Crkvica u Crnoj Gori i to u jednom pravoslavnom manastiru. Govorilo se da se Karadžić kreće maskiran u pravoslavnog sveštenika i obučen u mantiju. Navodno, tako obučen boravio je u Lukavici, a kretao se i kroz federalni deo Trnova putujući na jedan skup u Republici Srpskoj. Pojedini mediji su još 2002. godine pisali da se Karadžić krije u manastiru kod mesta Vilusine u Crnoj Gori, dok je negde u to vreme Ratko Mladić, navodno, pobegao iz Beograda i skrivao se u Valjevu. Marta 2003. godine, Carla del Ponte tvrdila je da se Karadžić sakriva u manastiru Ostrog, što je tamošnji iguman, Jovan Purić, demantovao, baš kao i mitropolit crnogorsko-primorski, Amfilohije. Isto je učinio i tadašnji načelnik Centra za bezbednost u Nikšiću. Pre nešto više od godinu dana, britanski, američki i nemački vojnici izvršili su i prepad na Pale. Oni su opkolili crkvu Uspenja Presvete Bogorodice i parohijski dom, upadajući uz pomoć eksploziva i merdevina u stanove sveštenika Jeremije Starovlaha i Slobodana Lubarde. Sveštenik Jeremija i njegov sin Aleksandar tada su teško ranjeni. Manastire, kao mesto mogućih skrivanja haških begunaca, pominje i predsednik Nacionalnog saveta za saradnju sa Haškim tribunalom, Rasim Ljajić. On navodi da je Ratko Mladić tražen na različitim lokacijama: u jednoj privatnoj klinici, u stanu u Beogradu, u kući van Beograda, pa i u jednom manastiru. Del Ponte, kao mesto skrivanja Mladića u poslednje vreme, je pominjala manastire u Ovčar Banji.
****
RSE: Govor mitropolita crnogorsko-primorskog, Amfilohija, na sahrani majke Radovana Karadžića, samo se nadovezao na lanac hvalospeva koje razni crkveni zvaničnici i dalje upućuju onima koji beže od Međunarodnog krivičnog suda. Kakav uopšte utisak ostavlja ponovno veličanje lika i dela bivšeg lidera bosanskih Srba koji je osumnjičen za mnoga ratna zlodela?
KALEZIĆ: Mitropolita Amfilohije je na sahrani majke Radovana Karadžića rekao da je rodila sina besmrtnika. U krajnjoj liniji, svaka majka rodi sina i kćer besmrtne jer su svi ljudi namijenjeni vječnosti i kao takvi su duhovno besmrtni. Gledano sa strane srpskog naroda, on je činio dobro jer je spasavao i branio Srbe.
MILENOV: Mene lično to razočarava. Mislim da ti ljudi trebaju da se pojave pred sudom i da odgovaraju na vrlo teške optužbe. Ne smemo da zaboravimo da su Ratko Mladić i Radovan Karadžić optuženi za učešće u ubistvu više od sedam hiljada bosanskih Muslimana. To su ozbiljna krivična dela.
RSE: Kako vidite ovo neskriveno divljenje, koje je prema Radovanu Karadžiću u jednoj, ne baš prigodnoj, situaciji izrazio crnogorski mitropolit Amfilohije?
VOJVODIĆ: Mislim da je sve što je mitropolit svjesno izgovorio, i u Sabornoj crkvi u Nikšiću i pred pobožnim narodom, bilo na mjestu. Prvog dana sam otišao da izjavim saučešće za Jovankom Karadžić, namučenom pravoslavnom majkom, koja nije ni očekivala da će da doživi tako raspeće, da svakog dana osviće u groznici kada će joj izrodi uloviti dijete i predati ga krvnicima.
SAMARADŽIĆ: To je isto kao kada bi smo zamislili sahranu Mengelove majke u Paragvaju na kojoj se okupe bivši nacisti koji jadikuju nad svojom sudbinom. Mislim da se Amfilohije Radović ponaša u poslednje vreme kao pojedinac koji nastoji da odredi jedan novi kurs Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kurs koji je klero-nacistički i koji bi trebao da izvede Srpsku pravoslavnu crkvu iz okrilja hrišćanskog sveta i približi je jednom post-staljinističkom modelu države, društva i religije.
