افغانستان بیش از شش و نیم صدهزار کیلومتر مساحت دارد و با آنکه پنج حوزه آبی دارد باز هم با مشکلات جدی کمبود آب روبرو است.
آگاهان یکی از دلایل عمدهء این مشکل را جریان آب افغانستان به کشورهای همسایه خوانده می گویند که افغانستان با اکثر این کشور ها هیچ نوع قرارداد تقسیم آب ندارد.
افغانستان به جزء از ایران با هیچ کشور دیگر قرارداد تقسیم آب را امضاء نکرده است که بر اساس آن طبق معیارهای بین المللی از آب های خود استفاده کند.
افغانستان که طولانی ترین سرحد را با پاکستان دارد، تا هنوز کدام توافق را بخاطر تقسیم آب با آین کشور امضاء نکرده است.
آگاهان دلیل آن را سیاسی می خوانند، زیرا به گفتهء آنها امضای توافق تقسیم آب با پاکستان به معنی به رسمیت شناختن خط دیورند است.
نصرالله استانکزی استاد پوهنحی حقوق و علوم سیاسی پوهنتون کابل به همین مشکل اشاره کرده، می گوید:
"اگر افغانستان قرارداد تقسیم آب را با پاکستان امضاء کند در گام نخست باید یک نقطه را به عنوان سرحد تعیین کند و این یعنی افغانستان خط دیورند را به رسمیت می شناسد. تاکنون هیچ حکومت افغانستان این خط را به رسمیت نشناخته است و از نظر حقوقی این بزرگترین مشکل را ایجاد خواهد کرد و همچنان مشکل دیگر حقوقی این خواهد بود که اگر در آینده افغانستان ظرفیت استفاده از منابع آبی اش را پیدا کند در آن صورت قرارداد با پاکستان اجازه نخواهد داد که افغانستان طبق میل خود از آب اش استفاده کند."
دریای کابل که از منطقه سنگلاخ سرچشمه گرفته و در دره اونی کوه پغمان از دریای هلمند جدا می‌شود، سپس منطقهء جلگهء میدان را آبیاری نموده از ولسوالی چهاردِه، وارد شهر کابل می‌شود. این دریا در چهلستون با دریای پغمان و در شینه با دریای لوگر یکجا شده و سپس در جلگه سروبی با دریای پنجشیر یکجا می شود و به جلگه جلال آباد می‌ریزد و از آنجا با دریای کنر یکجا شده و داخل دره مهمند می شود و سرانجام به دریای سند می‌ریزد.
براساس یک بررسی بانک جهانی، جریان دریای کنر در هر ثانیه 611 متر مکعب تخمین شده است.
ریاض درمل که ماستری اش را در حفظ محیط زیست گرفته و در حال حاضر در مورد آب های ناپاک در جمهوری چک تحقیق می کند،می گوید، افغانستان نباید مشکلات تاریخی اش را در نظر بگیرد، بلکه باید با پاکستان قرارداد تقسیم آب را امضاء کند.
وی می گوید:
"فکر می کنم که بخش سیاسی این قضیه آنقدر مهم نیست، در اینجا بخش تخنیکی اش بیشتر مهم است، در صورت عدم یک قرارداد آب با پاکستان مشکلات موجود افغانستان روز به روز افزایش خواهد یافت و این همه بخاطریکه هر دو کشور آماده نیستیند تا روی تقسیم آب نشسته و صحبت کنند. مشکلات آب بر زنده گی و اقتصاد مردم هر دو کشور تاثیر منفی وارد می کند. برای حل این مشکل افغانستان و پاکستان باید با هم نشسته و اقدامات جدی را رو دست بگیرند."
دریای کابل دارای طول هفت صد کیلومتر بوده که 460 کیلومترآن در داخل خاک افغانستان جریان دارد و این دریا جز حوزه دوم آبی افغانستان است.
