Na Dan državnosti, 13. jula, svečano je puštena u saobraćaj prva, 41 kilometar duga dionica autoputa u Crnoj Gori, koja povezuje Smokovac na periferiji Podgorice i Mateševo nadomak Kolašina na sjeveru.
Simboličkim pritiskom na dugme najviši crnogorski zvaničnici, zajedno sa predstavnicom ambasade Kine, poslije sedam godina otvorili su prvu dionicu prvog autoputa koji bi u perspektivi trebalo da poveže Bar sa mjestom Boljare, na sjeveru Crne Gore, na granici sa Srbijom.
Puštajući u saobraćajni put koji je dobio ime po crnogorskoj princezi Kseniji, premijer Dritan Abazović je kazao da se otvaranjem ove saobraćajnice "Crna Gora povezuje sa Evropom i sjeverom zemlje i ocijenio da će autoput "otvoriti nove pravce razvoja i dati zamajac domaćoj privredi."
"Crna Gora će, kroz ovaj projekat, a zajedno sa lukom Bar, biti jedan od važnih pravaca u tranzitnim tokovima Balkana", kazao je Abazović.
Naveo je da će ime princeze Ksenije nositi po prvoj ženi vozaču u Evropi, crnogorskoj princezi, ličnosti, koja je "umnogome oslikala Crnu Goru tog vremena."
Otpravnica poslova u ambasadi Kine u Crnoj Gori Jafang Hua kazala je da je ovo "monumentalni uspjeh u oblasti saobraćajne infrastukture, nastao kao plod saradnje Crne Gore i Kine." Autoput je gradila kineska kompanija CRBC.
Ceremoniji otvaranja autoputa prisustvovali su predsjednik Crne Gore Milo Đukanović, bivši predsjednik parlamenta Ivan Brajović, nekadašnji ministar saobraćaja Osman Nurković, ministar kapitalnih investicija Ervin Ibrahimović te više stranih ambasadora, među kojima i SAD-a Džudi Rajzing Rajnke.
Nakon svečanog otvaranja koje je počelo u srijedu u večernjim satima, put će biti u upotrebi od 14. jula a putarina se neće naplaćivati prvih sedam dana.
Četrdeset jedan kilometar autoputa, koštao je skoro milijardu eura, gradio se sedam godina, u mandatima četiri Vlade, sa pet odlaganja završetka radova.
Iako najkomlikovanija za gradnju zbog konfiguracije terena, prva dionica je tek četvrtina planiranog autoputa kroz Crnu Goru, koji bi spojio Bar na jugu i Boljare na krajnjem sjeveru prema Srbiji, u dužini oko 170 kilometara.
Ovu trasu čija je izgradnja počela 2015. u vrijeme vladavine Demokratske partije socijalista (DPS) predsjednika Mila Đukanovića je izgradila kineska državna kompanija China Road & Bridge Corporation (CRBC).
Sporna kašnjenja
U Mreži za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) smatraju da treba postaviti pitanje odgovornosti zbog činjenice da se 41 kilometar autoputa gradio sedam godina, što je, kako kažu, nezabilježeno u svijetu.
Šest i po godina čekanja na 41 km autoputa u Crnoj Gori
Za kašnjenja u poslednje dvije godine, Vlada odgovornom smatra kinesku kompaniju.
"Naravno da smo imali razumijevanja za probleme koje je u građevinskom sektoru izazvala pandemija i zato smo dogovorili rok za završetak radova do 17. novembra 2020. godine. Sve nakon tog roka je njihova (CRBC) odgovornost" rekao je ranije za Radio Slobodna Evropa generalni direktor za puteve u Ministarstvu kapitalnih investicija Miroslav Mašić.
On je potvrdio i da je država već pokrenula postupak za naplatu penala, odnosno troškova zbog kašnjenja sa završetkom radova. U Vladi za kašnjenje ne vide odgovornost države.
Ukoliko kineski CRBC, za kašnjenje, smatra odgovornom Vladu imaju mogućnost pokretanja spora pred Komisijom za rješavanje sporova ili pred Arbitražnim sudom u Kini, koji je prema ugovoru nadležan za sporve između Crne Gore i Kine u ovom poslu.
Ekonomska dimenzija izgradnje puta
Za izgradnju dionice autoputa od 41 kilometra država se kreditno zadužila kod kineske EXIM banke za 809 miliona dolara na period od dvadeset godina, a zatim za dodatnih 90 miliona, koliko je koštala izgradnja pristupnih puteva.
Prvu ratu kredita od oko 28 miliona eura Vlada je uplatila 21. jula prošle godine, nakon što je Ministarstvo finansija sklopilo hedžing aranžman u cilju zaštite crnogorskog javnog duga od valutnog rizika sa dvije američke i dvije evropske banke.
Hedžing je investicija koja služi da smanji ili ukine rizik koji se odnosi na neku drugu investiciju.
U slučaju Crne Gore on predstavlja osiguranje od rizika promjene deviznog kursa euro- dolar, jer je aranžman sa Kinezima napravljen u dolarima.
Prema tvrdnjama Ministarstva sklapanjem hedžing aranžmana država je smanjila kamatu za kredit EXIM banci sa dva odsto dolarskog na 0,88 odsto eura kamate, što je ušteda na godišnjem nivou od osam miliona eura.
Druga rata za autoput uplaćena je u januaru 2022. godine.
Ekološki sporovi sa kineskim investitorom
Dio radova autoputa se odvijao u reonu toka rijeke Tare čiji je kanjon od 1977. pod zaštitom UNESCO.
Nevladina organizacija MANS (Mreža za afirmaciju nevladinog sektora) je 2018. objavila snimke drona koji su ukazali da je korito rijeke promijenjeno u reonu Mateševa kod Kolašina, gdje se gradi autoput.
MANS je podnio dvije krivične prijave 2018. i 2019. godine protiv CRBC zbog zagađenja životne sredine velikih razmjera, ali su obije odbačene od strane prethodnog tužilaštva.
Ipak, smatraju da bi ih novo tužilaštvo, koje je u međuvremenu izabrano, moglo ponovo razmotriti prijave.
Osnovno državno tužilaštvo u Kolašinu podnijelo je 2. marta 2021. optužnicu protiv kineske firme CRBC zbog građenja bez dokumentacije i oštećenja životne sredine.
Osnovni sud u Podgorici presudio je da kineski CRBC treba da plati oko 200.000 eura zbog uništavanja riba i drugog živog svijeta u rijeci Tari tokom izgradnje autoputa Bar-Boljare, po tužbi Sportsko ribolovnog društva “Tara i Morača”.
Kineska kompanija je novembra 2021. kako je saopšteno privela kraju radove na sanaciji toka Tare i vraćanju u pređašnje stanje, koje je obuhvatlo izgradnju potpornih zidova.
Kako je ranije saopšteno CRBC će, u dvogodišnjem periodu nastaviti da vodi računa o zaštiti životne sredine i očuvanju Tare.
Da su kineske kompanije spremne da učestvuju u izgradnji ostalih dionica autoputa Bar – Boljari, saopštio je kineski ambasador Liu Jin za TVCG februara ove godine.
To interesovanje traje godinama, o čemu je još 2019. govorio i bivši premijer Duško Marković.