RSE: Naravno, Srpska pravoslavna crkva nije organizacija čiji članovi moraju da iznose nekakva zajednička uverenja. Njeno rukovodeće telo, Sinod, koliko je poznato, do sada nije zauzelo stav da treba podržavati, ili osuđivati, haške begunce. Sa druge strane, mitropolit Amfilohije Radović trenutno je jedan od ključnih ljudi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi, pa se gotovo neumoljivo nameće pitanje: Da li njegov glas odražava i većinsko raspoloženje koje vlada unutar ove institucije?
KALEZIĆ: To je njegov lični stav, čim ga je izgovorio, ali on ne bi trebao da bude izdvojen iz ukupnog gledanja na ovo pitanje u srpskoj crkvi i u srpskom narodu.
SAMARADŽIĆ: Postoje delovi u crkvi, u politici i u društvu koji smatraju da je etničko čišćenje u Srebrenici bilo opravdano zaradi strateških srpskih ciljeva. Deo crkvenog vrha i deo srpskog i crnogorskog društva do danas, manje ili više iskreno, smatra da se opsada Sarajeva nije odvijala onako kako se odvijala, da su građani Sarajeva opsađivali i ubijali sebe same.
RSE: Čija sve zapravo uverenja izražava mitropolit Amfilohije, i kakvo je značenje ovakvih poruka koje se vrlo često mogu čuti i od drugih crkvenih velikodostojnika?
SAMARADŽIĆ: Amfilohije Radović saopštava poruku da Srbija većinski nije evropsko društvo, da ne prihvata evropske norme vezane za bilo koji oblik života. To je naravno vezano i za potrebu suočavanja sa istorijom. Osude prate zločine, jer zločine i genocide, ma ko da ih je počinio, treba osuditi.
VOJVODIĆ: Mitropolit je svoje uverenje izrazio i ono važi za svakog pravog srpskog sveštenika i svakoga časnog Srbina koji nije vazal tuđinski, koji nije srpski izrod. Mitropolit je pravi čuvar trona vladike Rada i on ne bi mogao nikako drugačije, sem onako kako osjeća Njegoševo pleme u Crnoj Gori.
RSE: No, bez obzira da li mitropolit Amfilohije svojim veličanjem Radovana Karadžića postaje glasnogovornik brojnijeg krila Srpske pravoslavne crkve, ili govori u svoje vlastito ime, ova institucija je na taj način sigurno osnažila tendenciju relativizovanja krivice za ratne zločine koji su počinjeni tokom prethodne decenije.
KALEZIĆ: Gospodin Karadžić je okrivljen za mnoga nedjela, za zločine protiv čovječnosti. Da li su davali kruške, jabuke i slično tome onima koji su srpsku vojsku i Srbe napadali? On je Srbe štitio i branio. Pogotovo ljudi dinarskog tipa idu na Njegošev princip - Ko se od zla brani, tu zločinca nije nikakvoga.
SAMARADŽIĆ: Takvi zločini se ne isplate. Generacija koja ih je počinila, ako se izvukla nekažnjeno, će to nasleđe predati narednim generacijama koje će zbog takvih zločina ispaštati. To je upravo jedna od poruka čitavog događaja koji je groteskan i koji ukazuje na jednu bolesnu vezanost za pretke.
RSE: Na taj način Srpska pravoslavna crkva, iznova se bude sumnje, postaje sve više neka vrsta pribežišta za pripadnike srpskog naroda koje je optužio međunarodni Tribunal. Ova crkva, i inače u skladu sa svojim učenjima, obično ne osuđuje konkretne pojedince, već se više ograđuje od njihovih dela ili mišljenja. To naravno na svoj način utiče i na stvaranje herojskg, gotovo mitskog, statusu koji najznačajniji haški begunci i dalje uživaju u srpskom društvu.
MILENOV: Ovde je bilo strašno puno žrtava, strašno puno groznih krivičnih dela i ličnih tragedija. Društvo u celom regionu treba da se ispita šta misli o tome, kakvo je njihovo razmišljanje o tim krivičnim delima. Neka se zapitaju zašto su osobe koje su optužene za krivična dela te vrste proslavljene kao heroji. Nadam se da će se osobe koje su učestvovale u krivičnim delima naći tamo gde im je i mesto, a to je u zatvoru.
