ټاکل شوې چې ایران د چهارشنبې په ورځ له دوه نیم سوو ډېر نور افغان زندانیان په هرات ولایت کې د طالبانو حکومت ته وسپاري.

دا خبره په تهران کې د طالبانو تر کنټرول لاندې د افغانستان د سفارت شارژدافېر فضل محمد حقاني پرون ناوخته ازادي راډیو ته وکړه.

هغه تایید کړه چې پرون یکشنبه نژدې سل زندانیان افغان لوري ته وسپارل شول.

حقاني زیاته کړه: "د ایران حکومت تقریباً سل زنداني د نیمروز له لارې د افغانستان اسلامي امارت ته تسلیم کړل اودغه پروسه به دوام لري او انشاالله د چهارشنبې په ورځ به له دوه نیم سوو تر۲۶۰ پورې نور کسان هم په اسلام قلعه کې اسلام امارت ته تحویل شي."

تراوسه معلومه نه ده چې ایران کې څه شمېر افغانان زندانیان دي.

د طالبانو د حکومت بهرنیو چارو وزارت ویلي، د زندانیانو د انتقال لړۍ د دوی او ایران ترمنځ د شوې هوکړې له مخې پیل شوې ده.

د حال وش په نوم د ایران د بشري حقونو یو سازمان وایي چې د ایراني سرتیرو په ډزو کې یو افغان وژل شوی دی.

د دغه سازمان د راپور له مخې دغه افغان عبدالمنان نورزهي نومیږي چې د فرا ولایت اوسیدونکی و خو له ډیره وخته د ایران زاهدان کې اوسېده.

راپور کې راغلي، نوموړي چې له ایرانه اخراج شوی و بیرته غوښتل د کورنۍ لیدو لپاره زاهدان ته ولاړ شي چې د هیرمند په پوله کې پرې ډزې وشوې.

حال وش لیکلي، د ډزو پیښه د شنبې په ورځ شوې، خو په خبره یې د دغه افغان جسد پرون دوشنبه لارویانو موندلی او نیمروز ته یې لېږدولی دی.

د ایران حکومت او طالبانو تراوسه په دې اړه څه نه دي ویلي.

د پښتو ژبې مشهور ولسي، حماسي او منتقد شاعر مطیع الله تراب تېره شپه د زړه د حملې له کبله مړ شوی دی.

د طالبانو د حکومت ویاند ذبیح الله مجاهد د هغې د مړینې په تایید سره پر پیښه خواشیني ښودلې ده.

د تراب جنازه نن ( سه شنبه د چنګاښ ۲۴مه) په کابل او جلال اباد کې ترسره کیږي او بیا به د ننګرهار خوګیاڼو کې په خپله پلرنۍ هدیره کې خاورو ته سپارل کیږي.

تراب د شعر ځانګړی سبک درلود او په اکثرو مشاعرو کې یې خپل شعرونه په یاد ویل او د مینه والو له بدرګې سره به مخ کېدل.

مطیع الله تراب په دې وروستیو کې په یوه مشاعره کې د طالبانو مشر ملا هبت الله باندې هم نیوکه وکړه چې ولې له کندهاره واک چلوي او هغه ته یې د شعر په ژبه وویل چې کابل ته راشي.

د پخواني ولسمشر حامد کرزي په ګډون بېلابېلو سیاستوالو، ادبپالو، لیکوالانو او د هغه مینه والو د تراب پر مړینه ژوره خواشیني ښودلې او هغه یې د پښتو معاصر ادب ته یوه ستره ضایعه بللې ده.

په افغانستان کې د ملګرو ملتونو د مرستندوی ماموریت ( یوناما) مشرې له ایرانه ستنو شویو افغانانو سره له نړیوالو د بیړنۍ مرستې غوښتنه وکړه.