در یک تحقیق بانک جهانی گفته شده است که در بخش اول دریای کابل سالانه 495 ملیون متر مکعب آب جریان دارد که 258 ملیون متر مکعب آب حوزه دریای پنجشیر با آن یکجا می شود، و بر اساس تخمین ها گفته می شود که در بخش پایانی دریای کابل سالانه دو صد هشتاد و هفت اعشاریه نوزده ملیارد متر مکعب آب جریان دارد.
با آنکه دقیقاٌ همانند دریا های دیگر افغانستان روشن نیست که به چی مقدار آب دریای کابل به بیرون از کشور می رود، اما این روشن است که آب دریای کابل کم نیست.
اگر قرارداد تقسیم آب با پاکستان بر اساس مشکل سیاسی صورت نگرفته پس چطور ممکن است که مشکل آب در افغانستان حل شود؟
نصرالله استانکزی در مورد می گوید:
"از نظر حقوقی آب به چند دسته تقسیم شده است، یک: آب های داخلی که در آن آب های زیر زمینی و سر زمینی هر دو شامل است. هر کشور حق دارد که در داخل قلمرو خود از این آب ها استفاده کند در صورتیکه قرارداد با دیگر کشور ها نداشته باشد. دولت ها هیچگاه نمی توانند که مسیر طبیعی آب ها و دریا ها را تغییر بدهند و یا با تهدید روبرو سازند. دوم: آب های ساحلی که مربوط به کشور های می شود که با بحر راه دارند، اما افغانستان از آن جمله نیست زیرا محاط به خشکه است. سوم: آب های بین المللی که تمام کشور ها از آن می تواند استفاده کنند، اما اقتصاد افغانستان فعلاٌ اجازه چنین کار را نمی دهد، لهذا افغانستان باید از منابع داخلی خود استفاده کند این در حالیست که متاسفانه روزانه از 65 تا 105 ملیون متر مکعب آب افغانستان ضایع می شود."
به گفتهء دفتر مطالعات ستراتیژیک افغانستان، ساختن بند های برق مانند، بند برق باغداری، بند برق گلبهار، بند برق دوم سروبی، بند برق شال و ساگی در کنر، بند های برق کامه و کامبیری بالای دریای کابل وجود دارند، اما ساختن این بند ها بر علاوه پول نیاز به زمان نیز دارد.
یافته های دفتر مطالعات استراتیژیک افغانستان نشان می دهد که اعمار بند برق باغداری از شش تا هفت سال وقت را دربر خواهد گرفت، ساختن بند برق کنر حدود یازده سال و بند برق دوم سروبی ممکن است در پنج سال ساخته شود.
حوزه چهارم آبی افغانستان از جنوب کوه بابا و سفید کوه سرچشمه می گیرد که دریای مهم آن دریای هلمند است. دریای هلمند طولانی ترین دریای افغانستان است که 1005 کیلومتر در داخل افغانستان جریان داشته و سپس به ایران می ریزد.
پس از زمامداری ظاهر شاه در افغانستان، محمد موسی شفیق صدراعظم این کشور در 1351 میلادی قرارداد آب دریای هلمند را با همتایی ایرانی اش امیر عباس هویدا در زمان دولت شاهی ایران امضاء کرد، اما بعداٌ با کودتای سردار محمد داود خان در سال 1352 تایید قرارداد آب دریای هلمند با ایران به تعویق افتاد، اما داود خان در جریان حکومت جمهوری اش بعداٌ این سند را توشیح کرد. در این سند ایران تعهد کرده بود که یک سلسله همکاری را در بخش اقتصاد با افغانستان انجام خواهد داد که هیچگاه عملی نشد.
اگر در حال حاضر حکومت افغانستان بدون در نظر داشت خط دیورند قرارداد تقسیم آب را با پاکستان به امضاء برساند چی خواهد شد؟
استاد حقوق و علوم سیاسی نصرالله استانکزی در مورد می گوید:
"چرا نه، دولت افغانستان می تواند قرارداد های متعددی را با پاکستان امضاء کند و عملی کردن آن مربوط به این است که افغانستان در داخل تا چه حد نیرومند است. همچنان راه های دیگر است که اگر پاکستان تعهدات اش را عملی نکند، ولسی جرگه و شورای ملی افغانستان صلاحیت لغو آن را دارد."