KALEZIĆ: U našem narodu postoji izreka: ''Grijeh kaži, grešnika ne kaži'' ili ''Grijeh odbaci, a grešnika pomozi da dođe sebi''. Crkva ne proklinje ovog ili onoga čovjeka, već, ili njegov grijeh odbaci ili odbaci njegovo mišljenje.
VOJVODIĆ: Jasno je šta dušmani srpski rade. Srpska crkva je još uvijek neuništena institucija. Srpska crkva je nacionalna institucija koja brine o svome narodu. Sada traže i od Srpske crkve pristanak na srpski nestanak. Nadam se da to neću doživjeti i da mitropoliti i episkopi neće izgubiti svoju srpsku pamet.
SAMARADŽIĆ: Nemoguće je posmatrati ponašanje i delovanje crkve izvan delovanja tog bratstva u krvi koje je stvoreno tokom Miloševićevih ratova i njegove autoritarne vladavine. Naravno da je i deo crkvenog vrha, deo tog bratstva. Tom bratstvu pripada i Vojislav Koštunica. Postoje vrlo ozbiljne sumnje da tom bratstvu pripada i predsednik Srbije, Boris Tadić.
****
RSE: Na osnovu verbalne podrške onima koje potražuje Haški tribunal od strane pojedinih vladika i sveštenstva, rodile su se i konkretne sumnje. Do sada su u nekoliko navrata bili pretresani objekti Srpske pravoslavne crkve – od kuća pojedinih sveštenika, pa do manastirskih odaja. Mada javnosti nakon toga nisu ponuđeni bilo kakvi materijalni dokazi zbog kojih je to učinjeno, te sumnje nisu utihnule. Pre nekoliko dana se iz Tužilaštva Haškog tribunala moglo ponovo čuti da se neki begunci skrivaju u manastirima koji se nalaze u ovčarsko-kablarskoj klisuri.
MILENOV: Tužilaštvo Tribunala bi moglo nešto više da kaže o tome gde se nalaze optuženici u bekstvu i kakvu oni imaju podršku od organizacija ili pojedinaca koji se nalaze oko njih. U interesu je samih optuženih, a nadam se da će i oni to shvatiti, da dođu u Hag i da počnu da odgovaraju na optužbe.
VOJVODIĆ: Apsolutno je isključeno da se iko može skrivati u crkvi, bez obzira da li se radi o prostorima Hercegovine i Bosne, ili Crne Gore. Crkva je mjesto pred očima svih, i vjernika i nevjernika. To je apsurdno.
RSE: Na listi crkvenih objekata, koji su navodno pružali utočište haškim beguncima, bili su, pre svega, manastiri, s obzirom da se oni vrlo često nalaze u nepristupačnim predelima. Većina tih hramova je na teritoriji Bosne i Hercegovine, mada su haški istražitelji povremeno upirali prstom na pojedina crkvena zdanja u Srbiji i Crnoj Gori.
KALEZIĆ: Ima i druga sumnja o kojoj niko ne govori, da možda ti koji traže i ove maltretiraju sami štite njih. Ovo im je izgovor da satiru. Gdje im je nešto opipljivo? Oni samo banu i vrše pretres. Očigledno da oni koji tako rade nisu mnogo korektni. Da li manastiri i crkva imaju neku vrstu zaštićenoga statusa? A gdje je zaštićenost ovdje? U cilju istrage sve je dozvoljeno.
SAMARADŽIĆ: Ukoliko je tačno da haški begunci pronalaze utočište u crkvama i manastirima, to znači da se sa tom situacijom mire i da za nju znaju, ili da tu situaciju podržavaju i premijer i predsednik države koji imaju određene pravne i izvršne ingerencije u tom smislu.
RSE: Zbog svega toga se i rodila umnogome bajkovita priča, o tome kako Radovan Karadžić još od svog povlačenja iz javnosti, navodno krstari Bosnom i Hercegovinom odeven u mantiju pravoslavnog sveštenika.
