“Азаттыктын” “Арай көз чарай” аттуу тегерек стол талкуусу кыргыз-түрк кызматташтыгына арналды.
Талкууга Жогорку Кеңештеги Социал-демократтар фракциясынын лидери Чыныбай Турсунбеков, Кыргызстандын Түркиядагы мурдагы элчиси Мамбетжунус Абылов жана Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, “Дастан” ишканасында кезинде жетекчилик кызматтарда иштеген Улукбек Ормонов катышты.
“Азаттык”: Түрк өкмөт башчысы Кыргызстандагы бийлик системага эмес, демократияны колдоого көбүрөөк көңүл бургандай болду. Чыныбай мырза, сиз Режеп Тайып Эрдогандын сапарынын саясий маанисине токтолуу менен талкууну баштап берсеңиз.
Чыныбай Турсунбеков: Сиз туура баамдап жатасыз, 2-февралда парламентте сүйлөгөн сөзүнөн уксаңыз керек, андан кийин “Хаятта” өткөн кыргыз-түрк ишкер адамдарынын форумунда да сүйлөгөн сөзүндө Кыргызстандын жаңы системага кетишине өзгөчө көңүл буруп, жаңы системанын, өлкөнүн экономикалык өнүгүшүнө, келечегине жакшы таасир тийе турганын баса белгилеп өттү. Мунун өзү көрсөтүп турат, Эрдогандын бул жолу келиши Кыргызстандагы бүгүнкү күндө жашообузга жаңы кирип аткан парламенттик системага карата чоң колдоосу десек болот. Ошол эле мезгилде кыйын учурда, ачыгын айтканда кандайдыр бир эки тараптуу соода, же башка мамиле эмес, андан дагы тереңирээк, чыныгы бир туугандык колдоонун да деми сезилип турат.
“Азаттык”: Кыргызстан менен Түркия стратегиялык кызматташуу боюнча кеңешти түзүүнү макулдашты. Мындай келишимди Кыргызстан буга чейин Казакстан менен түзгөн эле. Бирок ал күткөндөй натыйжа бере элек. Стратегиялык кеңеш эмне берет? Кыргыз-түрк мамилеси стратегиялык деңгээлге канткенде жетет, Мамбетжунус мырза?
Мамбетжунус Абылов: Менин оюмча бул кереги жок эле уюм болуп калды. Себеби биздин өкмөт аралык комиссия иштейт. Конституция боюнча ал мамлекеттин атынан сыртта биздин президент гана иштерди алып барууга укугу бар. Себеби ал Кыргызстандын мамлекет башчысы деп эсептелет. Мамлекеттик ишти эч качан өкмөттүн башчысы эки жактан алып баралбайт. Өкмөттүн башчысы аткаруу бийлигинин жетекчиси катары бөлөк аткаруу бийликтин жетекчилери менен иш алып барууга мүмкүн. Бизде ошонун тегерегинде өкмөт аралык дайыма иштөөчү орган бар. Ошонун негизинде жыл сайын каралып турат, негизги каралган суроолору соода-сатык иштеринин, маданият тармагында, билимде, аскердик техникалык системасында иштердин жылып, жылбагандарын текшерип турат. Андан башка ишкер адамдарынын муктаждыгын карап турушат. Мындан башка Кыргызстандын саясатына баа берип, андай-мындай кылганга алардын укугу жок.
Экинчиден, депутат мырза “Эрдогандын келип кеткени абдан чоң маанидеги жолугуу болду, биздин жаңы болгон системаны колдоп кетти” деген ойду айтып атат. Ушуну радио, сыналгыдан да угуп атам. Бул андай эмес. Себеби Түркиянын өзүндө парламенттик система эмес, президенттик системага өткөн, президентти эл менен шайлаш керек деп Конституцияны өзгөрткөнү турушат. Себеби булар президентти парламент менен шайлап алып эле, бир топ кыйын акыбалга келип, акыры ушуга келип, мамлекеттин башына, бийликке нормалдуу адамды коюп, ошонун укугу болбосо болбойт экен деп түшүнүштү. Мунун баары эле парламенттик системанын кереги жок деген эмес, парламенттик система бийликке келе турган нерсе. Бирок президенттик система аларда керек экенин байкап, алар президентти эл шайлай тургандай кылган атат.