روزا اوتونبایوا اسلام قلعه بندر ته تر سفر او هلته له راستنو شویو کډوالو سره تر لیدو کتو وروسته نن سه شنبه ( د چنګاښ ۲۴) په یوه خبرپاڼه کې ویلي، کډوال له رواني ستونزو او بې برخه لیکۍ څخه کړېږي.

خبرپاڼه کې راغلي، افغانستان چې له وړاندې وچکالۍ ځپلی، بشري ناورین په کې دی او ۷۰ فیصده خلک یې بې وزله دي، په یوازې سر د راستنېدونکو د څپې منلو ته چمتو نه دی.

یوناما ویلي، د ۲۰۲۵ کال له پيله یو اعشاریه درې میلیونه افغان کډوال هېواد ته ستانه شوي چې د راپورونو له مخې ګڼ شمیر یې په زور او فشار ایستل شوي دي.

یوناما ویلي، له ایران او پاکستان او دغه راز مرکزي اسیا له هېوادونو څخه د افغانانو غیر منظم ستنول باید پای ته ورسیږي او دغه بهیر باعزته، خوندي او په خپله خوښه شي.

له پرون دوشنبې څخه د زرګونو افغانانو د موقت خوندیتوب حالت یا (TPS) پای ته ورسېد.

دغو افغانانو ته وروسته له هغه چې طالبان په ۲۰۲۱ کال کې بیا پر افغانستان واکمن شول، د موقتي خونديتوب حالت په نوم په امریکا کې د اوسیدو اجازه ورکړل شوه، ځکه بېرته ستنیدا یې خطرناکه وه.

خو وووروسته له هغه چې یوه فدرالي قاضي د نژدې ۱۲ زره افغان کډوالو د “موقتي خونديتوب وضعیت (TPS) پروګرام ختم کړ، دا کسان له متحدوایالتونو څخه د ایستلو له خطر سره مخامخ دي.

د جولای په ۱۰مه د مریلینډ ایالت د فدرالي محکمې قاضي، تیودور چوانګ پرېکړه وکړه چې د TPS لرونکو افغانانو قانوني وضعیت به د محکمې د پرېکړې تر بشپړېدو پورې تمدید نه شي.

د دې حکم پر اساس له پرونۍ دوشنبې څخه د نژدې ۱۱ زره ۷۰۰ افغان کډوالو د کار اجازه اخیستل کېږي او ممکن له امریکا څخه وایستل شي.

د امریکايي رسنیو د راپورونو له مخې، د دغه هیواد د کورني امنیت وزارت په مې میاشت کې ویلي و چې په افغانستان کې امنیتي او اقتصادي وضعیت ښه شوی، نو ځکه دا هېواد نور د TPS لپاره وړ نه دی. د کورني امنیت وزیرې، “کریستي نوم”، د دې پرېکړې ملاتړ کړی، خو د بشري حقونو سازمانونو پرې سخت عکس‌العمل ښودلی دی.

د “هیومن رایټس واچ” په ګډون د بشري حقونو ډلو خبرداری ورکړی چې په زور د دې کسانو بېرته افغانستان ته استنول، په ځانګړي ډول د طالبانو تر واک لاندې، د هغوی ژوند له خطر سره مخامخ کولی شي.

د ملګرو ملتونو د کډوالو لویې کمیشنرۍ (UNHCR) د ایران او پاکستان له‌خوا په بې ساري ډول د ډېر شمېر افغان کډوالو پر ستنولو جدي اندېښنه څرګنده کړه او د هغو د عاجلو اړتیاوو لپاره یې د بېړني بشري ملاتړ غوښتنه وکړه..

د کډوالو لویې کمیشنرۍ په یوه راپور کې، چې د دوشنبې په ورځ خپور شو، ویلي چې له ایران څخه یوازې په یوه ورځ تر ۴۳ زره ډېر افغان کډوال افغانستان ته راستانه شوي دي، چې دا چاره د افغانستان له مخکې څخه کمزورې زیربناوې او کوربه ټولنې تر سخت فشار لاندې راوړي.