VOJVODIĆ: Nema toga ćorava čovjeka u Evropi pred kojim se Radovan može bilo kako prerušiti a da ga po stasu ne prepozna. On bi odmah bio ulovljen. To su prazne priče Haškog tribunala koji radi svašta po Srbiji. Kada pretresaju kuće, unište sve i opljačkaju sve, čak i dječje igračke. Skoro su zamalo ubili popa i njegova sina. Oni bi sada rado da pretresaju i Ostrog. Oni mogu doći i razoriti Svetoga Petra Cetinjskog, a to je četvrto svetilište na svijetu. Bili bi u stanju i njega da razore.
SAMARADŽIĆ: Ono što je važnije od toga da crkva pomaže optuženicima da izmaknu pravdi, ili ne, je sistem vrednosti te crkve i poruke koje ona šalje. Da li većina naših građana smatra da njihova deca treba da slede duhovni, intelektualni i kulturni put Amfilohija Radovića? Da li žele da njihova deca budu kriminalci poput Arkana i Legije, koji su neka vrsta Radovićevih duhovnih i kulturnih usvojenika?
*
RSE: Taj imidž koji sve više stiče Srpska pravoslavne crkva, direktno se naslanja na ono što je određivalo njeno svetovno delovanja tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije. Mada se i dalje mogu čuti dijametralno suprotstavljana mišljenja oko toga da li je Srpska pravoslavna crkva bila neka vrsta učesnika u etničkim sukobima, činjenica je da se ova institucija nikada nije otvoreno ogradila od zločina koje je počinila srpska strana.
VOJVODIĆ: Naša crkva to nije mogla uraditi pošto je bila u situaciji da se brani. Koliko je razorenih srpskih hramova? Gdje je sada Žitomislić? Gdje su hramovi po Hrvatskoj, Dalmaciji, Slavoniji, Lici, Baniji? Gdje su srpske crkve po Bosni i Hercegovini? Govori li iko o tome? Kako da se izvinjava Srpska crkva i da se ograđuje od nekoga?
SAMARADŽIĆ: Danas je sasvim očigledno, na osnovu konkretnih istraživanja i stavova crkvenih velikodostojnika, da je crkva bila jedan od neposrednih učesnika u etničkim sukobima i da je davala podršku političkim predvodnicima, bilo onima u Srbiji, ili van Srbije, i da je posredno ili neposredno u političkom ili moralnom smislu blagosiljala, opravdala ili prećutala zločine koji su se odigrali.
RSE: Samo delovanje Srpske pravoslavne crkve tokom minulih godina, ne može se odvojiti od ukupne klime koja je vladala u srbijanskom društvu.
SAMARADŽIĆ: Nikada se veoma važni segmenti u srpskom društvu i politici nisu odrekli staljinističkog oblika komunizma, autoritarnih i totalitarnih oblika vladavine. U tom smislu ni Srpska pravoslavna crkva nije nikakav izuzetak. Veoma su zabrinjavajući glasovi koji dopiru od predstavnika crkvi iz emigracije, uključujući i emigraciju, koji srpskom društvu šalju poruke da ostane jedno divljačko, razbojničko, zločinačko i genocidno društvo.
KALEZIĆ: To su tendencije da se crkva kvalifikuje kao ratnička crkva i da se tako diskredituje i omalovaži. Srpska pravoslavna crkva nije odvojena od svoga naroda. Zajedno sa narodnim se vrijeđa i njeno dostojanstvo.
RSE: Sadašnje delovanje Srpske pravoslavne crkve uglavnom predstavlja dosledno pridržavanje onih smernica koje su postavljene tokom prethodne decenije. Samim tim, pojedini krugovi u ovoj instituciji, postali su ključni emisari u stvaranju i širenje antihaškog raspoloženja u Srbiji. Čini se da su pojedine vladike, poput mitropolita crnogorsko-primorskog, Amfilohija, upravo zbog suđenja u Hagu, ušle u neku vrstu ličnog rata sa nekim zvaničnicima ovog međunarodnog suda.