“Азаттык”: Ошондой тенденция бар экени белгилүү. Бирок Конституцияга Кыргызстанда тышкы саясатты үч орган тең аныктайт деп жазылган: президент, өкмөт башчы, парламент экени да белгилүү. Ошондойбу, Чыныбай мырза?
Чыныбай Турсунбеков: Так ошондой, туура айтасыз.
Кошуналарды кызыктырган Кыргызстан
“Азаттык”: Мен бул жерде бул маселени тактоо менен бирге дароо эле кыргыз-орус-түрк кызматташтыгына байланыштуу, “Дастанга” байланыштуу суроо бергим келип турат. Түрк тарап Бишкектеги торпедо жасоочу “Дастан” ишканасына кызыкканы айтылды. Бул ишкананын 48% акциясын Орусия алууга кызыкдар болуп келет. Үч өлкө бул ишкананы ийгиликтүү иштете алабы, Улукбек мырза?
Улукбек Ормонов: Мен “Дастан” акционердик коомунда 20 жыл иштеген киши катары айтаар элем, бул негизинен аскердик буюм чыгарган завод. Ошондуктан үч мамлекеттин чогуу бул заводду иштеткени кыйын болуп калат. Себеби Союз убагында курулган бул завод мурдагы Варшава келишими деп коебуз, союздун куралдуу күчтөрүнө ылайыкташтырылган аскердик буюмдарды чыгарат. Түркия НАТОнун курамына кирет. Ошондуктан бул жерде карама-каршы иштер чыгып калышы анык болуп атат. Эгерде Түркия менен иштейбиз деген болсо, анда заводдун аскердик товар чыгарган жагын толук жабыш керек.
“Азаттык”: Чыныбай мырза, анда биз аба майдандарын Америка менен Орусияга берип, эки ири мамлекеттин ортосунда жарыш пайда болду, бул жерде Түркия менен Орусиянын да жарышын пайда кылып, мындай болсо башаламандык түзүлбөйбү?
“Азаттык”: Мен элчи мырзага кайрылгым келет, түрк ишкерлери тейлөө, соода, тамак-аш тармагында бар. Билим берүү тармагында да кудайга шүгүр. Кыргызстан үчүн экономиканы өстүрүү зарыл. Экономиканы өстүрүү үчүн реалдуу тармак - өндүрүш тармагына инвестиция керек. Ошол эле Камбар-Ата ГЭСин курууга, ал өндүргөн электр энергиясын Кытай, Пакистанга, Ооганстанга экспорттоого, инфраструктура түзүүгө түрк тарап инвестиция салууга батынабы?
Мамбетжунус Абылов: Сиздин сурооңузга жооп берердин алдында бир нерсени тактап койсом. Конституциябызда мамлекеттин башчысы деген макам бир гана президентте бар. Мамлекеттин башчысы мамлекеттин атынан эки жакта ишти жүргүзөт. Ички, сырткы саясаттарды аныктап, даярдап жатканда өкмөттүн жана Жогорку Кеңештин укуктары бар, бирок алар мамлекеттин атынан эмес.
Экинчиден, ишкер адамдары боюнча айтып атасыз, Кыргызстанга келип аткан түрк ишкер адамдарынын ичинен Түркиянын ичинде абдан бакубаттуу компаниялар бар, ошолордун өкүлдөрүнөн эч ким жок. Себеби Кыргызстанга кубаты азырак, майда-чүйдө ишкер адамдар келип иш кылып атышат. Алардын коомунан келген чөйрөлөрү ушулар, курулуш ишкерлери да келип атышат, андан тышкары соода-сатык иштер. Ал эми сиз айткан, чоң инвестиция менен кубаттуу ишкер адамдары, кубаттуу компаниялар Кыргызстанга келбей атышат. Муну биздин депутатыбыз да билет. Мен элчи болуп турганда, бир топ кубаттуу ишкер адамдардын чогулуштарын өткөрдүм, ошондо катышып да келди.
