خوددرمانی در افغانستان و عواقب ناگوار آن

"مادر من همیشه بدون این‌که مشوره‌ای با داکتر داشته باشد مثلاً اونا دوا را استفاده می‌کنند."

بهرام حقمل باشنده ولایت نیمروز است.

باورهای نادرست موجود نزد اعضای خانواده‌اش در مورد خود درمانی برادرزاده‌ی کوچک او را ازش گرفته است.

به گفته بهرام چندی پیش مادرش همانند همیشه، برای بهبود کودک برادرش از دواهای موجود در خانه بدون مراجعه یا مشوره داکتر استفاده کرده است.

بهرام می‌افزاید: "مثلاً از بعضی دواهای که مادرم بدون این‌که مشوره داکتر را بگیرد استفاده کرده نواسه او حتی مُرد یعنی وفات کرد. متأسفانه برادرزاده خرد/کوچک من وفات کرد، چون دواهای که این‌ها استفاده می‌کردند بدون این‌که با داکتر مشوره کنند استفاده کرده بودند."

زین باشندۀ ولایت غزنی هم می‌گوید یکی از اقاربش "عبدُل" سه ماه پیش به دلیل استفاده خودسر دوا در ولایت دایکندی جان داده‌است.

به‌گفته زین، عبدُل باشنده ولسوالی شهرستان ولایت دایکندی و حدوداً ۶۰ ساله بود.

زین افزود عبدل پیش از تشخیص بیماری‌اش توسط داکتران از دواهای در دسترس که در خانه بوده استفاده کرده بود که آن دواها سبب جان دادن عبدل شدند.

زین می‌گوید: "گولی‌ها/ تابلت‌های که در خانه موجود بوده را خودسرانه خورده بوده، بعد از آن به داکتری که در همان محل وجود داشته مراجعه کرده، گفته می‌توانم که اونا تشخیص داده که این تابلت‌های خودسرانه استفاده کرده و بعد از آن مریضی‌اش معالجه نشد و در ولایت غزنی و کابل و این‌جا‌ها هم آمدند در نتیجه، این‌ها نتیجه نداد و در نهایت فوت کرد."

زین با این هم می‌گوید به دلیل چالش‌های اقتصادی مجبور است برای مادر پیر‌اش از روی نسخه‌یی که داکتر ماه‌ها پیش به وی داده بود به‌گونه‌ای تکرار دوا بگیرد.

مصاحبه شوندگان این گزارش که باشندگان ۱۱ ولایت افغانستان اند به رادیو آزادی گفتند تا کنون تابلت‌های‌ کا (K)، ترمادول، امپرازول، دیازی‌پم، رایزک، ریلیف و پیچ‌کاری سفتراکسون را از دواخانه‌ها و دیگر فروشندگان آزادانه خریداری کردند که برخی از این دواها سبب اعتیاد یا آسیب‌های جانبی به آنان شده است.

شماری از آنان همچنان تأیید کردند که در مناطق‌شان مردم به خصوص افراد کهن‌سال از تریاک برای درمان برخی بیماری‌ها استفاده می‌کنند.

مصاحبه شوندگان این گزارش همچنان گفتند معمولاً برای بیشتر بیماری‌های‌شان به خصوص، نفس‌تنگی، درد معده، استخوان دردی، افسردگی، سرماخوردگی و سر درد بدون مشوره داکتر دوا گرفته و استفاده می‌کنند.

آگاهان امور صحی هم مرگ شمار زیادی از بیماران به دلیل استفاده از دواهای خودسر را تأیید می‌کنند.

داکتر سید امان‌الله روحان متخصص داخله عمومی در کابل می‌گوید: "وقتی‌که دوز دوا بلند باشد و دوز دوا را داکتر تعیین نکرده باشد داروهای باشد که «نفروتُکسیک» باشد یا سر گرده‌ها بسیار تأثیر بد داشته باشد، آن‌ها می‌توانند گرده‌ها را از کار بیندازند و سبب مرگ مریض شوند."

در برخی ولایات به شمول کابل پایتخت افغانستان افزون بر دواخانه‌ها، مردم می‌توانند حتی از کراچی‌های کنار جاده‌ها برخی از اماکن مزدحم دوا خریداری کنند.

جادۀ سینمای پامیر شهر کابل یکی از این مکان‌ها است.

یکی از فروشندگان دواها در کنار جادۀ سینمای پامیر که در روی کراچی کوچکش دوا می‌فروشد ادعا می‌کند دواهای که می‌فروشد گیاهی اند و مراجعینش را تشخیص بیماری کرده و پیشنهاد خریداری تابلت‌ها، شربت‌ها و دواهای چرب‌کردنی را می‌دهد که منشاء ساخت، ترکیب و گیاهی بودن و نبودن و اثرات آن‌ها بر صحت انسان معلوم نیست.