دغه اداره خبرداری ورکوي چې په ځانګړو سرحدي سیمو کې د کډوالو تمرکز پر ځایي ټولنو او شته سرچینو «غیر معمولي فشار» راوستی، په داسې حال کې چې دا سیمې له وړاندې د اقتصادي ستونزو او د نړیوالو مرستو د کمښت له امله له سختو شرایطو سره مخامخ دي.

د کډوالو لویې کمیشنري همداراز ټینګار کوي چې افغان ښځې او نجونې د راستنېدو پر مهال له سختو محدودیتونو او سیستماتیک تبعیض سره مخامخ دي، چې دې وضعیت د دوی د تعلیم، روغتیا او کار کولو فرصتونه خورا محدود کړي.

په وروستیو میاشتو کې، هم ایران او هم پاکستان د هغو افغان وګړو د ایستلو بهیر چټک کړی چې د دوی په وینا بې اسناده دي.

د افغانستان لپاره د ملګرو ملتونو ځانګړې استازې، روزا اوتونبایوا، په دغه هېواد کې د سواد د کچې پر ټیټوالي ژوره اندېښنه څرګنده کړه، ویې ویل چې افغانستان د نړۍ له هغو هېوادونو څخه دی چې د نالوستو وګړو شمېر پکې تر ټولو زیات دی.

نوموړې دا څرګندونې د دوشنبې په ورځ د کابل د کتاب فیستوال د پرانیستې په مراسمو کې وکړې. هغې وویل چې یوازې ۵۰ سلنه افغان نارینه او شاوخوا ۲۰ سلنه افغان ښځې لوستلی او لیکلی شي.

اوتونبایوا له پانګه‌والو او سوداګرو وغوښتل چې د سواد د پراختیا، او د کتابونو د چاپ او خپرولو په برخه کې فعاله ونډه واخلي.

له بلې خوا، د طالبانو د اطلاعاتو او فرهنګ وزارت د خپرونو مرستیال، حیات‌الله مهاجر فراهي، وویل چې د دوی حکومت د مطالعې کلتور ته د ودې ورکولو هڅې پیل کړې دي.

فراهي همداراز وویل چې د دوی د مشر په سپارښتنه کتابونه له مالیې معاف شوي دي.

د اکثرو کتاب خپرندویو ټولنو مسوولان وايي چې د طالبانو له بیا واک ته رسیدو وروسته د کتابونو د چاپ او پلور بازار سوړ شوی دی.

په کابل کې د کتاب فیستوال، چې پرون پرانیستل شو، نن هم دوام لري.

د ملګروملتونو د خوړو او کرنې اداره په افغانستان کې د ممیزو د ساتنې لپاره د ۱۶۵ ځانګړو خونو د جوړولو خبر ورکوي.

FAO پرون (د چنګاښ ۲۲مه) پر خپله ایکس پاڼه په یوه بیان کې وویل، دا خونې د نړیوال بانک په مرسته او د افغانستان په مرکزي، شمالي، جنوبی او لویدیځو سیمو کې جوړېږي.

بیان زیاتوي چې په هره خونه کې تر ۱۵ ټنو پورې ممیز زېرمه کېدای شي.

د ملګروملتونو دا اداره همداراز وايي چې د ممیزو د ساتنې د خونو جوړول به له کروندګرو سره مرسته وکړي چې په ښه ډول د ممیزو د وچولو او زېرمه کولو له لارې د حاصلاتو تر اخیستو وروسته ضایعات راکم او خپله ګټه زیاته کړي.

افغان کروندګرو او باغ لرونکو تل له دې شکایت کاوه چې د خپلو محصولاتو د زېرمه کولو لپاره معیاري سړې خونې نه لري.

د افغانستان د بشري حقونو مرکز له ایرانه د افغان کډوالو ډله ایز ایستل، له بشري حقونو او انساني کرامت څخه سرغړونه بللې ده.