“Азаттык”: Аларды эмне токтотуп турат?
Мамбетжунус Абылов: Кыргызстанга ишеним жок. Кыргызстанда коррупция бар деп атпайбы. Кечээ Эрдогандын айткан сөзүн эстеп койгулачы, ал келип алып өкмөттү колдоп кеткен жок. Ал “өкмөт биринчи элдин ишенимине жетишиңер керек, экинчиси коррупцияны токтотушуңар керек” деп ачык айтты. Ушул сөз Түркияда аябай таралган. Өзгөчө Түркиянын бул жакта иштеп аткан ишкер адамдары бул жакта кандай кыйналып атканы жөнүндө маалымат берип турат. Ошондуктан кубаттуу, дүйнөгө таанымал ишканалардын бири да ушул жакка келип ишке киришкен жок. Алар ишке киришиш үчүн Кыргызстанда коррупция болбош керек. Экинчиден, Кыргызстанда бюрократияны азайтыш керек. Үчүнчүдөн, Кыргызстан кошумча стимулдарды бериш керек. Ошондо гана келет деп ойлойм.
Чыныбай Турсунбеков: Эрдоган мырза биздеги демократиялык процессти колдоп келди. Ошол процессти колдоо менен бирге бүгүнкү күндө демократиялык процессти жүзөгө ашырыш үчүн аракеттенип аткан коалициялык өкмөттү да колдоп атат десек болот. Ошон үчүн мартта өтө турган стратегиялык кеңештин чоң мааниси бар.
Бүгүнкү күндө бизге эч кандай өзгөчө абал кирбей туруп эле, 10 млн. долларды жардам бергени жөн жерден эмес. Андан сырткары 15 млн. доллар, 450 млн. доллар жөнүндө кеп болду. Мартта дагы далай нерселер болот го. Ушунун баары тең биринчи кезекте кыргыз элин бир тууган катары колдоо үчүн келди. Анын ичинде жаңы процессти ишке ашырып аткан бүгүнкү өкмөттү да колдоп атат.
Кооптондурган коррупция
“Азаттык”: Сиз түрк ишкерлери менен жакындан таанышсыз. Ошолордун ичинен реалдуу стратегиялык инвестиция сала турган ишкерлерди байкадыңызбы?
Чыныбай Турсунбеков: Ачыгын айтыш керек, өтө олуттуу ишкерлер келди, олуттуу тармактар боюнча сүйлөшүлдү. Кыргызстанга келген ишкерлердин баары ачык эле айтып атышат, чындап эле Кыргызстанда, Мамбетжунус мырза айткандай, мындан ары коррупция болбой турган болсо, бандиттик төлөмдөр, асылуулар болбосо биз сөзсүз түрдө чоң инвестиция кылганга даярбыз деп атат. Анын ичинде тоо кен өнөр жайы боюнча, учурунда “Түрк Телеком” келген, ал дүйнөдөгү чоң компаниялардын бири. Тилекке каршы Кыргызстандын бийлиги киргизбей койгон. Керек болсо тендерге мыйзам чегинде катышып аткан жеринен алдырып салган. Эми ошондой нерсе кайталанбаса биз келебиз, миллиондонгон акчаларды салабыз деп турушат. Ал болуш үчүн албетте бизде ошого ылайык инвестициялык шарттар түзүлүш керек.
Айтылып аткан нерселер, мыйзамдуулук биринчи планга чыгыш керек. Ошон үчүн бүгүнкү күндө банкирлер банк секторуна иш кылабыз деп атат, тоо-кен өнөр жайы боюнча, энергетика, көмүр иштетүү боюнча да келип атышат. Айтор, азыркы күндө дүйнөлүк аренада ат салышкан ишкерлердин да өкүлдөрү болду, муну баса белгилеп коюшубуз керек.
“Азаттык”: Кыргызстан менен Түркиянын ортосунда 30 күндүк визасыз каттоо бар эле, муну 90 күнгө жеткиребиз, андан кийин такыр алып салабыз деп жатышат. Бул биздин жарандарга кандай пайда, ыңгай бериши мүмкүн? Эмгек миграциясы ошол жакка бурулабы, же кандай болот?