VOJVODIĆ: Carla del Ponte optužuje mitropolita već poodavno zbog toga što ima svoj stav, svoju srpsku čast, svoju srpsku svijest. Ne smatram Haški tribunal ničim drugim nego jednom karikaturom najgoreg inkvizitorskog suda. NATO i Pentagon, koji su stratezi ovog pokolja na Balkanu i razora Jugoslavije, hoće žrtvenog jarca.
SAMARADŽIĆ: Većinski u srpskom društvu i njenim političkim elitama postoje očekivanja da će se ponovo uspostaviti jedan novi oblik i jedan novi koncept međunarodnih odnosa koji će sam po sebi zaštititi glavne haške begunce koji su veoma nezgodni svedoci, ne samo za Miloševića i njegove saradnike, nego i za čitavu srpsku političku i kulturnu elitu, budući da su oni bili neposredni saradnici, da su oni braća u zločinu, da su oni braća u krvi. Nimalo slučajno da svi oni zajedno danas brane svoj ratni plen, a simbol tog plena i čuvari toga plena su Ratko Mladić i Radovan Karadžić.
RSE: Na kritike o navodnoj sprezi sa ratnim zločincima, Srpska pravoslavne crkve je u poslednje vreme počela da uzvraća oštrim rečima, kakve se do sada nisu mogle čuti od sveštenih lica. Oni koji su kritkovali delovanje Srpske pravoslavne crkve su čak i u zvaničnim saopštenjima otvoreno poređeni sa svinjama kojima je, prema tim navodima, stalo jedino do dubine i masnoće korita iz kojih loču hranu.
SAMARADŽIĆ: To je pitanje koje se tiče našeg suštinskog kulturnog i moralnog identiteta. To pitanje je veoma ozbiljno i koje se u javnoj debati izbegava, ne samo zbog pieteta koji se oseća prema vrhu Srpske pravoslavne crkve, nego i zbog sve izraženije agresije, ponekad i primitivizma i prostakluka, kojima se deo vrha Srpske pravoslavne crkve obrušava na sve one koji je kritikuju, ali s pravom je kritikuju.
VOJVODIĆ: To je samo izgovor za optužnicu crkve, one srpske institucije koja još uvijek nije uništena, koja nije bačena na koljena i koja ne ljubi Solanu u ruku.
RSE: No, nema sumnje da stavovi i javni nastupi pojedinih crkvenih velikodostojnika vrlo često služe kao pouzdan oslonac i vodič svima onima koji se protive samoj zamisli o suđenjima za ratne zločine, tvrdeći da je sud u Hagu osnovan jedino da bi izrekao kolektivnu presudu čitavom srpskom narodu.
VOJVODIĆ: Inkvizitorski sudovi su bili bolji. Ja sada Hag više tako ne zovem, već Srbobran. Sada u Hagu ima više stanovnika Srba, nego samih starosjedilaca tog grada. Od Haškog suda imaćemo samo poniženje. Uzaludnu se zanosimo Evropskom unijom i sličnim stvarima. Srbima se tamo ne otvaraju vrata. Moje ubjeđenje je da je ovo suđenje srpskom narodu, uništavanje srpskog naciona i zapiranje srpske države.
MILENOV: To apsolutno nije tačno. Tribunal ne radi protiv srpskog naroda, nasuprot, radi za ovaj narod ovde. Tribunal je osnovan zbog žrtava, a ne da bi se sudilo nekom narodu. Pravno rečeno, to je i nemoguće. Ne može da se sudi bilo kojim organizacijama, nego samo pojedincima. Svrha Tribunala jeste da se stavi ime i prezime iza svakog počinioca, da ne bi bilo kolektivne odgovornosti. To je upravo zbog toga da svi Muslimani ne bi pomislili da su svi Srbi genocidni jer je 7,5 hiljada bosanskih Muslimana ubijeno u Srebrenici.
*
RSE: U poslednje vreme ipak se čuju i neki drugačiji tonovi koji, kada je reč o ovim pitanjima, dolaze iz krugova Srpske pravoslavne crkve. Tako je episkop zahumsko-hercegovački, Grigorije, nakon nedavnog povratka iz Sjedinjenih Američkih Država, iznenadio mnoge porukom haškim optuženicima da se odazovu pozivu tog suda.