از سوی دیگر در شمال افغانستان دریای آمو موقعیت داشته که 2540 کیلومتر طول دارد این دریا از کوه های پامیر سرچشمه گرفته و افغانستان را از کشور های آسیای مرکزی جدا می سازد.
این دریا اولین سرحد طبیعی افغانستان خوانده شده است.
به گفته تاریخ نویسان در قرن هژدم زمانیکه احمدشاه بابا به قصد تصرف بخارا به آنجا رفت، پادشاهء آنزمان بخارا پیشنهاد صلح کرده و دریای آمو را سرحد طبیعی شناخت.
حکومت های سابق افغانستان در مورد آب دریای آمو با اتحاد شوروی سابق برخی سند ها را امضاء کرده بود که نصرالله استانکری در مورد آن می گوید:
"در زمان اتحاد شوروی سابق حتی تا زمان حاکمیت نورمحمد ترکی و حفیظ الله امین بیش از 50 کمیسیون پیرامون دریای آمو دایر شده بود که نتیجه نداشت. در مجموع افغانستان در دریای آمو مشکل دارد دریای آمو که سرحد بین افغانستان و کشور های آسیای میانه است در سوی افغانستان خام است و هر سال در زمان آب خیزی ها قلمرو افغانستان را با خود می برد، با آنکه گفته می شود که نقطه صفری وجود دارد، اما این موضوع می تواند در آینده مشکلات جدی را ببار آورد."
دریای آمو بخش از آب های حوزه اول آبی افغانستان است.
در رابطه به مشکلات کناره های دریای آمو ریاض درمل متخصص حفظ محیط زیست برخی از پیشنهادات را به حکومت افغانستان دارد.
ریاض درمل می گوید:
"در مورد دریای آمو، ما یک صندوق بین المللی ارال داریم که برای زنده ماندن موجودات دریایی پول می دهد، اما متاسفانه که افغانستان در این صندوق شمولیت ندارد. افغانستان باید عضویت سازمان های را داشته باشد که برای آب های مشترک ساخته شده اند. با عضویت در این سازمان ها افغانستان می تواند پول بدست آورده و از آن کار بگیرد. باید کناره های دریای آمو ساخته شود در غیر آن مشکل آن روز به روز افزایش پیدا می کند، زیرا آب هم وجود دارد و حالت خاک هم تغییر نمی کند."
یک دریای دیگر افغانستان به ترکمنستان می ریزد و در این مورد نیز کدام سند روی تقسیم آب امضاء نشده است و این دریا دریای مرغاب می باشد که جزء از حوزه سوم آبی افغانستان است.
دریای مرغاب از سفید کوه و بند ترکستان سرچشمه می گیرد و به طرف غرب در وادی وسیع جریان دارد . در نزدیک بالامرغاب، رود قیصارهم به آن علاوه شده و پس از طی مسافت 960 کیلومتر در ریگستان قراقرم ترکمنستان می ریزد.
حدود سیزده سال از حضور نیروهای بین المللی در افغانستان می گذرد و با آن هم افغانستان مشکلات آب اش را نتوانسته است با کشور های همسایه اش حل سازد.
نصر الله استانکزی در این مورد می گوید:
"متاسفانه که جامعه جهانی درسیزده سال گذشته هیچ کار زیربنایی برای افغانستان انجام نداده است، نه دولت در سیزده سال گذشته این توانایی را داشت و نه دولت وحدت ملی موجود این توانایی را دارد که مساله آب را حل کند. مساله آب ساده نیست و کشور های مانند کشورما که در بحران ها درگیر اند، نباید در این راستا عجله کنند."
گذشته گذشت حالا حکومت افغانستان چی باید کند؟همین موضوع را در بخش بعدی مشکلات آب افغانستان بررسی خواهیم کرد.
فرشته نگاه