“Азаттык”: Түркия сепаратизм, экстремизм жана терроризмге каршы күрөштө кызматташууну жактырды. Эки тараптуу кызматташуу кантип жемиштүү боло алат?
Сөз ээрчиген "Себат"
“Азаттык”: Өкмөттөрдүн ортосунда иштей турган иш бар экен. Бирок медалдын экинчи жагы бар дегендей, “Себат” системасы Кыргызстанда да иштеп жатат. “Себатка” мыктылар тандалып жатат. Алар тандалып, Түркияга кетүүдө. Бул түрктөштүрүү саясатына же акылдардын агып кетүүсүнө алып келбейби? Кыргыз өкмөтү бул багытта кандай чара көрүш керек?
Чыныбай Турсунбеков: Албетте ар кандай нерсени айтса болот, андай нерсени алдын алууга аракет кылыш керек. Анткени билимдүү, акыл-эстүү жаштар биздин өлкөгө да керек.
Тилекке каршы жалгыз эле Түркияга кетип аткан жок, Орусияга, башка жактарга кетип атат. Мунун негизги себеби биздин өлкөдөгү экономикалык абал болуп атат. Мисалы “Манас” университети сыяктуу мамлекеттик расмий канал менен келип иштеп аткан окуу жайларга колдон келишинче колдоо көрсөтүшүбүз керек.
“Себат”, алардын айрым мугалимдери жөнүндө өзүңөр басма сөздөн окудуңар болушуңар керек. Бир кезде Тансу Чиллердин заманында ошонун коопсуздук боюнча кеңешчиси бир китеп жазды, ал китепте ар кандай сөздөр айтылды, мен ага токтолуп отурбайын, ошондон келип чыккан кооптоно турган маселелер болушу ыктымал. Бирок кандай гана болбосун бир нерсени айтып коюшубуз керек, виза жөнүндө кеп болуп атат, мурда макул болбой келип, азыр үч айга макул болуп, анан такыр эле алып салуу боюнча айтып атса, бул да болсо Түркия мамлекетинин бүгүнкү күндөгү Кыргызстанга, анын ичинде саясий жетекчилигине ишеним артып атат деп ойлош керек. Анткени ушулар бир тартипке салат го, өлкөгө жакшы нерсе жасайт го деп ишеним көрсөтүп атса керек деп айталы. Эгерде бул өкмөт, же бүгүнкү Жогорку Кеңеш элге каршы иштерди жасай баштаса жеке эле Түркия эмес, ошол эле башка кошуналар, башка мамлекеттер бизге катуу мамиле кылат.
“Азаттык”: Билим жаатында кыргыз өкмөтү өзүнчө чара көрүш керекпи?
Мамбетжунус Абылов: Билим жагына келгенде Чыныбай ошону тейлеп келген жигит болгон убагында. “Себат” боюнча ачыгын айтышыбыз керек, “Себаттын” системасын биздин коңшу өлкөлөр жактырбайт. Көп жерде, Өзбекстан, Орусияда жабылып, булардын артынан бир топ иш козголгон жерлери бар.
“Себат” деген система Түркиянын өзүндө да жабылган. Эң өркүндөгөн “Себат” системасы Кыргызстанда. Анын себеби убагында кыргыз өкмөтү буларга лицензия берип, жолду ачып берген. Ошол учурдан пайдаланып булар абдан киришип кеткен. Бул жерде корко турган эч нерсе жок. Себеби Кыргызстандын жаш муундары Түркияда жогорку окуу жайларда окуп жатышат, тилди жакшы үйрөнүп, көп кыйналган жок. Бул тарабынан жакшы. Эң коркунучтуу жери башка. Коркунучтуу жери – мунун башында турган адам Феткулла Түркиядан айдалып кеткен.
Улукбек Ормонов: Менчик мектептерди биздин өзүбүздүн билим системасында эмес Түркиядан келген кишилердин кылып атканына мен башынан каршы болчумун. Биз миңдеген акчаны аларга өзүбүз көтөрүп барып төлөп атабыз.
“Азаттык”: Рахмат.
