Ниязаалы жөргөлөк,
Суудан аккан дөңгөлөк,
Калган ырды термелеп,
Кызып чертип отурса,
Катыткан кеби бир бөлөк,
Жергелүү элди күлдүрүп,
Токтогул менен бир жүрүп,
Топтолгон элди күлдүрүп,
“Чоң Ормонду” чоң чертип,
Чоочуп койбой оң чертип,
“Сары барпы” күү чертип,
Санап койбой тим чертип,
Кандай күүнү чертсе да,
Кылабына жеткирген – деп ак таңдай акын Жеңижок ырдаган Бороштун уулу Ниязаалы комуздун жоргосу, өз доорундагы Жалалабат өрөөнүнөн чыккан көзгө басар улуу комузчу, эл куудулу болгон.
Ал аспабында колун миң түркүн кубулта чертүү менен өң-түсүн, тула боюн да бийлете, ачып көздү жумгуча башындагы топусун чимирилте бирде чекесине түшүрүп, бирде желкесине жеткире, бирде оң бутунун маасысын чече салып, манжалары менен кудум сыйкырчы кейиптенип черткендиктен калың калк аны терең урматоо, сыймыктануу менен Ниязаалы Жөргөлөк деп аташкан, Атына жараша заты да айкалышкан Ниязаалы, ондогон элдик күүлөрдүн өнү-түсүн өчүрбөй, көркөмдүүлүгүн байыта аткарган.
Ошону менен бирге ал элдик салт күүлөрдүн өзөгүндө Ниязаалынын “Кертолгоо”, Ниязаалынын “Кара өзгөй”, “Ниязаалынын ботою”, “Ниязаалынын Камбарканы” аттуу күүлөрдү чыгарган.
Айтылуу шайыр эки доорду көрөт.
1936-жылы 80 жаштагы Ниязаалы Бишкекте өткөн эл чыгармачылыгын олимпиадасына катышып, өнөрүн тартуулап баш байгени жеңип алат.
Залкар комузчунун көөнөрбөс мурастары шакирттери Эркесарынын, Шекербектин, Коргоолдун чертүүсүндө карапайым угуучуларга тартууланат. Токтогул устатынын атактуу комузчу Майлыбайды жеңгенин:
Сары алтын Аксы жерденсиң,
Сан урук саруу элденсиң.
Саргалдак Майлыбайды таласта,
“Санат күү” менен женгенсиң – деп, сыймыктана ырдаса, Ниязаалынын өнөрүн өз көзү менен көрүп, кийин таалим алган көрүнүктүү комузчу Эркесары:
- Мен Нияз акем менен биринчи жолу “Кыйгач” жайлоосундагы чоң топтон жолугуштум. Кептин чынын айтсам, мурда андай залкар шайырды көргөн эмесмин. Ырас, таластык Айдараалы жөргөлөктү көргөмүн. Бирок, Ниязаалынын бүгүнкүдөй пенде жок куудулдугун уккандан кийин, Айдараалы Нияз акенин изин кече албастыгына көзүм жетти. Ал комузду колго алып баңылдата толгогондо эле күлкүнүн дагы күүсү кошо жанырчу. Ниязаалы ар бир күүнү черткенде ыгы менен шайырланта колун таңданып эле карап тургандай кооздукта ойнотуп, дене-боюн да тең жарыштыра бийлетет, төбөсүндөгү топусун жөргөлөтүп, өңү-түсүн да кубулта өзгөртүп, (угуучуларды) шак өзүнө тартып алган жылдыздуу шайырлыгы менен өзгөчөлөнчү. Ушундай улуу өнөрпоздон таалим алсам дегенде, ак эткенден так эттим. Акыры Нияз акем менен жакшылап таанышып, жан курбуларынан болдум. А киши менден бирдеме чыга турганын байкады көрүнөт, кийин мага чыгара таштады. Аны ээрчип жүрүп, “Мырза кербезин”, “Ботойун”, “Карача тойго кайбылдасын”, “Сары барпысын” үйрөндүм. Сөздүн ачыгы, аларды Нияз акемдей чертүү кайда. Ошондой болсо да, “алыбек алына жараша” дегендей өзүмдүн алыма жараша чертип жүрөм - деп эскерген.
Бүтүндөй өмүрүн күү менен өткөрүп, күү менен жашаган Ниязаалы Жөргөлөктүн мазмунга бай, татаал кайрыктардагы күүлөрү бүгүнкү кыргыз угуучуларына шакирттери Эркесары Бекбазаровдун, Шекербек Шеркуловдун, Токтосун Тыныбековдун жана Алтымыш Мундусбаевдин чертүүлөрүндө келип жетти.