رادیو آزادی خواست از مسئولان وزارت صحت عامه حکومت طالبان در مورد آمار استفاده خودسر دواها، واقعات حاد ناشی از خود درمانی، واقعات فوتی به دلیل استفاده دواهای خودسر و عملکرد آنان برای پیش‌گیری از فروش دواهای خطرزای بدون نسخه داکتر بپرسیم، اما شرافت زمان سخنگوی این وزارت تنها در پاسخ به این پرسش‌ها در پیام کوتاه به رادیو آزدی نوشت: "این دقیق در سیستم نیست."

خود درمانی در افغانستان از گذشته‌های دور رایج است.

باورهای نادرست، پائین بودن سطح علمی و سطح آگاهی در مورد اضرار دواها، به‌دست آوردن آسان دواها و ناداری از دلایل عمده خود درمانی در افغانستان گفته می‌شوند.

آصف یک تن از باشندگان ولایت بدخشان هم ادعا می‌کند دسترسی به بیشتر دواها برای‌شان آسان است.

آصف می‌گوید: "این مردم زیا‌دتر وقت فیس ندارند معمولاً زیاد مردم حتی دسترسی به داکتر ندارند، نوبت نمی‌رسد باز می‌رود می‌گوید از همین دوا برای ما بده، در همین بدخشان هر دوای که خواسته باشی قطی‌اش را نشان بده دواخانه‌والا برایت می‌دهد بدون نظر داکتر و هیچ چیز هر دوای که باشد حتی دوای فشار باشد، دوای شکر/دیابت باشد."

آصف همچنان ادعا کرد که یکی از دوستانش یک سال و دو ماه پیش به دلیل استفاده خودسرانه دوا جان باخته است.

اکادمی آکسفورد در سال ۲۰۲۱ با نشر یک گزارش گفته که ۳۴،۹ فیصد کسانی که در یک تحقیق آنان در پولی کلینیک کابل اشتراک کرده بودند، تجربه خود درمانی داشتند.

پوهنتون طبی کابل هم در یک تحقیقی که به تاریخ ۲۳ می ۲۰۲۲ در میان ۳۰۲ تن از دانشجویان صنوف اول و پنجم این پوهنتون در مورد خود درمانی و استفاده خودسر از دواها انجام داده، آمده است که خود درمانی در ۲۵،۱۶ درصد از مجموع این دانشجویان وجود داشته است.

محمد باشنده ولایت میدان وردک هم می‌گوید او و خانواده‌اش تجربه استفاده از یک نسخه دوا مشترک برای بهبود برخی بیماری‌های فصلی و ساری را دارند.

محمد می‌گوید: "یک پیچکاری را می‌زنی یا یک دو دفعه گُولی را می‌خوری خوب می‌شوی دیگر باقی‌اش اضافه می‌ماند، اضافه که بماند خوب سرماخوردگی یک قسمی است که مریضی ساری است و اعضای خانواده را هم می‌گیرد، اعضای خانواده را که بگیرد باز می‌گویم که خوب من هم همین رقم سرماخوردگی داشتم، جان درد داشتم، سر درد داشتم و گلو درد داشتم این دوا را خوردم خوب شد و اعضای خانواده هم همین‌رقمی است از همان دوا و از همان نسخه داکتر استفاده می‌نمایند."

داکتر عبدالواحد الهام اما می‌گوید: "یک نسخه همیشه به یک نفر توصیه می‌شود، حالت دو مریض هیچ وقت به یک شکل نیست ولو یک سرماخوردگی کوچک باشد."

هرچند در مورد خود درمانی در افغانستان آمار دقیقی وجود ندارد، اما مصاحبه شوندگان این گزارش ادعا کردند پس از حاکمیت دوباره طالبان در افغانستان و افزایش بی‌کاری بیشتر از پیش به استفاده خودسر دواها روی آورده‌اند.

دسترسی آسان به انواع دواها و موجودیت آن‌ها در خانه‌ها هرازگاهی هم سبب خودکشی افرادی با رده‌های سنی مختلف شده‌است.

همچنان نگرانی‌ها بر این است که با شدیدتر شدن بحران اقتصادی، افزایش روز افزون بی‌کاری، ازدیاد جمعیت در خانواده‌ها و کاهش خدمات بشری و صحی به نقاط مختلف افغانستان پس از متوقف شدن فعالیت‌های برخی مؤسسات بین‌المللی پس از تصمیم‌ آخر حکومت طالبان در مورد ممنوعیت کار زنان و دختران در ادارات غیر دولتی به شمول مؤسسات، استفاده خود درمانی بر وضعیت صحی افغان‌ها بیشتر سایه اندازد.