Талкууга Жогорку Кеңештеги Социал-демократтар фракциясынын лидери Чыныбай Турсунбеков, Кыргызстандын Түркиядагы мурдагы элчиси Мамбетжунус Абылов жана Жогорку Кеңештин мурдагы депутаты, “Дастан” ишканасында кезинде жетекчилик кызматтарда иштеген Улукбек Ормонов катышты.
“Азаттык”: Түрк өкмөт башчысы Кыргызстандагы бийлик системага эмес, демократияны колдоого көбүрөөк көңүл бургандай болду. Чыныбай мырза, сиз Режеп Тайып Эрдогандын сапарынын саясий маанисине токтолуу менен талкууну баштап берсеңиз.
Чыныбай Турсунбеков: Сиз туура баамдап жатасыз, 2-февралда парламентте сүйлөгөн сөзүнөн уксаңыз керек, андан кийин “Хаятта” өткөн кыргыз-түрк ишкер адамдарынын форумунда да сүйлөгөн сөзүндө Кыргызстандын жаңы системага кетишине өзгөчө көңүл буруп, жаңы системанын, өлкөнүн экономикалык өнүгүшүнө, келечегине жакшы таасир тийе турганын баса белгилеп өттү. Мунун өзү көрсөтүп турат, Эрдогандын бул жолу келиши Кыргызстандагы бүгүнкү күндө жашообузга жаңы кирип аткан парламенттик системага карата чоң колдоосу десек болот. Ошол эле мезгилде кыйын учурда, ачыгын айтканда кандайдыр бир эки тараптуу соода, же башка мамиле эмес, андан дагы тереңирээк, чыныгы бир туугандык колдоонун да деми сезилип турат.
“Азаттык”: Кыргызстан менен Түркия стратегиялык кызматташуу боюнча кеңешти түзүүнү макулдашты. Мындай келишимди Кыргызстан буга чейин Казакстан менен түзгөн эле. Бирок ал күткөндөй натыйжа бере элек. Стратегиялык кеңеш эмне берет? Кыргыз-түрк мамилеси стратегиялык деңгээлге канткенде жетет, Мамбетжунус мырза?
“Себаттын” системасын биздин коңшу өлкөлөр жактырбайт. Көп жерде, Өзбекстан, Орусияда жабылып, булардын артынан бир топ иш козголгон жерлери бар.
Мамбетжунус Абылов: Менин оюмча бул кереги жок эле уюм болуп калды. Себеби биздин өкмөт аралык комиссия иштейт. Конституция боюнча ал мамлекеттин атынан сыртта биздин президент гана иштерди алып барууга укугу бар. Себеби ал Кыргызстандын мамлекет башчысы деп эсептелет. Мамлекеттик ишти эч качан өкмөттүн башчысы эки жактан алып баралбайт. Өкмөттүн башчысы аткаруу бийлигинин жетекчиси катары бөлөк аткаруу бийликтин жетекчилери менен иш алып барууга мүмкүн. Бизде ошонун тегерегинде өкмөт аралык дайыма иштөөчү орган бар. Ошонун негизинде жыл сайын каралып турат, негизги каралган суроолору соода-сатык иштеринин, маданият тармагында, билимде, аскердик техникалык системасында иштердин жылып, жылбагандарын текшерип турат. Андан башка ишкер адамдарынын муктаждыгын карап турушат. Мындан башка Кыргызстандын саясатына баа берип, андай-мындай кылганга алардын укугу жок.
Экинчиден, депутат мырза “Эрдогандын келип кеткени абдан чоң маанидеги жолугуу болду, биздин жаңы болгон системаны колдоп кетти” деген ойду айтып атат. Ушуну радио, сыналгыдан да угуп атам. Бул андай эмес. Себеби Түркиянын өзүндө парламенттик система эмес, президенттик системага өткөн, президентти эл менен шайлаш керек деп Конституцияны өзгөрткөнү турушат. Себеби булар президентти парламент менен шайлап алып эле, бир топ кыйын акыбалга келип, акыры ушуга келип, мамлекеттин башына, бийликке нормалдуу адамды коюп, ошонун укугу болбосо болбойт экен деп түшүнүштү. Мунун баары эле парламенттик системанын кереги жок деген эмес, парламенттик система бийликке келе турган нерсе. Бирок президенттик система аларда керек экенин байкап, алар президентти эл шайлай тургандай кылган атат.