VOJVODIĆ: Iz Amerike se sada vratio mladi hercegovački episkop Grigorije i počeo je da kuka na sve trube da se časnom sudu u Hagu predaju Radovan Karadžić i Ratko Mladić. Što se on petlja? Ode u Ameriku nekoliko nedjelja i vrati se sa američkim mozgom. Ponekada se čudim i nekim episkopima. Sramno je čuti jednog episkopa da tako razmišlja. Srpska crkva treba da ima jedinstven stav. To je jedna tragedija. Njemu niko nije dao naloge iz ovoga naroda da on tako govori, da se Haškom Tribunalu, najsramnijem sudu na svijetu, predaju hrabri ljudi.
SAMARADŽIĆ: Te poruke su veoma ohrabrujuće i ukazuju na jednu intelektualnu idejnu šarolikost koja postoji u okriljima te crkve.
RSE: Reči vladike Grigorija, da je svako dužan da se javi sudu koji ga traži, nisu, međutim, dobile bilo kakvu podršku u okviru same Srpske pravoslavne crkve.
KALEZIĆ: Mnogi kažu da bi se javili da su na njegovom mjestu. Idi na njegovo mjesto pa se javi. Ovo su samo glasovi sa strane koji mogu da postaknu, ali se u crkvi duboko uvažava sloboda.
MILENOV: Mislim da to treba da bude poruka od društva i da optuženici moraju da odgovaraju. To su ljudi koji su optuženi za ubistva, za silovanja, za krivična dela koja su krivična dela i u domaćem sistemu i u miru. Ne bi trebalo da bude nikakva razlika zbog toga što se to desilo u ratu, ili zato što su imali neke funkcije da bi trebali biti oslobođeni od odgovornosti i od potrebe da odgovaraju pred sudom.
****
RSE: Da li proces detronizacije ključnih haških optuženika, poput Radovana Karadžića i Ratka Mladića, treba prethodno da dovede do temeljnog preispitivanja samog delovanja Srpske pravoslavne crkve, kao nekoga ko od njih pravi heroje, ili je ova institucija samo oklevetana, da čini deo haškog bratstva?
KALEZIĆ: Mislim da je u pitanu i pokušaj diskreditacije, destrukcije i rušenja nečega što postoji kao konstanta. Srpska pravoslavna crkva dobija na svome značenju kod naroda poslije 50 i više godina progonstva u pustinju. Srpska pravoslavna crkva je najstarija institucija srpskoga naroda otkako on postoji. Mislim da su u pitanju i stavovi najotvorenije zavidljivosti.
MILENOV: Tribunal radi sa krivičnom odgovornosti optuženika protiv koga je Tribunal podigao optužnice. Osim krivične odgovornosti postoji i politička i moralna odgovornost. Mislim da i druge institucije imaju vrlo važnu ulogu u suočavanju sa prošlošću. To je društveni težak proces, ali vrlo važan, pošto bez toga se ne može ukloniti pretnja da će biti ponovo rat.
RSE: Kako Srpska pravoslavna crkva može da se osloboditi svog imidža pokrovitelja onih koje Haški tribunal tereti za ratne zločine?
VOJVODIĆ: Srpska crkva je čiste savjesti i svoje vjere. Ona nema za šta da se pravda. Treba njoj da se pravdaju. Mi nismo nikome dužnici, već se nama duguje odavno.
SAMARADŽIĆ: Mislim da se u tom smislu u okviru Srpske pravoslavne crkve u poslednje vreme odigralo jedno izrazito raslojavanje. Mislim da su liturgija i odnos sveštenika i vernika islamizirani na neki način, da je ta crkva dobila jedan fundamentalistički, azijatski i talibanski imidž i da to odbija vernike. Ukoliko Srpska pravoslavna crkva nastavi takvu politiku ona će nastaviti da privlači ideološke političke ekstremiste, postaće jedna ortodoksna, neostaljinistička organizacija.
RSE: Uostalom, dok u okviru Srpske pravoslavne crkve postoje oni koji smatraju da je određenim ljudima dozvoljeno kršiti zakon zemaljski, za to se ni u slovu nebeskih propisa nikada neće naći opravdanje.