Төкмө акын жана комузчу Токтосун Тыныбеков Ниязаалыны беш-алты жашында көргөн:
Көзүмдө турат элестеп,
Көргөнүм бала чагымда,
Аракет кылып жүрчүмүн
Ар күүсүн илип калууга,
Көөдөндө турчу кол жетпей,
Дал өзүндөй кайрууга,
Чимирилчү топусу,
Дөңгөлөк өңүү чокусу,
Чекесине бир келип,
Желкесине кетчү эле
Чытып койсо кабагын,
Сыйкыры бардай ошого,
Азыр да таң каламын,
Аттиң ай! Болсом ошондо,
Он алты, он беш жаштарда,
Илбейт белем далайын – деп Токтосун Тыныбеков өкүнө эскерип, кийин “Кайран күү”, “Кертолгоо” аттуу күүлөрүн Эркесары, Шекербектен үйрөнөт.
Мен айылда жүргөндө эле – деп эскерген комузчу Шекербек – таластыктардын ар кимисинен “Аксы” деген жерде тоо булбулу Токтогулдун устаты Ниязаалы аттуу чоң комузчу бар деп айтышканын көп жолу уктум.
Аны уккан сайын, Атаганат, ошого жолугар күн болор бекен деп, дегдеп бир көрүүгө куштарлануучумун. Насипти кайдан дегендей мына эми насип айтып туз буйруп Нияз акем менен ордо калаада өтүп жаткан биринчи олимпиада алгачкы жолу жолугушуп отурам. Залкар шайыр менен бир бөлмөдө он күн бирге жашадым. Ошол кезде кайран киши сексенде экен. Нияз акем ошончолук жашка чыкса да, сынынан кетпептир. Мага көптөгөн күүлөрүн чертип берди. Алардын ичинен “Өттү кетти балалык” аттуу күүсүн үйрөнүп алдым.
Ниязаалы Жөргөлөк залкар күүлөрдү чертүү, чыгаруу менен бирге санат, терме, насыят, махабат ырларын да чыгара койчу экен. Маркум Шекербек Шеркулов:
- Нияз акемден күүлөрүн эле эмес, мына мындай:
Ой, Дүрдана, Дүрдана!
Карайсың мынча сурдана?
Көксөгөн жанды кубантып,
Күлүп койчу бир гана – деген шекилдүү саптардагы “Дүрдана” аттуу ашыктык ырын да үйрөнүп алган элем” – деп ырдап да берген эле.
Улуу шайырдын кыргыз эли менен түбөлүккө коштошконунан быйыл 64-жыл толду.
Бирок, ал арабызда жок болсо да канаттуу күүлөрү калкы менен бирге жашап, угуучуларга ырахат тартуулап келүүдө.
Суудан аккан дөңгөлөк,
Калган ырды термелеп,
Кызып чертип отурса,
Катыткан кеби бир бөлөк,
Жергелүү элди күлдүрүп,
Токтогул менен бир жүрүп,
Топтолгон элди күлдүрүп,
“Чоң Ормонду” чоң чертип,
Чоочуп койбой оң чертип,
“Сары барпы” күү чертип,
Санап койбой тим чертип,
Кандай күүнү чертсе да,
Кылабына жеткирген – деп ак таңдай акын Жеңижок ырдаган Бороштун уулу Ниязаалы комуздун жоргосу, өз доорундагы Жалалабат өрөөнүнөн чыккан көзгө басар улуу комузчу, эл куудулу болгон.
Ал аспабында колун миң түркүн кубулта чертүү менен өң-түсүн, тула боюн да бийлете, ачып көздү жумгуча башындагы топусун чимирилте бирде чекесине түшүрүп, бирде желкесине жеткире, бирде оң бутунун маасысын чече салып, манжалары менен кудум сыйкырчы кейиптенип черткендиктен калың калк аны терең урматоо, сыймыктануу менен Ниязаалы Жөргөлөк деп аташкан, Атына жараша заты да айкалышкан Ниязаалы, ондогон элдик күүлөрдүн өнү-түсүн өчүрбөй, көркөмдүүлүгүн байыта аткарган.
Ошону менен бирге ал элдик салт күүлөрдүн өзөгүндө Ниязаалынын “Кертолгоо”, Ниязаалынын “Кара өзгөй”, “Ниязаалынын ботою”, “Ниязаалынын Камбарканы” аттуу күүлөрдү чыгарган.
Айтылуу шайыр эки доорду көрөт.
1936-жылы 80 жаштагы Ниязаалы Бишкекте өткөн эл чыгармачылыгын олимпиадасына катышып, өнөрүн тартуулап баш байгени жеңип алат.
Залкар комузчунун көөнөрбөс мурастары шакирттери Эркесарынын, Шекербектин, Коргоолдун чертүүсүндө карапайым угуучуларга тартууланат. Токтогул устатынын атактуу комузчу Майлыбайды жеңгенин:
Сары алтын Аксы жерденсиң,
Сан урук саруу элденсиң.