“Азаттык”: Ошондой тенденция бар экени белгилүү. Бирок Конституцияга Кыргызстанда тышкы саясатты үч орган тең аныктайт деп жазылган: президент, өкмөт башчы, парламент экени да белгилүү. Ошондойбу, Чыныбай мырза?
Чыныбай Турсунбеков: Так ошондой, туура айтасыз.
Кошуналарды кызыктырган Кыргызстан
“Азаттык”: Мен бул жерде бул маселени тактоо менен бирге дароо эле кыргыз-орус-түрк кызматташтыгына байланыштуу, “Дастанга” байланыштуу суроо бергим келип турат. Түрк тарап Бишкектеги торпедо жасоочу “Дастан” ишканасына кызыкканы айтылды. Бул ишкананын 48% акциясын Орусия алууга кызыкдар болуп келет. Үч өлкө бул ишкананы ийгиликтүү иштете алабы, Улукбек мырза?
Улукбек Ормонов: Мен “Дастан” акционердик коомунда 20 жыл иштеген киши катары айтаар элем, бул негизинен аскердик буюм чыгарган завод. Ошондуктан үч мамлекеттин чогуу бул заводду иштеткени кыйын болуп калат. Себеби Союз убагында курулган бул завод мурдагы Варшава келишими деп коебуз, союздун куралдуу күчтөрүнө ылайыкташтырылган аскердик буюмдарды чыгарат. Түркия НАТОнун курамына кирет. Ошондуктан бул жерде карама-каршы иштер чыгып калышы анык болуп атат. Эгерде Түркия менен иштейбиз деген болсо, анда заводдун аскердик товар чыгарган жагын толук жабыш керек.
“Азаттык”: Чыныбай мырза, анда биз аба майдандарын Америка менен Орусияга берип, эки ири мамлекеттин ортосунда жарыш пайда болду, бул жерде Түркия менен Орусиянын да жарышын пайда кылып, мындай болсо башаламандык түзүлбөйбү?
“Азаттык”: Мен элчи мырзага кайрылгым келет, түрк ишкерлери тейлөө, соода, тамак-аш тармагында бар. Билим берүү тармагында да кудайга шүгүр. Кыргызстан үчүн экономиканы өстүрүү зарыл. Экономиканы өстүрүү үчүн реалдуу тармак - өндүрүш тармагына инвестиция керек. Ошол эле Камбар-Ата ГЭСин курууга, ал өндүргөн электр энергиясын Кытай, Пакистанга, Ооганстанга экспорттоого, инфраструктура түзүүгө түрк тарап инвестиция салууга батынабы?
Мамбетжунус Абылов: Сиздин сурооңузга жооп берердин алдында бир нерсени тактап койсом. Конституциябызда мамлекеттин башчысы деген макам бир гана президентте бар. Мамлекеттин башчысы мамлекеттин атынан эки жакта ишти жүргүзөт. Ички, сырткы саясаттарды аныктап, даярдап жатканда өкмөттүн жана Жогорку Кеңештин укуктары бар, бирок алар мамлекеттин атынан эмес.
Экинчиден, ишкер адамдары боюнча айтып атасыз, Кыргызстанга келип аткан түрк ишкер адамдарынын ичинен Түркиянын ичинде абдан бакубаттуу компаниялар бар, ошолордун өкүлдөрүнөн эч ким жок. Себеби Кыргызстанга кубаты азырак, майда-чүйдө ишкер адамдар келип иш кылып атышат. Алардын коомунан келген чөйрөлөрү ушулар, курулуш ишкерлери да келип атышат, андан тышкары соода-сатык иштер. Ал эми сиз айткан, чоң инвестиция менен кубаттуу ишкер адамдары, кубаттуу компаниялар Кыргызстанга келбей атышат. Муну биздин депутатыбыз да билет. Мен элчи болуп турганда, бир топ кубаттуу ишкер адамдардын чогулуштарын өткөрдүм, ошондо катышып да келди.