دې غیرحکومتي ټولنې پرون (د چنګاښ ۲۲مه) په یوه بیان کې ویلي چې له ایرانه د افغانانو ډله ایز ایستل له بشري حقونو سرغړونه ده او غندي یې.

نوموړی مرکز زیاتوي چې د افغانانو د ایستلو بهیر د یوشمېر کډوالو اسنادو او د افغانستان شرایطو ته له پام پرته ترسره کېږي.

دا په داسې حال کې ده چې ایراني چارواکو په دې وروستیو کې د هغو افغانانو د ایستلو بهیر ته زور ورکړی چې د دوی په وینا قانوني اسناد نه لري او په دې لړ کې له افغان کډوالو سره د ایران د عامو خلکو له خوا د ناوړه چلند راپورونه هم ورکړل شوي دي.

د بشري حقونو او د کډوالو مدافع ډلو بیا بیا په دې اړه اندېښنه ښودلې ده او ویلي یې دي چې دا موضوع به د افغانستان بشري بحران لا ژور کړي.

د ناروې د کډوالو د شورا د معلوماتو له مخې ایران په تېرو اوو میاشتو کې له یو میلیون ډېر افغان کډوال له خپلې خاورې ایستلي دي.

د ملګروملتونو د بشري مرستو د همغږۍ اداره اوچا وايي، په تېر ۲۰۲۴ کال کې له هغې مرستې څخه چې د افغانستان د بشري اړتیاوو لپاره یې غوښتې وه، یوازې ۴۷ سلنه یې ترلاسه کړې وه.

اوچا په یو تازه راپور کې چې پرون یې خپور کړ ویلي دي چې د افغانستان د بشري اړتیاوو او مرستو د پلان لپاره یې څه باندې درې میلیارد ډالر بسپنه غوښتې وه، په داسې حال کې چې د ۲۰۲۴ کال ترپایه یې یوازې ۴۷ سلنه او د روان کال تر مې میاشتې پورې یې ۵۳ سلنه یا ۱،۶۳ میلیارد ډالر ترلاسه کړل.

اوچا وايي د بودیجې دې کمښت په بېلابېلو برخو، له هغې ډلې د اوبو د برابرولو، روغتیا او حفظ الصحې په برخو کې د مرستو لپاره د ملګروملتونو وړتیا سخته اغیزمنه کړې ده.

د ملګروملتونو د بشري مرستو د همغږۍ اداره نړیوالې ټولنې ته خبرداری ورکوي چې که د بسپنې د رسولو په برخه کې سمدستي اقدام ونه کړي نو په افغانستان کې د یوه انساني بحران د کمولو لپاره هڅې به له ناکامۍ سره مخامخ شي.

په اسلام اباد کې د طالبانو سرپرست سفیر سردار احمد شکېب د خیبر پښتونخوا له اعلی وزیر علي امین ګنداپور سره د افغان کډوالو، سوداګرۍ او د یوه سرطاني ناروغیو د درملني د روغتون د جوړیدو په اړه خبرې کړي دي.

د طالبانو په واک کې باختر خبري اژانس نن یکشنبې پر خپلې ویب پاڼې لیکلي، په دې کتنه کې دواړو خواو پر دوه اړخیزو همکاریو او د سیمې پر ثبات بحث کړی دی.

وړاندې د ګنداپور په حواله راغلي چې غواړي د افغانستان او پاکستان د خلکو ترمنځ د اړیکو د پیاوړتیا او باور رامنځته کولو په موخه کابل ته یو پلاوی واستوي.

د دغه پلاوي د راتګ په اړه نور جزیات ورکړل شوي نه دي.

پاکستان په وروستیو څو اونیو کې د ای سي سي کارت لرونکي افغان کډوال له خپلې خاوري بیرته افغانستان ته اخراج کړي او غواړي د پي او ار کارت لرونکي کډوال هم اخراج کړي.