Саргалдак Майлыбайды таласта,
“Санат күү” менен женгенсиң – деп, сыймыктана ырдаса, Ниязаалынын өнөрүн өз көзү менен көрүп, кийин таалим алган көрүнүктүү комузчу Эркесары:
- Мен Нияз акем менен биринчи жолу “Кыйгач” жайлоосундагы чоң топтон жолугуштум. Кептин чынын айтсам, мурда андай залкар шайырды көргөн эмесмин. Ырас, таластык Айдараалы жөргөлөктү көргөмүн. Бирок, Ниязаалынын бүгүнкүдөй пенде жок куудулдугун уккандан кийин, Айдараалы Нияз акенин изин кече албастыгына көзүм жетти. Ал комузду колго алып баңылдата толгогондо эле күлкүнүн дагы күүсү кошо жанырчу. Ниязаалы ар бир күүнү черткенде ыгы менен шайырланта колун таңданып эле карап тургандай кооздукта ойнотуп, дене-боюн да тең жарыштыра бийлетет, төбөсүндөгү топусун жөргөлөтүп, өңү-түсүн да кубулта өзгөртүп, (угуучуларды) шак өзүнө тартып алган жылдыздуу шайырлыгы менен өзгөчөлөнчү. Ушундай улуу өнөрпоздон таалим алсам дегенде, ак эткенден так эттим. Акыры Нияз акем менен жакшылап таанышып, жан курбуларынан болдум. А киши менден бирдеме чыга турганын байкады көрүнөт, кийин мага чыгара таштады. Аны ээрчип жүрүп, “Мырза кербезин”, “Ботойун”, “Карача тойго кайбылдасын”, “Сары барпысын” үйрөндүм. Сөздүн ачыгы, аларды Нияз акемдей чертүү кайда. Ошондой болсо да, “алыбек алына жараша” дегендей өзүмдүн алыма жараша чертип жүрөм - деп эскерген.
Бүтүндөй өмүрүн күү менен өткөрүп, күү менен жашаган Ниязаалы Жөргөлөктүн мазмунга бай, татаал кайрыктардагы күүлөрү бүгүнкү кыргыз угуучуларына шакирттери Эркесары Бекбазаровдун, Шекербек Шеркуловдун, Токтосун Тыныбековдун жана Алтымыш Мундусбаевдин чертүүлөрүндө келип жетти.
Төкмө акын жана комузчу Токтосун Тыныбеков Ниязаалыны беш-алты жашында көргөн:
Көзүмдө турат элестеп,
Көргөнүм бала чагымда,
Аракет кылып жүрчүмүн
Ар күүсүн илип калууга,
Көөдөндө турчу кол жетпей,
Дал өзүндөй кайрууга,
Чимирилчү топусу,
Дөңгөлөк өңүү чокусу,
Чекесине бир келип,
Желкесине кетчү эле
Чытып койсо кабагын,
Сыйкыры бардай ошого,
Азыр да таң каламын,
Аттиң ай! Болсом ошондо,
Он алты, он беш жаштарда,
Илбейт белем далайын – деп Токтосун Тыныбеков өкүнө эскерип, кийин “Кайран күү”, “Кертолгоо” аттуу күүлөрүн Эркесары, Шекербектен үйрөнөт.
Мен айылда жүргөндө эле – деп эскерген комузчу Шекербек – таластыктардын ар кимисинен “Аксы” деген жерде тоо булбулу Токтогулдун устаты Ниязаалы аттуу чоң комузчу бар деп айтышканын көп жолу уктум.
Аны уккан сайын, Атаганат, ошого жолугар күн болор бекен деп, дегдеп бир көрүүгө куштарлануучумун. Насипти кайдан дегендей мына эми насип айтып туз буйруп Нияз акем менен ордо калаада өтүп жаткан биринчи олимпиада алгачкы жолу жолугушуп отурам. Залкар шайыр менен бир бөлмөдө он күн бирге жашадым. Ошол кезде кайран киши сексенде экен. Нияз акем ошончолук жашка чыкса да, сынынан кетпептир. Мага көптөгөн күүлөрүн чертип берди. Алардын ичинен “Өттү кетти балалык” аттуу күүсүн үйрөнүп алдым.
Ниязаалы Жөргөлөк залкар күүлөрдү чертүү, чыгаруу менен бирге санат, терме, насыят, махабат ырларын да чыгара койчу экен. Маркум Шекербек Шеркулов:
- Нияз акемден күүлөрүн эле эмес, мына мындай:
Ой, Дүрдана, Дүрдана!
Карайсың мынча сурдана?
Көксөгөн жанды кубантып,
Күлүп койчу бир гана – деген шекилдүү саптардагы “Дүрдана” аттуу ашыктык ырын да үйрөнүп алган элем” – деп ырдап да берген эле.
Улуу шайырдын кыргыз эли менен түбөлүккө коштошконунан быйыл 64-жыл толду.
Бирок, ал арабызда жок болсо да канаттуу күүлөрү калкы менен бирге жашап, угуучуларга ырахат тартуулап келүүдө.