“Азаттык”: Аларды эмне токтотуп турат?
Мамбетжунус Абылов: Кыргызстанга ишеним жок. Кыргызстанда коррупция бар деп атпайбы. Кечээ Эрдогандын айткан сөзүн эстеп койгулачы, ал келип алып өкмөттү колдоп кеткен жок. Ал “өкмөт биринчи элдин ишенимине жетишиңер керек, экинчиси коррупцияны токтотушуңар керек” деп ачык айтты. Ушул сөз Түркияда аябай таралган. Өзгөчө Түркиянын бул жакта иштеп аткан ишкер адамдары бул жакта кандай кыйналып атканы жөнүндө маалымат берип турат. Ошондуктан кубаттуу, дүйнөгө таанымал ишканалардын бири да ушул жакка келип ишке киришкен жок. Алар ишке киришиш үчүн Кыргызстанда коррупция болбош керек. Экинчиден, Кыргызстанда бюрократияны азайтыш керек. Үчүнчүдөн, Кыргызстан кошумча стимулдарды бериш керек. Ошондо гана келет деп ойлойм.
Чыныбай Турсунбеков: Эрдоган мырза биздеги демократиялык процессти колдоп келди. Ошол процессти колдоо менен бирге бүгүнкү күндө демократиялык процессти жүзөгө ашырыш үчүн аракеттенип аткан коалициялык өкмөттү да колдоп атат десек болот. Ошон үчүн мартта өтө турган стратегиялык кеңештин чоң мааниси бар.
Бүгүнкү күндө бизге эч кандай өзгөчө абал кирбей туруп эле, 10 млн. долларды жардам бергени жөн жерден эмес. Андан сырткары 15 млн. доллар, 450 млн. доллар жөнүндө кеп болду. Мартта дагы далай нерселер болот го. Ушунун баары тең биринчи кезекте кыргыз элин бир тууган катары колдоо үчүн келди. Анын ичинде жаңы процессти ишке ашырып аткан бүгүнкү өкмөттү да колдоп атат.
Кооптондурган коррупция
“Азаттык”: Сиз түрк ишкерлери менен жакындан таанышсыз. Ошолордун ичинен реалдуу стратегиялык инвестиция сала турган ишкерлерди байкадыңызбы?
Чыныбай Турсунбеков: Ачыгын айтыш керек, өтө олуттуу ишкерлер келди, олуттуу тармактар боюнча сүйлөшүлдү. Кыргызстанга келген ишкерлердин баары ачык эле айтып атышат, чындап эле Кыргызстанда, Мамбетжунус мырза айткандай, мындан ары коррупция болбой турган болсо, бандиттик төлөмдөр, асылуулар болбосо биз сөзсүз түрдө чоң инвестиция кылганга даярбыз деп атат. Анын ичинде тоо кен өнөр жайы боюнча, учурунда “Түрк Телеком” келген, ал дүйнөдөгү чоң компаниялардын бири. Тилекке каршы Кыргызстандын бийлиги киргизбей койгон. Керек болсо тендерге мыйзам чегинде катышып аткан жеринен алдырып салган. Эми ошондой нерсе кайталанбаса биз келебиз, миллиондонгон акчаларды салабыз деп турушат. Ал болуш үчүн албетте бизде ошого ылайык инвестициялык шарттар түзүлүш керек.
Айтылып аткан нерселер, мыйзамдуулук биринчи планга чыгыш керек. Ошон үчүн бүгүнкү күндө банкирлер банк секторуна иш кылабыз деп атат, тоо-кен өнөр жайы боюнча, энергетика, көмүр иштетүү боюнча да келип атышат. Айтор, азыркы күндө дүйнөлүк аренада ат салышкан ишкерлердин да өкүлдөрү болду, муну баса белгилеп коюшубуз керек.
“Азаттык”: Кыргызстан менен Түркиянын ортосунда 30 күндүк визасыз каттоо бар эле, муну 90 күнгө жеткиребиз, андан кийин такыр алып салабыз деп жатышат. Бул биздин жарандарга кандай пайда, ыңгай бериши мүмкүн? Эмгек миграциясы ошол жакка бурулабы, же кандай болот?
“Азаттык”: Түркия сепаратизм, экстремизм жана терроризмге каршы күрөштө кызматташууну жактырды. Эки тараптуу кызматташуу кантип жемиштүү боло алат?
Сөз ээрчиген "Себат"
“Азаттык”: Өкмөттөрдүн ортосунда иштей турган иш бар экен. Бирок медалдын экинчи жагы бар дегендей, “Себат” системасы Кыргызстанда да иштеп жатат. “Себатка” мыктылар тандалып жатат. Алар тандалып, Түркияга кетүүдө. Бул түрктөштүрүү саясатына же акылдардын агып кетүүсүнө алып келбейби? Кыргыз өкмөтү бул багытта кандай чара көрүш керек?
Чыныбай Турсунбеков: Албетте ар кандай нерсени айтса болот, андай нерсени алдын алууга аракет кылыш керек. Анткени билимдүү, акыл-эстүү жаштар биздин өлкөгө да керек.
Тилекке каршы жалгыз эле Түркияга кетип аткан жок, Орусияга, башка жактарга кетип атат. Мунун негизги себеби биздин өлкөдөгү экономикалык абал болуп атат. Мисалы “Манас” университети сыяктуу мамлекеттик расмий канал менен келип иштеп аткан окуу жайларга колдон келишинче колдоо көрсөтүшүбүз керек.
“Себат”, алардын айрым мугалимдери жөнүндө өзүңөр басма сөздөн окудуңар болушуңар керек. Бир кезде Тансу Чиллердин заманында ошонун коопсуздук боюнча кеңешчиси бир китеп жазды, ал китепте ар кандай сөздөр айтылды, мен ага токтолуп отурбайын, ошондон келип чыккан кооптоно турган маселелер болушу ыктымал. Бирок кандай гана болбосун бир нерсени айтып коюшубуз керек, виза жөнүндө кеп болуп атат, мурда макул болбой келип, азыр үч айга макул болуп, анан такыр эле алып салуу боюнча айтып атса, бул да болсо Түркия мамлекетинин бүгүнкү күндөгү Кыргызстанга, анын ичинде саясий жетекчилигине ишеним артып атат деп ойлош керек. Анткени ушулар бир тартипке салат го, өлкөгө жакшы нерсе жасайт го деп ишеним көрсөтүп атса керек деп айталы. Эгерде бул өкмөт, же бүгүнкү Жогорку Кеңеш элге каршы иштерди жасай баштаса жеке эле Түркия эмес, ошол эле башка кошуналар, башка мамлекеттер бизге катуу мамиле кылат.
“Азаттык”: Билим жаатында кыргыз өкмөтү өзүнчө чара көрүш керекпи?
Мамбетжунус Абылов: Билим жагына келгенде Чыныбай ошону тейлеп келген жигит болгон убагында. “Себат” боюнча ачыгын айтышыбыз керек, “Себаттын” системасын биздин коңшу өлкөлөр жактырбайт. Көп жерде, Өзбекстан, Орусияда жабылып, булардын артынан бир топ иш козголгон жерлери бар.
“Себат” деген система Түркиянын өзүндө да жабылган. Эң өркүндөгөн “Себат” системасы Кыргызстанда. Анын себеби убагында кыргыз өкмөтү буларга лицензия берип, жолду ачып берген. Ошол учурдан пайдаланып булар абдан киришип кеткен. Бул жерде корко турган эч нерсе жок. Себеби Кыргызстандын жаш муундары Түркияда жогорку окуу жайларда окуп жатышат, тилди жакшы үйрөнүп, көп кыйналган жок. Бул тарабынан жакшы. Эң коркунучтуу жери башка. Коркунучтуу жери – мунун башында турган адам Феткулла Түркиядан айдалып кеткен.
Улукбек Ормонов: Менчик мектептерди биздин өзүбүздүн билим системасында эмес Түркиядан келген кишилердин кылып атканына мен башынан каршы болчумун. Биз миңдеген акчаны аларга өзүбүз көтөрүп барып төлөп атабыз.
“Азаттык”: Рахмат.
